Od zarania dziejów poszukiwano uzasadnienia dla nakładania danin publicznych.
Pierwszą teorią, która zaoferowała całościową odpowiedź, była zasada ekwiwalen-cji, zakładająca, że płacony przez podatnika podatek jest ceną lub opłatą ubez-pieczeniową uiszczaną na rzecz państwa. Kolejną była zasada zdolności płatni-czej wiążąca obowiązek uiszczania należności podatkowych z przynależnością do wspólnoty państwowej i nakazująca różnicować obciążenia podatkowe w zależ-ności od możzależ-ności ich poniesienia przez podatnika. W nauce prawa finansowe-go często prezentuje się te teorie jako przeciwstawne sobie. Może jednak warto zaryzykować tezę, że każda była właściwa dla swojej epoki, a zmiana myślenia o nakładaniu podatków wynikała z przemian społeczno-gospodarczych. Zasada ekwiwalencji miała charakter wręcz rewolucyjny w państwie stanowym, które jeśli nakładało jakiekolwiek daniny, to głównie w formie pośredniej. Fakt, że ówcześni filozofowie, pisząc faktycznie o teorii ekwiwalencji, nazywali ją zdolnością płatni-czą, pokazuje, że ich intuicje językowe wskazywały im poprawny kierunek myśle-nia o podatkach. Idea różnicowamyśle-nia opodatkowamyśle-nia była jednak zbyt rewolucyjna, aby przeszła im przez myśl w okresie, w którym dochody budżetowe składały się w większości z wpływów pozapodatkowych, ceł i danin pośrednich. Zasada ekwi-walencji nie była jednak wystarczającą teorią uzasadniającą nakładanie podatków dla „demokratycznego ducha XIX wieku”, czasu rewolucji przemysłowej i upod-miotowiania szerokich mas społecznych. Ostatecznie teorie te dzisiaj występują równolegle obok siebie – jedna uzasadnia nakładanie podatków, a druga opłat (i jak niektórzy twierdzą także podatków lokalnych).
Zdecydowana większość doktryny zgadza się, że miernikiem zasady zdolności płatniczej jest dochód, duża część wskazuje też na majątek. Mierniki te pozwalają najpełniej uwzględniać indywidualną sytuację podatnika. Niektórzy stawiają też tezę, że miernikiem takim powinna być konsumpcja. Szczególnie ciekawą propo-zycją w tej mierze był bezpośredni osobisty podatek konsumpcyjny.
119 Ibidem; K. Littmann, Ein Valet..., s. 165.
120 D. Birk, Das Leistungsfähigkeitsprinzip als Maßstab…, s. 42.
Uzasadnienia teorii zasady zdolności płatniczej poszukiwano w teorii ofiary i teorii socjalnej. Ostatecznie nauka prawa finansowego w przeważającej mierze przychyliła się do teorii ofiary. Na jej gruncie poszukiwano również uzasadnie-nia dla różnych przebiegów taryf podatkowych. Spór o szczegółowe wyznaczniki rozkładu ciężaru podatkowego nie został rozstrzygnięty. Wydaje się jednak, że nie sposób stworzyć w tej mierze jednolitej teorii i że byłoby to nawet niewskazane.
Liczne teorie naukowe stanowią wartość samą w sobie i są gotowymi receptami dla polityków, którzy mogą z nich korzystać w zależności od zmiennej sytuacji społeczno-gospodarczej.
Wydaje się, że krytycy zasady zdolności płatniczej nie dostrzegli jej ewolucji z teorii ekonomicznej w zasadę prawa. Tym samym dyskusja nad nią nie może się już ograniczać jedynie do instrumentarium ekonomicznego, ale musi uwzględniać też zasady wykładni prawa.
Od czasu J. Łaskiego i A.F. Modrzewskiego udział polskiej myśli podatkowej w tworzeniu zasady zdolności płatniczej był niestety znikomy. Jak wskazano wcze-śniej, wynikało to z historii polskiej państwowości. Moment kształtowania się za-sady zdolności płatniczej przypadł na czas zaborów, zaś czas najintensywniejszej dyskusji nad tą zasadą na okres międzywojnia – kształtującego na nowo porządek prawny II Rzeczypospolitej – i czasy ustroju socjalistycznego, do którego teorie właściwe dla gospodarki kapitalistycznej nie znajdowały zastosowania. Tym sa-mym nie dziwi brak szerokiej dyskusji nad obowiązywaniem tej zasady w polskim porządku prawnym w III Rzeczypospolitej. Należy mieć nadzieję, że szeroka dys-kusja nad zasadą zdolności płatniczej, która trwała w krajach ościennych blisko dwa stulecia, odbędzie się również i w Polsce.
ZASADA ZDOLNOŚCI
PŁATNICZEJ W WYBRANYCH KRAJACH
2.1. Wprowadzenie
W rozdziale zostanie omówiona zasada zdolności płatniczej w wybranych syste-mach państw obcych. Komparatystyka zagranicznych porządków prawnych ma dwa podstawowe zadania. Po pierwsze jest to poznanie modelowych rozwiązań normatywnych odnoszących się do zasady zdolności płatniczej. Pomoże to zro-zumieć nie tylko podstawy normatywne obowiązywania zasady zdolności podat-kowej, ale i jej charakterystykę w obcych systemach prawnych. Poczynione spo-strzeżenia wzbogacą rozumienie funkcjonowania zasady zdolności podatkowej na gruncie Konstytucji RP. Po drugie jest to wskazanie na powszechne obowiązy-wanie zasady zdolności płatniczej w państwach obcych jako światowego standaru rozkładu ciężaru podatkowego.
Na wstępie zostanie przedstawiona regulacja zdolności płatniczej w pań-stwach, w których wynika ona wprost z norm konstytucyjnych (podrozdz. 2.2.).
Omówione zostaną przepisy obowiązujące we Francji, Grecji, Włoszech, Turcji, Lichtensteinie, kantonie Zurychu, Chorwacji, Węgrzech, Brazylii, Maroku, Maure-tanii oraz Hiszpanii, której przypadek zostanie przeanalizowany szerzej. Regulacje poszczególnych porządków prawnych nie będą miały charakateru jednorodnego.
Często będą wykazywać cechy swoiste, właściwe tylko dla danego państwa. Istota zasady zdolności płatniczej w poszczególnych krajach nie ulegnie jednak zmianie.
Następnie zostanie zaprezentowana regulacja zdolności płatniczej w pań-stwach, w których zasada zdolności podatkowej nie została wyrażona wprost w ustawie zasadniczej (podrozdz. 2.3.). Omówiony zostanie wpływ zasady rów-ności i innych praw podmiotowych na ukształtowanie zasady zdolrów-ności płatniczej, a także na poszczególne rozwiązania podatkowe na przykładzie Republiki Fede-ralnej Niemiec. Położenie szczególnego nacisku na rozwiązania niemieckie wy-nika z dwóch powodów. Po pierwsze liczba państw, które ustaliły obowiązywanie zasady zdolności płatniczej w drodze orzeczniczej, jest istotnie mniejsza od liczby
ROZDZIAŁ 2
tych, które ustaliły je na drodze normatywnej. Po drugie konstytucyjny porządek prawny Republiki Federalnej Niemiec wykazuje istotne podobieństwa do konsty-tucyjnego porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie istotnym dla obowiązywania zasady zdolności płatniczej w polskim systemie podatkowym.
2.2. Regulacyjne ustalenie obowiązywania zasady zdolności