Studia Prawnoustrojowe 9 UWM
2009
Wstêp
Wolnoæ sumienia i wyznania jest wartoci¹ obiektywn¹ i uniwersaln¹, której istoty nie wyznacza subiektywne upodobanie prawodawcy, lecz god-noæ osoby ludzkiej. Przyrodzona i niezbywalna godgod-noæ osoby ludzkiej jest
ród³em podstawowych praw i wolnoci cz³owieka, w tym wolnoci sumienia i wyznania. Zasada ta oparta jest na prawdzie o cz³owieku jako bycie osobo-wym wyposa¿onym w atrybuty rozumnoci, wolnoci i sumienia. Pojêcie god-noci ludzkiej mo¿e byæ pojmowane w trzech aspektach: teologicznym, etycz-nym i filozoficzetycz-nym. W aspekcie teologiczetycz-nym podstaw¹ godnoci cz³owieka jest stworzenie go na obraz i podobieñstwo Bo¿e oraz usynowienie poprzez odkupienie w Chrystusie. W aspekcie etycznym godnoæ jest zdolnoci¹ do podejmowania wolnych decyzji i wolnego dzia³ania, za które ponosi on odpo-wiedzialnoæ1. W aspekcie filozoficznym podstawê godnoci cz³owieka stano-wi jego rozum i wolnoæ oraz to, ¿e jest on celem samym w sobie i nie mo¿e byæ przez nikogo u¿yty jako rodek2. Takie rozumienie godnoci ludzkiej mo¿e byæ przyjête przez wyznawców ró¿nych ideologii, systemów filozoficz-nych, religii oraz ustawodawców pañstw wieckich. Racj¹ istnienia norm prawnych, które chroni¹ relacje miêdzyludzkie i sam¹ godnoæ ludzk¹, jest wiêc godnoæ cz³owieka w aspekcie ontologicznym3.
* Artyku³ stanowi rozbudowan¹ wersjê referatu wyg³oszonego podczas miêdzynarodowego sympozjum naukowego zorganizowanego przez Zak³ad Prawa Administracyjnego i Nauki o Administracji UWM pt. Poszanowanie wolnoci sumienia i wyznania w ¿yciu publicznym
w dniu 3 czerwca 2009 roku.
1 J. Krukowski, Koció³ i pañstwo. Podstawy relacji prawnych, Lublin 2000, s. 90.
2 Por. M. A. Kr¹piec, Cz³owiek i prawo naturalne, Lublin 1993, s. 140142.
3 J. Krukowski, Koció³ i pañstwo, s. 8990; M. Makarska, Przestêpstwa przeciwko
wolno-ci sumienia i wyznania w Kodeksie karnym z 1997 roku, Lublin 2005, s. 1415.
Okrelenia wolnoæ religii, wolnoæ religijna lub wolnoæ przekonañ,
wolnoæ kultu stosowane s¹ niekiedy jako równowa¿niki pojêcia wolnoæ sumienia i wyznania. Choæ terminy te nie s¹ to¿same, to powszechnie trak-tuje siê je zamiennie, jak to czyni obowi¹zuj¹ca Konstytucja z 1997 r., u¿ywa-j¹c w art. 53 pojêcia wolnoæ sumienia i religii.
1. Wolnoæ sumienia
Ze swej istoty wolnoæ sumienia dotyczy suwerennej sfery prze¿yæ ka¿de-go cz³owieka, jeka¿de-go zdolnoci do wyboru takieka¿de-go wiatopogl¹du, jaki uwa¿a za prawdziwy.
W prawie pojêcie wolnoci sumienia jest zakresowo szersze ni¿ pojêcie wolnoci religii. Obejmuje ono bowiem swobodê przyjmowania przekonañ religijnych opartych na przes³ankach teologicznych, a tak¿e filozoficzno-wia-topogl¹dowych o religijnym lub antyreligijnym zabarwieniu, które mo¿na uzewnêtrzniaæ indywidualnie i zbiorowo, publicznie lub prywatnie, analo-gicznie jak przekonania religijne4. Wolnoæ sumienia to uprawnienie jednost-ki do swobodnego wyboru, kszta³towania oraz zmiany pogl¹dów i przekonañ w sprawach religii, uprawnienie do wyboru, kszta³towania i zmiany swego
wiatopogl¹du, mo¿liwoæ przyjêcia innego wiatopogl¹du ni¿ religijny. Po-nadto wynika z niej prawo do bycia nie niepokojonym bez w³asnej woli w sferach dotycz¹cych wiatopogl¹du. Wolnoæ sumienia to wolnoæ wiato-pogl¹dowa (filozoficzna)5. Inaczej ujmuj¹c, swoboda sumienia oznacza prawo do wolnego wyra¿ania okrelonego wiatopogl¹du, zatem tak¿e prawo wolne-go wyboru i wyra¿ania okrelonej religii6. W tej sytuacji, skoro cz³owiek jest wolny w sprawach religijnych, nie mo¿e wiêc byæ zmuszany ani do aktu wiary, ani aktu niewiary.
Os¹d sumienia nie podlega reglamentacji prawnej i pozostaje poza za-siêgiem interwencji w³adzy publicznej, dopóki nie zostanie uzewnêtrzniony w stosunkach miêdzyludzkich7.
4 Art. 53 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 z pón. zm.).
5 L. Winiewski, Wolnoæ sumienia i wyznania w europejskiej konwencji praw cz³owieka i prawie polskim, Pañstwo i Prawo 1991, nr 8, s. 19; M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warsza-wa 2003, s. 20; Z. £yko, Wolnoæ sumienia i wyznania w relacji cz³owiek kocio³y pañstwo, [w:]
L. Winiewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich s¹dowa ochrona, Warszawa 1997, s. 83.
6 Uzasadnienie wyroku S¹du Najwy¿szego z dnia 12 czerwca 2002 r., sygn. III CKN 618/2000, OSNC 2003, nr 6, poz. 84.
7 J. Krukowski, Konstytucyjna ochrona wolnoci sumienia i religii, [w:] L. Garlicki, A. Szmyt (red.), Szeæ lat Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Dowiadczenia i inspiracje, War-szawa 2003, s. 159167.
57
Wolnoæ sumienia i wyznania w warunkach izolacji wiêziennej
2. Wolnoæ religii (wyznania)
Wolnoæ religii poza aspektem wewnêtrznym (wolnoæ sumienia) zawiera w sobie aspekt zewnêtrzny. Odnosi siê on tylko do tego, co jest uzewnêtrzniane.
W sensie pozytywnym wolnoæ religii jest wolnoci¹ do do wyboru ró¿nych wartoci i uzewnêtrzniania swoich przekonañ w ¿yciu prywatnym i publicznym.
W sensie negatywnym jest wolnoci¹ od od przymusu zewnêtrznego w manifestowaniu swoich przekonañ. Nikt nie mo¿e byæ zmuszany do wyko-nywania praktyk religijnych i nikt nie mo¿e byæ zmuszany do dzia³añ sprzecznych z jego religi¹, godz¹cych w jego religiê oraz wspólnotê religijn¹, do której nale¿y8.
Wolnoæ wyznania obejmuje wolnoæ wyznawania i praktykowania
okre-lonej religii i wolnoæ wyboru wyznania w ramach okreokre-lonej religii albo niewyznawania ¿adnej religii9. Pojêcia wolnoæ wyznania oraz wolnoæ religii s¹ zatem to¿same10.
Wolnoæ sumienia i wyznania to nie tylko i wy³¹cznie norma moralna, lecz równie¿ specyficzne prawo cz³owieka dotycz¹ce jego aktywnoci wiato-pogl¹dowej11. Jest ona prawem podmiotowym w ca³ym tego s³owa znaczeniu
jako uprawnienie lub zespó³ uprawnieñ poszczególnego podmiotu, po³¹czo-nych z roszczeniem procesowym. Oznacza to, ¿e z jednej strony powstaje uprawnienie, z którego mog¹ korzystaæ objête nim podmioty, a z drugiej istnieje obowi¹zek respektowania tego prawa przez innych ludzi. Tym sa-mym wolnoæ sumienia i wyznania jest prawem skutecznym erga omnes i polega na tym, ¿e na wszystkich ci¹¿y obowi¹zek nieingerowania w sferê objêt¹ tym prawem, co nie oznacza jednak, ¿e prawo to jest nieograniczone.
Ograniczenia te mog¹ byæ jednak przewidziane tylko przez ustawê i musz¹ byæ one konieczne. Wolnoæ sumienia i wyznania jest publicznym prawem podmiotowym, które rozumie siê jako sytuacjê prawn¹ obywatela wobec pañ-stwa, w której mo¿e on czego domagaæ siê od pañstwa albo przejawiaæ jak¹
aktywnoæ w stosunku do pañstwa12.
Oficjalne przek³ady miêdzynarodowych uregulowañ praw i wolnoci oby-watelskich pos³uguj¹ siê sformu³owaniem wolnoæ myli, sumienia i wyzna-nia, natomiast w polskiej doktrynie prawa ugruntowa³y siê wyra¿enia wol-noæ sumienia i wolwol-noæ wyznania, które to pojêcia mog¹ obejmowaæ
8 F. J. Mazurek, Prawa cz³owieka w nauczaniu spo³ecznym Kocio³a, Lublin 1991, s. 107.
9 M. Piechowiak, Wolnoæ religijna aspekty filozoficzno-prawne, Toruñski Rocznik Praw Cz³owieka i Pokoju 19941995, z. 3, s. 11.
10 M. Makarska, op. cit., s. 23.
11 Z. £yko, op. cit., s. 88.
12 K. Pyclik, Wolnoæ sumienia i wyznania w Rzeczypospolitej Polskiej (za³o¿enia filozoficz-no-prawne), [w:] B. Banaszak, A. Preisner, Prawa i wolnoci obywatelskie w Konstytucji, War-szawa 2002, s. 440442.
wszelkie aspekty wolnoci religijnej, istotne z punktu widzenia regulacji prawnych. Nauka prawa czêciej u¿ywa pojêcia wolnoæ religii czy wolnoæ religijna, by nie sugerowaæ, i¿ podmiotem wolnoci jest religia jako rzeczy-wistoæ kulturowa i spo³eczna, lecz punktem wyjcia analiz jest jednostka ludzka13. W artykule niniejszym stosowane bêd¹ obydwa terminy: wolnoæ sumienia i wyznania oraz wolnoæ religijna ze wzglêdu ugruntowanie zna-czenia tych pojêæ w ustawodawstwie, doktrynie i orzecznictwie.
Szczególne znaczenie na p³aszczynie wolnoci religijnej ma nauka
Ko-cio³a katolickiego, zgodnie z któr¹ wolnoæ sumienia i religii jest pierwszym i niezbywalnym prawem osoby ludzkiej, a nawet nale¿y uznaæ, ¿e podtrzy-muje ona racjê bytu innych wolnoci. Stanowisko Kocio³a w kwestii wolnoci religijnej wyeksponowane zosta³o przede wszystkim w Deklaracji o wolnoci religijnej (Dignitatis Humanae) podstawowym dokumencie Soboru Waty-kañskiego II w zakresie relacji Kocio³a do wiata. Deklaracja przes¹dzi³a, i¿
wolnoæ pochodzi z natury cz³owieka, jej ród³em nie jest prawo stanowione, poniewa¿ prawo do wolnoci jest zakorzenione w samej godnoci osoby ludz-kiej, a wolnoæ jest niepodzielna. Bior¹c pod uwagê zakres podmiotowy pra-wa do wolnoci, Deklaracja okrela, ¿e wolnoæ religijna rozci¹ga siê nie tylko na osoby, ale równie¿ na wspólnoty religijne. Koniecznoæ uznania prawa wspólnot do wolnoci religijnej wi¹¿e siê z zapewnieniem im
mo¿liwo-ci realizacji kultu religijnego14.
Dorobek spo³ecznej nauki Kocio³a katolickiego w sposób wyrany odcisn¹³ piêtno na przepisach prawa miêdzynarodowego i partykularnego. Najistotniej-szym tego przejawem jest przyjêcie w deklaracjach miêdzynarodowych i w prze-pisach prawa pozytywnego, ¿e prawo do wolnoci jest zakorzenione w samej godnoci osoby ludzkiej, a wolnoæ ta jest niepodzielna.
3. Wolnoæ sumienia i wyznania w prawie miêdzynarodowym i polskich uregulowaniach prawnych
Druga wojna wiatowa da³a impuls do rozwoju miêdzynarodowych regu-lacji praw cz³owieka w znaczeniu uniwersalnym. Najpierw 26 maja 1945 r.
podpisano w San Francisco Kartê Narodów Zjednoczonych, gdzie na
pierw-13 K. Pyclik twierdzi, ¿e nauka u¿ywa pojêcia wolnoæ religijna niechêtnie. Jest to nie do koñca prawdziwe, poniewa¿ jest ono chêtnie stosowane przez doktrynê nawi¹zuj¹ca do spo³ecz-nej nauki Kocio³a katolickiego, zarówno wczeniejsz¹, jak i wspó³czesn¹ por. ibidem, s. 458.
14 Skoro w Deklaracji mówi siê o wspólnotach w liczbie mnogiej, nale¿y przez to rozumieæ nie tylko Koció³ rzymskokatolicki i podmioty z nim zwi¹zane, ale tak¿e rozmaite grupy religij-ne, nawet gdyby w ocenie Kocio³a by³y uznane za schizmatyckie lub heretyckie. Sobór Watykañski II stan¹³ na stanowisku, ¿e tak¹ sam¹ wolnoæ religii, jaka przys³uguje Kocio³owi katolickiemu, nale¿y zagwarantowaæ tak¿e innym wspólnotom na zasadzie fundamentalnej równoci.
59
Wolnoæ sumienia i wyznania w warunkach izolacji wiêziennej
szym miejscu wyeksponowane zosta³y prawa cz³owieka, a w dalszej czêci zadeklarowano wolnoæ dla wszystkich bez wzglêdu na rasê, p³eæ, jêzyk lub religiê. Jednoczenie rozpoczêto prace nad zredagowaniem Powszechnej De-klaracji Praw Cz³owieka, która zosta³a przyjêta 10 grudnia 1948 r.
Zgodnie z art. 18 Powszechnej Deklaracji ka¿dy cz³owiek ma prawo do wolnoci myli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje swobodê zmiany wyznania lub wiary oraz swobodê ich okazywania, indywidualnie b¹d we-spó³ z innymi ludmi, publicznie i prywatnie, poprzez nauczanie, praktyko-wanie, sprawowanie kultu i przestrzeganie obyczajów. Ogromn¹ wagê przy-wi¹zuje Powszechna Deklaracja do manifestowania przekonañ religijnych zarówno publicznie, jak i prywatnie, co wiadczy o ujêciu wolnoci religijnej w aspekcie pozytywnym15. Ponadto wprowadzono w tym dokumencie jednoli-t¹ nazwê tego prawa: prawo do wolnoci myli, sumienia i religii16, stoso-wan¹ póniej w wiêkszoci tekstów prawnych.
W oparciu o Deklaracjê opracowano w nastêpnych latach Pakty Praw Cz³owieka, uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1966 r.
W zakresie wolnoci religijnej wa¿kie znaczenie ma Miêdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych17, gdzie poza powtórzeniem zawartego w Powszechnej Deklaracji uprawnienia do wolnoci myli, sumienia i wyzna-nia, warto zwróciæ uwagê na zapisy wprowadzone w ust. 2 i 3 art. 18.
Zgodnie z ust. 2 tego artyku³u nikt nie mo¿e podlegaæ przymusowi, który stanowi³by zamach na jego wolnoæ posiadania lub przyjmowania wyznania albo przekonañ wed³ug w³asnego wyboru. Ustêp 3 stanowi, ¿e wolnoæ uze-wnêtrzniania wyznania lub przekonañ mo¿e podlegaæ jedynie takim ograni-czeniom, które s¹ przewidziane przez ustawê i s¹ konieczne dla ochrony bezpieczeñstwa publicznego, porz¹dku, zdrowia lub moralnoci publicznej albo podstawowych praw i wolnoci innych osób.
Rozwiniêcie zasad Paktu Praw Obywatelskich znajduje siê w Uwagach Ogólnych nr 22 (48) dotycz¹cych art. 18 Komitetu Praw Cz³owieka ONZ, które zosta³y przyjête 20 lipca 1993 r. W sposób szczegó³owy zosta³y tam wymienione uprawnienia sk³adaj¹ce siê na prawo do wolnoci religijnej18. Ze
15 J. Krukowski, Koció³ i pañstwo..., s. 211.
16 A. £opatka, Prawo do wolnoci myli, sumienia i religii, Warszawa 1995, s. 8.
17 Ratyfikowany przez Polskê 3 marca 1977 r. (Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167).
18 Komitet Praw Cz³owieka podkrela, ¿e wolnoæ myli i wolnoæ sumienia chronione s¹ na równi z wolnoci¹ przekonañ. Uprawnienie to nie mo¿e byæ anulowane nawet w czasie stanu wyj¹tkowego. Nie s¹ dopuszczalne ograniczenia w sferze wolnoci sumienia i myli oraz
wolno-ci posiadania b¹d przyjmowania religii; nikt te¿ nie mo¿e byæ zmuszany do ujawniania swoich myli czy przekonañ b¹d przynale¿noci do Kocio³a. Wolnoæ taka oznacza równie¿ prawo do zmiany swojej obecnej religii lub prawo do zachowywania religii lub przekonañ. W sferze manife-stowania religii lub przekonañ wolnoæ mo¿e siê objawiaæ w modlitwie, obrzêdach, praktykach i nauczaniu. Modlitwa obejmuje akty rytualne i ceremonialne, jak równie¿ rozmaite praktyki (budowanie miejsc modlitwy, wykorzystywanie symboli, przestrzeganie wi¹t i dni odpoczyn-ku). Ponadto kultywowanie przekonañ religijnych obejmowaæ mo¿e zwyczaje (przestrzeganie
wzglêdu na gwarancyjny charakter tych przepisów Uwagi Ogólne powiêcaj¹ du¿o miejsca ograniczeniom wolnoci manifestowania religii lub przekonañ.
Regulacje te, nak³adane przez prawo, musz¹ podlegaæ cis³ej interpretacji i nie s¹ dopuszczalne ograniczenia na innych podstawach ni¿ wymienione w przepisach. Istotne jest te¿ za³o¿enie, ¿e koncepcja moralnoci bazuje na wielu tradycjach spo³ecznych, filozoficznych i religijnych, przeto ograniczenia wolnoci manifestowania religii lub przekonañ s³u¿¹ce ochronie moralnoci musz¹ byæ oparte na zasadach wyrastaj¹cych w sposób wy³¹czny z jednej tylko tradycji. Dla przedmiotu niniejszej pracy istotna jest wskazówka inter-pretacyjna, w myl której osoby ju¿ podlegaj¹ce pewnym ograniczeniom okrelonym przez prawo, jak wiêniowie, nadal korzystaj¹ z prawa do mani-festowania swej religii lub przekonañ w najpe³niejszym zakresie, daj¹cym siê pogodziæ ze szczególnym charakterem ich ograniczenia19.
Podobne rozwi¹zania dotycz¹ce wolnoci myli sumienia i religii oraz ograniczeñ w ich praktykowaniu zosta³y przyjête w art. 1 Deklaracji ONZ w sprawie wyeliminowania wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach z 25 listopada 1981 r. Ze wzglêdu na bardzo podobne brzmienie do omawianych wy¿ej Paktu Praw Obywatelskich oraz Uwag Ogólnych nr 22 (48), Deklaracja z 25 listopada 1981 r. nie wyma-ga szerszego komentarza.
Uniwersalne przepisy dotycz¹ce praw cz³owieka okaza³y siê w praktyce ma³o skuteczne wobec rozbie¿noæ ich interpretacji przez poszczególne pañ-stwa, a co wa¿niejsze z powodu braku efektywnej kontroli ich przestrzega-nia. Dlatego powsta³a idea stworzenia systemu ochrony praw cz³owieka o zasiêgu regionalnym20. W prawie dotycz¹cym kontynentu europejskiego podstawowe znaczenie ma art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka21 (dalej: EKPC), który zapewnia ka¿demu wolnoæ myli, sumienia i wyznania.
Prawo to obejmuje wolnoæ zmiany wyznania lub przekonañ oraz wolnoæ uzewnêtrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub pry-watnie, swego wyznania lub przekonañ przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynnoci rytualne. Tak w przypadku Powszechnej Deklara-cji Praw Cz³owieka, jak i Paktu Praw Obywatelskich ochrona w zakresie, w którym odnosi siê do sfery wewnêtrznej myli, sumienia i wyznania (forum
przepisów dietetycznych, noszenie szczególnego ubioru b¹d nakrycia g³owy, wype³nianie rytu-a³ów dotycz¹cych pewnych stadiów ¿ycia, u¿ywanie szczególnego jêzyka). Wyranie rozstrzy-gniêto, ¿e praktykowanie i nauczanie religii obejmuje prowadzenie swoich spraw przez grupy wyznaniowe (wybór przywódców religijnych, kap³anów i nauczycieli, tworzenie seminariów i szkó³ religijnych oraz wolnoæ przygotowywania i rozpowszechniania tekstów i publikacji religijnych). Treæ Uwag podano za: T. Jasudowicz, Wolnoæ religii. Wybór materia³ów, doku-menty, orzecznictwo, Toruñ 2001, s. 7071.
19 Uwagi ogólne nr 22 (48), teza 8 (ibidem, s. 72).
20 J. Krukowski, Koció³ i pañstwo..., s. 218.
21 Konwencja przyjêta 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284), ratyfikowana przez Polskê 7 kwietnia 1993 r. (Dz.U. nr 61, poz. 285).
61
Wolnoæ sumienia i wyznania w warunkach izolacji wiêziennej
internum), nie podlega ¿adnym ograniczeniom22. Ustêp 2 art. 9 EKPC regu-luje ograniczenia w manifestowaniu religii, które maj¹ brzmienie prawie identyczne jak ust. 3 art. 18 Paktu Praw (ograniczenia w zakresie uze-wnêtrzniania wyznania lub przekonañ musz¹ byæ przewidziane przez ustawê
oraz konieczne w demokratycznym spo³eczeñstwie, a cele, dla osi¹gniêcia których mog¹ byæ wprowadzane ograniczenia, to: bezpieczeñstwo publiczne, ochrona porz¹dku publicznego, ochrona zdrowia i moralnoci oraz ochrona praw i wolnoci innych osób). W takiej sytuacji mo¿na odpowiednio zastoso-waæ powo³an¹ wy¿ej interpretacjê ograniczeñ uzewnêtrzniania wyznania lub przekonañ zawart¹ w Uwagach Ogólnych. Ograniczenia w uzewnêtrznianiu wolnoci sumienia i wyznania nie by³y uregulowane w Powszechnej Deklara-cji, nie znaczy to jednak, ¿e EKPC wprowadza ograniczenie wolnoci religij-nej. Konwencja jedynie normuje istniej¹ce ju¿ w prawie i koncepcjach teore-tycznych ograniczenia uzewnêtrzniania religii23.
W prawie wspólnotowym problematyka praw jednostki znalaz³a siê po-cz¹tkowo poza sfer¹ regulacji, tym samym prawa cz³owieka by³y pozostawio-ne unormowaniom pañstw cz³onkowskich. Traktat o Unii Europejskiej24 w art. 6 ust. 2 (by³y art. F) zawiera zapis, i¿ Unia szanuje prawa podstawo-we, jakie gwarantowane s¹ w Europejskiej Konwencji Praw Cz³owieka, co nale¿y odnieæ równie¿ do art. 9 EKPC. W literaturze podkrela siê jednak,
¿e s³ab¹ stron¹ EKPC jest brak gwarancji ochrony wolnoci religijnej w wymiarze instytucjonalnym i dlatego Europejski Trybuna³ Praw Cz³owieka uzna³, ¿e tak¿e Kocio³y oraz stowarzyszenia o charakterze religijnym lub
wiatopogl¹dowym mog¹ wnosiæ skargi w imieniu swoich cz³onków25.
Wolnoæ myli, sumienia i religii zosta³a zagwarantowana w art. 10 ust. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, któr¹ przyjêto w Nicei w grudniu 2000 r. Ma ona charakter decyzji politycznej. W Preambule do tego aktu zapisano: Narody Europy w procesie tworzenia miêdzy sob¹ coraz
cilejszej unii s¹ zdecydowane dzieliæ pokojow¹ przysz³oæ opart¹ na wspól-nych wartociach. Treæ Preambu³y wywo³a³a szerokie spory polityczne.
W tym miejscu warto podkreliæ, ¿e ró¿nice wystêpuj¹ w ró¿nych wersjach jêzykowych, poniewa¿ w jêzyku niemieckim jest odwo³anie do dziedzictwa duchowo-religijnego i moralnego, natomiast w tekcie angielskim i
francu-22 A. Winiewski, Orzecznictwo Strasburskie Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka w sprawach polskich dotycz¹cych zarzutu naruszenia prawa do wolnoci myli, sumienia i wyznania (art. 9 EKPC), Radca Prawny 2005, nr 2, s. 106.
23 Odmiennie: S. Meler, Prawo wiêniów do wolnoci religijnej, Przegl¹d Wiêziennictwa Polskiego 2003, nr 3839, s. 63.
24 Podpisany w Maastricht 7 lutego 1992 r., wszed³ w ¿ycie w dniu 1 listopada 1993 r.
(Dz.U. z 2004 r., nr 90, poz. 864/30).
25 J. Krukowski, Stosunek pañstw do Kocio³ów w warunkach pluralizmu kulturowego w Europie. Aspekty prawne, [w:] E. Wiszowaty (red.), Pañstwa, kocio³y, policje w integruj¹cej siê Europie, Szczytno 2007, s. 100.
skim do dziedzictwa duchowego, co mo¿e oznaczaæ niechêæ do wartoci religijnych wynikaj¹c¹ z dyktatu laicyzmu26. W samej Karcie Praw Podsta-wowych zapisano, ¿e ka¿da osoba ma prawo do wolnoci myli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolnoæ zmiany religii lub przekonañ oraz wol-noæ manifestowania religii lub przekonañ indywidualnie lub wespó³ z inny-mi oraz publicznie lub prywatnie w modlitwie, nauczaniu, praktykach i obrzêdach. Takie ujêcie jest zgodne z gwarancjami zapisanymi w art. 9 EKPC i ma podobny zakres oraz znaczenie.
W art. II Traktatu ustanawiaj¹cego Konstytucjê dla Europy, który stanie siê obowi¹zuj¹cy, je¿eli zostanie ratyfikowany przez wszystkie pañstwa cz³onkowskie, wpisano prawo do wolnoci myli, sumienia i religii27 o treci zbli¿onej do art. 9 EKPC. St¹d te¿, zgodnie z art. 10 Deklaracji odnosz¹cych siê do treci Konstytucji, norma ta odpowiada prawu zagwarantowanemu w art. 9 EKPC o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoci, a ograni-czenia powinny uwzglêdniaæ art. 9 ust. 2 EKPC. Zaakcentowaæ trzeba, ¿e Traktat wyranie uznaje pozycjê prawn¹ Kocio³ów. Organy unijne zosta³y zobowi¹zane do prowadzenia dialogu z kocio³ami i innymi organizacjami religijnymi i wiatopogl¹dowymi, a dialog ten ma byæ otwarty, przejrzysty i regularny28.
Bardzo du¿e znaczenie dla unormowania pos³ug i praktyk religijnych w jednostkach wiêziennych ma Konkordat miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ i Rze-czypospolit¹ Polsk¹ z 28 lipca 1993 r., ratyfikowany 23 lutego 1998 r., który wszed³ w ¿ycie 25 kwietnia 1998 r.29 W art. 17 Konkordat stanowi, ¿e Rzecz-pospolita Polska zapewnia warunki do wykonywania praktyk religijnych, korzystania z pos³ug religijnych oraz do opieki zdrowotnej i spo³ecznej oso-bom przebywaj¹cym w zak³adach penitencjarnych, wychowawczych, resocja-lizacyjnych, a tak¿e w innych zak³adach i placówkach tego rodzaju. W ust. 2 art. 17 Konkordatu wymieniono przyk³adowo uprawnienia osób przebywaj¹-cych w zak³adach karnych. S¹ nimi w szczególnoci: zapewnienie mo¿liwoci uczestniczenia we Mszy w. w niedziele i wiêta oraz w katechizacji i reko-lekcjach, a tak¿e korzystania z indywidualnych pos³ug religijnych w zgodzie z celami pobytu tych osób w zak³adach. W celu realizacji uprawnieñ osób pozbawionych wolnoci biskup diecezjalny skieruje kapelanów, z którymi od-powiednia instytucja zawrze stosown¹ umowê.
Obowi¹zkiem dyrektorów jednostek wiêziennych jest zaanga¿owanie ka-pelanów i okrelenie, a tak¿e zapewnienie im warunków pracy w zak³adzie
26 Ibidem, s. 101102.
27 Uchwalony 29 padziernika 2004 r., opublikowany w Dz. Urz. UE C 2004, nr 310, s. 1.
Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e Konstytucja UE pos³uguje siê pojêciem wolnoæ religii, a nie wol-noæ wyznania jak EKPC.
28 J. Krukowski, Stosunek pañstw..., s. 103.
29 Dz.U. z 1998 r., nr 51, poz. 318.
63
Wolnoæ sumienia i wyznania w warunkach izolacji wiêziennej
karnym czy areszcie ledczym30. W jednostkach organizacyjnych wiêziennic-twa kwestia obowi¹zków dyrektora zak³adu, który winien podejmowaæ nie-zbêdne czynnoci w celu zapewnienia odpowiednich warunków do wykony-wania praktyk i pos³ug religijnych oraz korzystania z tych pos³ug, zosta³a uregulowana w § 5 Rozporz¹dzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 2
wrze-nia 2003 r. w sprawie szczegó³owych zasad wykonywania praktyk religij-nych i korzystania z pos³ug religijreligij-nych w zak³adach karreligij-nych i aresztach
ledczych31. W odniesieniu do pos³ug i praktyk religijnych Kocio³a rzymsko-katolickiego przepis ten powtarza zasadê zawart¹ w art. 17 Konkordatu, lecz ma on istotne znaczenie dla organizacji praktyk i pos³ug religijnych
pozosta-³ych wyznañ, które nie maj¹ uregulowanych swoich stosunków z pañstwem w drodze umowy miêdzynarodowej. Regu³a ta koresponduje z postanowienia-mi Europejskich Regu³ Wiêziennych, które zobowi¹zuj¹ adpostanowienia-ministracje
pozosta-³ych wyznañ, które nie maj¹ uregulowanych swoich stosunków z pañstwem w drodze umowy miêdzynarodowej. Regu³a ta koresponduje z postanowienia-mi Europejskich Regu³ Wiêziennych, które zobowi¹zuj¹ adpostanowienia-ministracje