ROZDZIAŁ 1. SYSTEM FINANSOWY
1.5. Wpływ liberalizacji obrotów kapitałowych na gospodarkę
Gospodarka światowa nabiera coraz bardziej otwartego charakteru. Zjawisko to jest rezultatem uniwersalnej tendencji do liberalizacji obrotów międzynarodo-wych, swobody w realizacji procesów produkcji i dystrybucji oraz zmian tech-nologicznych usuwających dotychczasowe bariery w handlu dobrami, usługami oraz w przepływie kapitału22. Coraz więcej krajów wprowadza nowe rozwiąza-nia prawne sprzyjające większej bądź całkowitej wymierozwiąza-nialności walut krajo-wych, usuwaniu przeszkód w przepływie usług finansowych wewnątrz kraju, jak również w obrocie międzynarodowym, zachęcaniu inwestorów zagranicz-nych do inwestowania na krajowym rynku. Jest to spowodowane szeregiem potencjalnych korzyści, jakie mogą płynąć z dostępu do światowych rynków.
Biorąc pod uwagę gospodarkę światową jako całość, nieskrępowane prze-mieszczanie się kapitału stwarza możliwości jego wykorzystania w sposób naj-bardziej efektywny. W przypadku pojedynczego kraju korzyści te wynikają z możliwości pozyskiwania oraz lokowania – głównie przez podmioty prowa-dzące działalność gospodarczą – środków na międzynarodowych rynkach finansowych na warunkach bardziej korzystnych, niż na rynku krajowym23. Możliwość swobodnego lokowania oraz pożyczania kapitału na rynku między-narodowym – jak dowodzą tego w swojej pracy B. Greenwald, J. Stiglitz oraz
22 M. Gruszczyński, Kryzysy walutowe a liberalizacja obrotów kapitałowych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 7.
23 L. Oręziak, Przyczyny kryzysu finansowego w Azji Południowo-Wschodniej [w:] Współczes-ny kryzys finansowy w świecie a gospodarka Polski, red. P. Bożyk, Zeszyty Naukowe WSHiP w Warszawie, Seria Ekonomia, nr 1, 1999, s. 42.
A. Weiss24 – sprzyja amortyzowaniu amplitudy cyklu koniunkturalnego, uwal-niając przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe od konieczności nadmiernego ograniczania wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych w okresach recesji, a przez to zmniejszania krajowego popytu oraz dalszego powiększania depresji gospodarczej. Swobodne przepływy kapitałowe mogą nie tylko tworzyć warunki do różnicowania portfeli inwestycyjnych, dywersyfikacji ryzyka, ale również sprzyjać bardziej zrównoważonemu wzrostowi i rozwojowi gospodarczemu.
Korporacje, średni i mali przedsiębiorcy oraz gospodarstwa domowe mogą wy-korzystywać, oprócz dostępu do zagranicznych rynków, możliwość podejmo-wania aktywności gospodarczej w innych, bardziej stabilnych krajach. Ponadto mogą korzystać z różnorodnych instrumentów zabezpieczających ich działal-ność gospodarczą przed ryzykiem.
Konsekwencją swobody obrotów kapitałowych bywa często wzrost inwesty-cji w kraju dokonującym liberalizainwesty-cji. Wraz z zagranicznymi inwestycjami na rynku krajowym pojawiają się zagraniczne instytucje finansowe z własnymi produktami, usługami i standardami obowiązującymi na rynkach światowych.
Instytucje te, początkowo zajmując się obsługą inwestycji zagranicznych, stają się ostatecznie konkurencją dla krajowych instytucji finansowych. Skutkiem wzrostu konkurencji jest rozwój sektora usług finansowych.
Dzięki usuwaniu ograniczeń w międzynarodowym transferze kapitału, two-rzone są warunki do poprawy efektywności i konkurencyjności. Powiększaniu ulega m.in. gama oferowanych instrumentów finansowych, pozwalających sto-sować coraz doskonalsze strategie inwestycyjne.
Liczne kraje, w tym Polska, mające ograniczone zasoby i możliwości zbywania kapitału, są szczególnie zainteresowane korzystaniem z kapitałów do-stępnych na międzynarodowym rynku finansowym. Znoszenie przez te kraje ograniczeń dewizowych25, w stosunku do transakcji objętych bilansem obrotów kapitałowych, daje możliwość zwiększania inwestycji, a w rezultacie przyspie-szania wzrostu gospodarczego i poprawy poziomu życia społeczeństwa26. Sła-biej rozwinięte i borykające się z brakiem kapitału gospodarki, znajdują się obecnie w sytuacji trudniejszej aniżeli kraje, które przez dziesięciolecia kształ-towały swój system gospodarczy. Na rynku usług finansowych krajowe instytu-cje finansowe są zmuszone konkurować z doświadczonymi i mocnymi kapita-łowo instytucjami międzynarodowymi.
Nasilający się proces liberalizacji przepływów kapitałowych wywiera silną presję na szybkie dostosowanie krajów rozwijających się do światowych stan-dardów obowiązujących na międzynarodowych rynkach finansowych. Procesy
24 B. Greenwald, J. Stiglitz, A. Weiss, Information imperfections in the capital markets and macroeconomics fluctuations, „American Economic Review” Papers and Proceedings, vol. 74, 1984, s. 195–199.
25 W Polsce ograniczenia te zostały zniesione 1 października 2002 r., w dniu wejścia w życie nowej ustawy Prawo dewizowe (Dz. U. 2002 r., nr 141, poz. 1178).
26 L. Oręziak, op.cit., s. 43.
25 te sprzyjają niewątpliwie rozwojowi rynków lokalnych oraz pobudzają rozwój krajowego systemu finansowego27. Istniejące i nowo powstające instytucje fi-nansowe są wyposażane w najnowocześniejsze technologie przesyłania infor-macji oraz sprawdzone na innych rynkach techniki obsługi klientów. Teleinfor-matyzacja sprzyja intensyfikowaniu liczby i wielkości zawieranych transakcji, powodując dynamiczny rozwój międzybankowych rynków walutowych, pie-niężnych oraz transakcji terminowych. Rynki finansowe – dynamicznie się roz-wijające, o coraz większej płynności, z nowymi instrumentami – stają się waż-nym elementem systemu gospodarczego. Pełnią wiele ważnych funkcji istot-nych dla dynamiki wzrostu i rozwoju gospodarczego w skali globalnej, jak również pojedynczych podmiotów gospodarczych.
Kraje, powszechnie określane jako uprzemysłowione, swoje systemy finan-sowe tworzyły, często modyfikowały i dostosowywały do zmieniających się warunków w gospodarce światowej przez dziesięciolecia, natomiast kraje roz-wijające się próbują dostosowywać swoje systemy finansowe w ciągu jednej dekady. Silna konkurencja ze strony zagranicznych rynków finansowych, dy-namizująca rozwój krajowego systemu finansowego i tworzących go instytucji, niesie wiele zagrożeń dla bezpieczeństwa krajowego systemu gospodarczego.
Kraj dokonujący liberalizacji obrotów kapitałowych staje się otwarty na od-działywanie zewnętrznych wstrząsów, nierzadko destabilizujących gospodarkę.
Wynika to stąd, że międzynarodowe strumienie kapitału mogą szybko i silnie reagować zarówno na sytuację gospodarczą danego kraju, jak i sytuację w jego otoczeniu. Negatywne konsekwencje mogą być efektem przede wszystkim nag-łego, niekontrolowanego i masowego odpływu kapitału28. Inwestorzy wyzby-wają się w pierwszej kolejności najbardziej płynnych aktywów finansowych wyrażonych w walucie krajowej. Uzyskane z ich sprzedaży środki najczęściej są kierowane za granicę po wcześniejszej ich zamianie na inną walutę. Gwałtowny odpływ kapitału poza granice powoduje silną deprecjację krajowej waluty.
W takiej sytuacji niezbędna może się okazać szybka reakcja banku centralnego, który dostosuje poziom stóp procentowych do poziomu na tyle atrakcyjnego, by skutecznie zahamować odpływ kapitału zagranicznego. To zaś nie pozostaje bez wpływu na stan wewnętrznej koniunktury gospodarczej oraz na sytuację poje-dynczych podmiotów rynkowych.
Ostatnie dwie dekady przynoszą wiele spektakularnych przykładów niesku-tecznych prób obrony waluty przez krajowy bank centralny. Większość z nich miała miejsce w tzw. krajach wschodzących.
Dzięki przeprowadzonym względnie szybko reformom kraje te weszły na ścieżkę dynamicznego wzrostu gospodarczego. Skuteczność reform przyciąg-nęła kapitał zagraniczny. Okazało się jednak, że wspomniane kraje nie były
27 Por. M.J. Fry, In Favour of Financial Liberalisation, „The Economic Journal” nr 442, maj 1997 r.
28 Zob. L. Oręziak, op.cit., s. 43.
dostatecznie przygotowane i właściwie instytucjonalnie ukształtowane, aby w pełni racjonalnie wykorzystać napływający kapitał. Gdy sytuacja w gospodar-ce i bilansie płatniczym zaczęła się pogarszać, kapitał zagraniczny (często o charakterze spekulacyjnym) odpływał. Gwałtowny odpływ kapitału zagra-nicznego, powodujący w rezultacie silną deprecjację krajowej waluty, często bywa początkiem trwałej utraty zaufania inwestorów do danej gospodarki i jej waluty. Fala odpływającego kapitału nie tylko pozostawia za sobą bardzo osła-bioną walutę, wywołując kryzys walutowy, ale może stać się zaczątkiem kryzy-su finansowego. Gwałtowne załamanie kursów akcji na giełdzie i cen nierucho-mości, nagły wzrost stóp procentowych, pociągający za sobą narastanie zjawi-ska niewypłacalności przedsiębiorstw i ich wierzycieli (banków) – przekształca się w groźny w skutkach kryzys bankowy. Tak powstałe kryzysy zwykle sku-tecznie destabilizują i obniżają poziom ogólnej aktywności realnej sfery gospo-darki (spadek produkcji, wzrost bezrobocia, spadek nakładów inwestycyjnych), wywołując zjawisko określane kryzysem ekonomicznym państwa.