Wizytacje i odwiedziny obozów

Obozy były odwiedzane przez przedstawicieli państwa opiekuńczego i przed-stawicieli Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża. Z każdej wizyty sporządzane było sprawozdanie. Szwedzkie raporty były sporządzane w języku niemieckim. Wiele uwagi poświęcono w nich warunkom życia. Raporty dyplo-matów ambasady szwedzkiej w Berlinie miały następujący schemat:

Sprawozdanie z wizyty u holenderskich jeńców wojennych

w ... (nazwa i numer obozu, miejscowość) dnia ..., Podróż odbyła się dnia …... z Berlina; Oficerem towarzyszącym z Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu, oddział do spraw jeńców wojennych,

był ... (nazwisko i stopień).

Następnie, po nazwisku i stopniu komendanta obozu, wymieniano nazwiska, stopnie i numery jenieckie starszych obozu, mężów zaufania, lekarzy i duchow-nych (jeżeli byli) oraz liczbę jeńców wojenduchow-nych. Szwedzkie i szwajcarskie ra-porty zazwyczaj liczyły do czterech arkuszy papieru.

Raporty szwajcarskich delegatów MKCK były opracowywane w języku francuskim, według następującego schematu:

COMITÉ INTERNATIONAL DE LA CROIX-ROUGE Geněve

odwiedzany przez …... (nazwisko), data... Poniżej podane były numer i nazwa obozu, nazwisko i stopień komendanta obozu, nazwiska, stopnie i numery jenieckie starszych obozu i mężów zaufania, lekarzy i duchownych (jeżeli byli w obozie), liczba jeńców wojennych i liczba Holendrów.

Następnie opis według następujących punktów:

− lokalizacja i zakwaterowanie (ogrzewanie i oświetlenie), − problemy gospodarcze,

− wyżywienie,

78 C. Schils, Jerome Schils krijgsgevangenen in Polen 1943-1945, 2009 rok, tekst niepublikowany. Oryginał listu w języku niemieckim, tłumaczenie autora.

− odzież i naprawy, − higiena,

− usługi medyczne, − usługi dentystyczne, − korespondencja,

− hobby oraz potrzeby intelektualne i duchowe, − stołówka,

− dyscyplina, − praca, − żołd,

− wywiad ze starszym lub mężem zaufania (bez nadzoru), − ostatni wywiad z komendantem obozu,

− wnioski79.

Oflag XXIC, gdzie zostali osadzeni oficerowie rezerwy, był kontrolo-wany trzy razy w 1942 roku przez G. von Rosena (Szwecja): 19 i 26 września oraz 26 listopada. W 1943 roku obóz odwiedzili Bubb, Mayer & Ruggli (Szwaj-caria) 20 kwietnia i 9 października. W 1944 roku obóz odwiedzili B. Österlind (Szwecja) - 11 lutego, a 7 lipca i 10 października Biner & Mayer (Szwajcaria) oraz B. Gavrell (Szwecja) 5 sierpnia i 5 grudnia80. Niestety, nie udało się ustalić, czy zachował się protokół dotyczący oflagu XXI C/Z w Gronowie.

8 Odpowiedzialność dyscyplinarna i przed sądami wojskowymi

Zgodnie z artykułem 45 konwencji dotyczącej traktowania jeńców81, wszy-scy Jeńcy wojenni będą podlegali prawom, regulaminom i rozkazom obowią-zującym w armii mocarstwa, w którego władzy się znajdują. W obozach podle-gali jurysdykcji karnej, zgodnie z niemieckim kodeksem karnym wojskowym (Militärstrafgesetzbuch) i w pierwszej instancji podlegali komendantowi obozu. W obozach bezpośrednią władzę dyscyplinarną sprawowali: w oflagach - starsi obozu, w stalagach - mężowie zaufania. Jednocześnie sami byli odpowiedzialni za zachowanie podległych im ludzi. W obozach holenderskich podstawą od-powiedzialności dyscyplinarnej jeńców były przepisy własnego prawa wojsko-wego i regulaminu dyscyplinarnego.

Jeńcy holenderscy kar dyscyplinarnych otrzymywali sporo, głównie z powodu przygotowywania lub prób ucieczek. Przykładowo w oflagu w Neubrandenburgu w 1944 roku ukarano 235 jeńców, wymierzono 308 kar na łączną liczbę 3204 dni aresztu, z tego 2128 dni za próby ucieczki i 139 za posiadanie środków do ucieczki. 79 D. J. Smit, Onder de Vlaggen van Zweden en het Rode Kruis..., s. 156. autora.

80 Tamże, s. 158.

Szwed B. Gavrell w swoim raporcie z wizyty w obozie w Neubrandenburgu 21 sierpnia 1944 roku napisał, że trzech oficerów znalazło się „w izolacji”. Byli trzymani oddzielnie przez dowódcę obozu dla ich bezpieczeństwa w związku z ich narodowo-socjalistycznymi przekonaniami. Zostali zgłoszeni szwedzkie-mu dyplomacie w celu przekazania ich w bezpieczniejsze miejsce. Po konsulta-cji z komendantem obozu przeniesiono ich do innego obozu82.

W przypadku poważniejszych wykroczeń popełnianych przez jeńców, nie klasyfikujących się jako dyscyplinarne, sprawcy odpowiadali przed sądami woj-skowymi. Procesy oficerów holenderskich związane były z:

− posiadaniem niemieckich pieniędzy, − oskarżeniem o złe traktowanie, − korzystaniem z mienia niemieckiego,

− odmową wykonania rozkazów, niesubordynacją, − rabunkami i kradzieżami,

− złym traktowaniem przez kolegów oficerów, − stosunkami seksualnymi z Niemkami, − molestowaniem oficera83.

Sprawy, o ile było to możliwe, odbywały się z udziałem szwedzkich dyplo-matów jako przedstawicieli państwa opiekuńczego. W zachowanych dokumen-tach procesy są numerowane cyframi rzymskimi w porządku chronologicznym. W raportach, które opisują procesy, podawane są kolejno następujące informa-cje:

1. Data procesu, miejsce sądu wojennego, numer okręgu wojskowego; 2. Nazwiska szwedzkich dyplomatów, którzy wzięli udział w procesie; 3. Powództwo (oskarżenie), liczba holenderskich jeńców w procesie, wyrok; 4. Obrona i uwagi dotyczące procesu;

5. Data otrzymania sprawozdania przez holenderski rząd w Londynie i ewen-tualnie komentarz.

Łącznie odbyło się 9 procesów dotyczących oficerów holenderskich, z tego 2 w sprawach jeńców z Gronowa:

Proces VI

1. 25 sierpnia 1944, Litzmannstadt (Łódź­), Wehrkreis XX. 2. B. Gavrell.

3. Akt oskarżenia: znęcanie się nad dwoma oficerami holenderskimi (praw-dopodobnie na tle przekonań narodowo-socjalistycznych) przez czterech holen-derskich oficerów z oflagu XXI C/Z (Grune bei Lissa). Uwaga: nie ma wyroku, sprawa została odłożona na półkę bez żadnych powodów.

5. W Londynie, bez daty przyjęcia.

82 D. J. Smit, Onder de Vlaggen van Zweden en het Rode Kruis..., s. 74, 75.

Proces IX

1. 15-20 stycznia 1945, Litzmannstadt (Łódź­), Wehrkreis XXI. 2. A. Wahlestedt.

3. Akt oskarżenia: molestowanie oficera holenderskiego z par. 92 - Kodeks karny wojskowy - sąd koleżeński – przez sześciu oficerów holenderskich z oflagu XXI-C/Z (Grune/Lissa).Wyrok: najwyższa ranga - 14 dni, reszta - 10 dni aresztu domowego.

4. Holenderscy oficerowie prowadzili samodzielnie obronę i Rada Wojskowa przyjęła za ważne zdanie następujące: „To jest zrozumiałe i nie powątpiewa się, że oskarżeni oficerowie holenderscy występując przeciwko niegodnej postawie ich rodaka chcieli zareagować i nie można powątpiewać, że postępowali z ideo-wych uczuć i z uczciideo-wych, patriotycznych powodów. Ich nastawienie jest słuszne, powinno być poważane i uszanowane”.

A. Wahlestedt w swoim raporcie: „Nie chciałbym pozostawić bez uwagi, że podczas rozprawy należy gruntownie omówić stan rzeczy, aby oskarżeni holen-derscy oficerowie zostali potraktowani w najbardziej poprawnej formie”.

5. W Londynie, bez daty przyjęcia84.

Niestety, nie zachowały się jakiekolwiek dane dotyczące kar dyscyplinar-nych nałożodyscyplinar-nych na jeńców holenderskich w gronowskim obozie.