śWIŃ*
ThE EffECT Of diETARY pROTEiN ANd AmiNO ACid
SUpplEmENTATiON ON NiTROgEN mETABOliSm
ANd fATTENiNg TRAiTS iN gROWiNg-fiNiShiNg pigS
Katedra Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Animal Nutrition and Feed Management, University of Warmia and Mazury, OlsztynW badaniach na tucznikach określono wpływ żywienia mieszankami paszowymi o zróżnico-wanej zawartości białka ogólnego i aminokwasów (lizyny, metioniny, treoniny i tryptofanu) na retencję azotu i jego wykorzystanie oraz na efekty tuczu. Zwierzęta żywiono mieszanką „W” jako kontrolną o zawartości białka ogólnego (17,92%) i lizyny (0,98 %); mieszanką „N” charakte-ryzującą się obniżoną o 15% ilością białka (15,36%) i aminokwasów egzogennych; mieszanką „N+AA” – o mniejszej koncentracji białka ogólnego oraz wzbogaconą lizyną, metioniną, treoniną i tryptofanem do poziomu jak w paszy „W”.
Stwierdzono, że tuczniki z grupy „N”, żywione paszą grower i finiszer, w której obniżono o 15% zawartość białka ogólnego, zatrzymały statystycznie nieistotnie mniej azotu w organizmie. Natomiast nastąpiła poprawa wykorzystania azotu pobranego i strawionego. Wzbogacenie oce-nianych zestawów paszowych w aminokwasy (lizynę, metioninę, treoninę i tryptofan – „N+AA”) zwiększyło retencję azotu w organizmie tuczników oraz miało dalszy pozytywny wpływ na jego wykorzystanie. Nie odnotowano statystycznie istotnego wpływu badanych poziomów białka i aminokwasów egzogennych w mieszankach paszowych na wyniki tuczu. Zauważono mniejsze zużycie białka ogólnego na jednostkę produkcji w wyniku zastosowania paszy niskobiałkowej. Uzupełnienie jej lizyną, metioniną, treoniną i tryptofanem miało dalszy dodatni wpływ na wartość analizowanego wskaźnika.
SŁOWA KLUCZOWE: różne poziomy białka, aminokwasów, metabolizm azotu, wyniki tuczu, świnie
*Badania wykonano w ramach projektu badawczego N N311 25 53 26 finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Do cytowania – For citation: Drażbo A., Sobotka W., 2011. Wpływ poziomu białka i aminokwasów w paszy na metabolizm azotu i cechy tuczne u rosnących świń. Zesz. Nauk. UP Wroc., Biol. Hod. Zwierz., LXII, 580: 123–129.
124 Alicja Drażbo, Wiesław Sobotka
WSTęP
Obniżenie zawartości białka i dostosowanie jego ilości do zapotrzebowania zwierząt w zależności od ich stanu fizjologicznego lub faz produkcyjnych stwarza duże możli-wości poprawy wykorzystania tego składnika pokarmowego. Podstawowym warun-kiem pozostaje jednak precyzyjne bilansowanie aminokwasów egzogennych w diecie przez dobór właściwych materiałów paszowych lub poprzez uzupełnienie niedoborów aminokwasami krystalicznymi. Lizyna jest pierwszym aminokwasem ograniczającym w większości pasz stosowanych w żywieniu świń. O efektywności wykorzystania tego aminokwasu decyduje wiele czynników żywieniowych związanych ze środowiskiem bytowania i potencjałem genetycznym zwierząt. Tucznikom o wysokim potencjale produkcyjnym często ustala się dawki pokarmowe o wysokim poziomie białka ogólne-go, gdyż mają one duże zapotrzebowanie na lizynę. Takie działanie powoduje jednak straty energii z organizmu zwierzęcego, która jest wykorzystywana na wydalanie nad-miaru azotu pobranego w paszy, czego skutkiem może być pogorszenie wykorzystania paszy oraz zwiększenie wydalania azotu do środowiska (Owen i wsp. 1994, Friesen i wsp. 1994). Dodatek krystalicznej lizyny, a także pozostałych niezbędnych aminokwa-sów, może zapobiegać tym negatywnym zjawiskom (Knabe 1996). W badaniach Shriver i wsp. (2003) wykazano, że uzupełnienie diety niskobiałkowej w lizynę wpłynęło na zmniejszenie wydalania azotu w kale i moczu. Niestety, wciąż nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób obniżenie poziomu białka ogólnego w dawkach po-karmowych dla tuczników z jednoczesnym uzupełnieniem ich w aminokwasy egzogenne wpływa na efekty produkcyjne tuczu i wartość rzeźną tusz. Wyniki bada0ń wielu autorów dotyczące tego zagadnienia ukazują dużą zmienność (Kerr i wsp. 1995, Tuitoek i wsp. 1997, Figueroa i wsp. 2002, Grela i wsp. 2004).
Celem badań było określenie wpływu zastosowania mieszanek paszowych zróżni-cowanych zawartością białka ogólnego i aminokwasów (lizyny, metioniny, treoniny i tryptofanu) na retencję azotu i jego wykorzystanie oraz na efekty tuczu.
mATERIAŁ I mETODY
Doświadczenie żywieniowe przeprowadzono na 21 tucznikach, mieszańcach ras (♀ Wielka Biała Polska x Polska Biała Zwisłoucha) x ♂ Duroc podzielonych na 3 grupy żywieniowe. Tucz prowadzono od masy ciała 30 kg do 110 kg z podziałem na dwie fazy tuczu: grower (30–75 kg m.c.) i finiszer (75–110 kg m.c.). Badania wykonano według następującego schematu:
Wpływ poziomu białka i aminokwasów w paszy ... 125
Tabela 1 Table 1 Schemat badań
Experimental design
Mieszanki pełnoporcjowe grower/finiszer Complete mixtures grower/finisher
Poziom białka ogólnego (%) Level of crude protein
„W” „N” „N +AA”
17,92/15,27 15,36/13,13 15,54/13,26
standardowy1 – standard obniżony o 15% w stosunku do
poziomu mieszanki „W” reduced by 15% compared to the mixture „W”
obniżony o 15% i wzbogacony lizy-ną, metioniną treoniną oraz trypto-fanem do poziomu mieszanki „W” – reduced by 15% and enriched with lysine, methionine, threonine and tryptophan to the level of the mixture ,,W”
1przyjęto poziom białka ogólnego i lizyny wg Norm żywienia świń (1993) przy przyrostach dobowych 800 g/dobę adopted the level of crude protein and lysine by Norm of Pigs Nutrition (1993) in daily gains of 800 g/day
Zwierzęta utrzymywano indywidualnie w klatkach metabolicznych i żywiono syste-mem dawkowanym mieszankami pełnodawkowymi grower i finiszer (tab. 2) różniącymi się zawartością białka ogólnego i aminokwasów (lizyny, metioniny, treoniny i tryptofanu). Podstawowe składniki pokarmowe w materiałach paszowych, mieszankach, kale i azot w moczu oznaczono według metod standardowych (AOAC 1990). Koncentrację energii metabolicznej w mieszankach doświadczalnych obliczono na podstawie składu chemicznego i własnych współczynników strawności (dane niepublikowane), według równania opracowanego przez Hoffmana i Schiemana z zastosowaniem poprawek wpro-wadzonych przez Müllera i Kirchgessnera (Normy żywienia świń 1993).
Efekty produkcyjne wyrażono w przyrostach dobowych i wykorzystaniu paszy cha-rakteryzowanej ilością spożytej paszy, białka ogólnego oraz energii metabolicznej na 1 kg przyrostu masy ciała.
W okresie tuczu określono bilans azotu metodą bilansową prostą dla mieszanek pełno-porcjowych typu grower przy masie ciała tuczników 40 kg i finiszer – 85 kg. Po zakoń-czeniu okresu właściwego każdego z doświadczeń bilansowych od wszystkich tuczni-ków pobrano próbki krwi z żyły czczej przedniej celem oznaczenia poziomu mocznika w surowicy krwi z wykorzystaniem testów Alpha Diagnostic i Cormay.
WYNiKi i OmóWiENiE
Analizując dane dotyczące wyników bilansu azotu (tab. 3), można stwierdzić, że zwierzęta z grupy kontrolnej ,,W’’ żywione mieszanką grower i finiszer o standardowej zawartości białka ogólnego i aminokwasów egzogennych pobrały statystycznie istotnie więcej azotu od tuczników z grup doświadczalnych ,,N’’ i ,,N+AA’’. Fakt ten spowodo-wany był różną zawartością białka ogólnego w skarmianych mieszankach wynikającą z
126 Alicja Drażbo, Wiesław Sobotka
założeń metodycznych doświadczenia. Redukcja poziomu białka ogólnego w mieszan-ce ,,N’’ (grower i finiszer) wpłynęła na wzrost wydalania azotu w kale. Natomiast do-datek lizyny, metioniny, treoniny i tryptofanu do analizowanych zestawów paszowych (,,N+AA’’) zmniejszył wydalanie tego składnika w kale. Zaistniałych różnic nie potwier-dzono statystycznie.
Poziom białka ogólnego w mieszankach doświadczalnych miał wpływ na wydalanie azotu w moczu. Najwięcej azotu wydaliły tuczniki grupy ,,W’’ (odpowiednio 26,8 oraz 32,7 g/dobę) żywione mieszankami grower i finiszer o standardowej zawartości białka ogólnego. Zredukowanie ilości białka w diecie ,,N’’ o 15% statystycznie istotnie zmniej-szyło wydalanie azotu w moczu do poziomu – odpowiednio: 18,2 i 25,7g/dobę. Dodatek aminokwasów egzogennych nie wywarł istotnego dodatniego wpływu na analizowany wskaźnik.
W ilości azotu zatrzymanego nie zaobserwowano istotnych różnic pomiędzy gru-pami żywieniowymi. Natomiast zanotowano poprawę wykorzystania azotu pobranego i strawionego zarówno w fazie grower, jak i finiszer u tuczników żywionych mieszanką niskobiałkową. Wykazane różnice pomiędzy średnimi grup ,,W’’ vs. ,,N’’ miały charakter statystycznie istotny, szczególnie przy stosowaniu mieszanek typu grower. Suplementa-cja niskobiałkowej diety lizyną, metioniną, treoniną i tryptofanem wpłynęła dodatnio na wykorzystanie azotu pobranego i strawionego (grupa ,,N+AA’’ vs. ,,N’’).
Warto zauważyć, że zarówno w I, jak i II fazie tuczu obniżenie zawartości białka ogól-nego w dawce ,,N’’ o 15%, jak również dodatek do niej aminokwasów egzogennych (gru-pa ,,N+AA’’) zmniejszyło poziom mocznika w surowicy krwi tuczników, odpowiednio 27,82 i 25,95 mg/dl – mieszanka grower oraz 26,21 i 23,54 mg/dl – mieszanka finiszer. Może to świadczyć o lepszym wykorzystaniu białka z badanych mieszanek doświadczal-nych w porównaniu z mieszankami kontrolnymi ,,W’’, gdzie wartość tego wskaźnika wynosiła odpowiednio: 30,23 mg/dl i 27,82 mg/dl.
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 4 tuczniki otrzymujące w pierwszej fazie tuczu paszę grower W o standardowej ilości i jakości białka osiągnęły przyrosty dobowe na poziomie 891 g, natomiast w końcowym okresie tuczu (finiszer) poziom ten wynosił 886 g. Obniżenie o 15% koncentracji białka w dawce (grupa ,,N’’) spowodowało pogor-szenie tempa wzrostu zwierząt o 2,8% i 4,4%. Dodatek krystalicznej lizyny, metioniny, treoniny i tryptofanu do mieszanki niskobiałkowej (grupa ,,N+AA’’) nieznacznie popra-wiło przyrosty dobowe tuczników, których wielkość kształtowała się na poziomie zbliżo-nym do grupy kontrolnej ,,W’’ (odpowiednio 889 g i 885 g).
Zużycie mieszanki na 1 kg przyrostu masy ciała było skorelowane z intensywnością wzrostu tuczników. Średnio za cały okres tuczu zwierzęta w grupie ,,W’’ (kontrolnej) zużyły 2,95 kg paszy na 1 kg przyrostu masy ciała, natomiast w grupie ,,N’’– 2,97 kg i grupie ,,N+AA’’ – 2,94 kg. Analizując dane dotyczące wykorzystania białka ogólnego, stwierdzono, że najwięcej tego składnika w poszczególnych fazach, jak i za cały okres tuczu zużyły zwierzęta otrzymujące paszę ,,W’’ o standardowej ilości białka i aminokwa-sów egzogennych. Średnio za cały okres tuczu wartość ta wynosiła 487 g. Była ona sta-tystycznie wysokoistotnie wyższa w porównaniu z grupą ,,N’’ (435g) i ,,N+AA’’ (410g). Wykorzystanie energii metabolicznej we wszystkich grupach doświadczalnych było po-dobne i kształtowało się na poziomie ok. 39 MJ na 1 kg przyrostu masy ciała.
Wpływ poziomu białka i aminokwasów w paszy ... 127
dYSKUSJA
Zmniejszenie wydalania azotu w moczu może świadczyć o lepszym zbilansowa-niu składu aminokwasowego białka mieszanek doświadczalnych niż białka mieszan-ki kontrolnej. Wynimieszan-ki badań własnych wykazały, że obnżenie o 15% białka ogólnego w mieszankach paszowych grower i finiszer przeznaczonych dla tuczników miało sta-tystycznie wysoko istotny wpływ na zmniejszenie wydalania azotu w moczu. Dodatek aminokwasów (lizyny, metioniny, treoniny i tryptofanu) do mieszanki niskobiałkowej nie miał istotnego dodatniego wpływu na wydalanie azotu w moczu. Natomiast statystycznie nieistotnie ograniczył wydalanie azotu w kale.
W badaniach Cahn i wsp. (1998) obniżenie ilości białka z poziomu 16,5 do 12,5%, przy zachowaniu koncentracji aminokwasów jak w grupie kontrolnej nie wpłynęło istot-nie na wydalaistot-nie azotu w kale. Redukcja azotu wydalonego w moczu wyniosła 45%. Shriver i wsp. (2003) wykazali, że uzupełnienie diety niskobiałkowej o aminokwasy: lizynę, metioninę, treoninę i tryptofan oraz izoleucynę i walinę, zmniejsza wydalanie azotu w kale i moczu
Bridges i wsp. (1995) oraz DeCamp i wsp. (2001) podają, iż zmniejszony udział biał-ka w diecie powoduje ograniczenie wydalania azotu w moczu oraz zwiększa wykorzy-stanie azotu pobranego, co zostało potwierdzone również w niniejszych badaniach wła-snych. Lynch i wsp. (2007) stwierdzili także, że obniżenie poziomu białka z 20 do 14% w mieszance finiszer, przy jednoczesnym wzbogaceniu mieszanki w lizynę, metioninę i treoninę do poziomu jak przy zawartości 20%, spowodowało niższe wydalanie azotu w kale, moczu oraz większą retencję azotu i lepsze wykorzystanie azotu pobranego.
Mocznik jest związkiem powstającym z rozkładu białek w organizmie, a jego zbyt wysoki poziom w surowicy krwi świadczy o niewykorzystywaniu aminokwasów pa-szowych przez zwierzęta, co może być spowodowane zbyt wysoką zawartością białka w dawce pokarmowej (Świątkiewicz 2003). Obniżenie ilości białka w mieszankach pa-szowych, z zachowaniem odpowiedniej jakości tego składnika, redukuje koncentrację mocznika w surowicy krwi oraz zmniejsza wydalanie azotu w moczu, bez pogorszenia wyników tuczu i jakości tuszy (Liu i wsp. 2000). Zervas i Zijlstra (2002) w badaniach na tucznikach wykazali, że obniżając poziom białka w diecie o 15%, można uzyskać 35% zmniejszenie koncentracji tego wskaźnika w surowicy krwi tuczników. W badaniach wła-snych zanotowano redukcję wartości tego parametru od 5 do 8%. Wzbogacenie paszy niskobiałkowej w lizynę, metioninę, treoninę i tryptofan wpłynęło na dalsze obniżenie koncentracji mocznika do 14,2%.
Uzyskane wyniki tuczu w badaniach własnych wskazują, że zredukowanie o 15% zawartości białka ogólnego w dawce pokarmowej dla tuczników z dodatkiem lub bez dodatku lizyny,metioniny, treoniny i tryptofanu nie pogorszyło statystycznie istotnie do-bowych przyrostów masy ciała. Nie odnotowano również wyraźnego zwiększenia zuży-cia paszy oraz energii metabolicznej na 1 kg przyrostu masy zuży-ciała. Natomiast nastąpiło statystycznie istotne mniejsze zużycie białka ogólnego na 1 kg przyrostu masy ciała. Kerr i wsp. (2003) wykazali w badaniach na tucznikach, że ilość białka ogólnego w diecie może być obniżona o 4 jednostki procentowe bez żadnego wpływu na wyniki produk-cyjne tuczników pod warunkiem suplementacji mieszanki w lizynę, tryptofan i treoninę. W badaniach Tuitoek i wsp. (1997) stwierdzono, że redukcja białka ogólnego w mieszan-ce grower o 22% w stosunku do ilości standardowej nie wpływa negatywnie na wyniki
128 Alicja Drażbo, Wiesław Sobotka
produkcyjne świń. Z drugiej strony, zastosowanie tego samego zabiegu w przypadku świń żywionych mieszanką finiszer spowodowało pogorszenie wyników tuczu. Zmniej-szenie przyrostów dziennych oraz gorsze wykorzystanie paszy zaobserwowali również w swoich badaniach Grela i Kowalczuk-Vasilev (2010).
WNiOSKi
1. Redukcja o 15% poziomu białka ogólnego w mieszankach pełnoporcjowych typu grower i finiszer dla tuczników zmniejsza wydalanie azotu w moczu i poprawia wykorzy-stanie azotu pobranego i strawionego.
2. W tuczu intensywnie rosnących świń efektywność żywieniowa mieszanek nisko-białkowych jest niższa o 3,4%.
3. Wzbogacenie lizyną, metioniną, treoniną i tryptofanem mieszanki o obniżonej zawartości białka ogólnego do poziomu grupy kontrolnej poprawia metabolizm azotu u tuczników.
PIśmIENNICTWO
Bridges T.C., Turner L.W., Cromwell G.L., Pierce J.L., 1995. Modeling the effect of diet formula-tion on nitrogen and phosphorus excreformula-tion in swine waste. Appl. Eng. Agri., 11: 731–738.
Canh T.T., Aarnink A.J.A., Schutte J. B., Sutton A., Langhout D.J., Verstegen M.W.A., 1998. Di-
Di-etary protein affects nitrogen excretion and ammonia emission from slurry of growing-finishing pigs. Livestock Product. Sci., 56: 181–191.
Decamp S.L., Hankins A., Carroll A., Ivers D.J., Richert B.T., Sutton A., Anderson D.B., 2001. Effect of ractopamine and dietary crude protein on nitrogen and phosphorus excretion from finishing pigs. Swine research report. Purdue University, West Lafayette.
Figueroa J.L., Lewis A.J., Miller P.S., Fisher R.L., Gomez R. S. Diedrichsen R.M., 2002. Nitrogen metabolism and growth performance of gilts fed standard cor-soybean meal diets or low-crude protein, amino acid-supplemented diets. J. Anim. Sci., 80: 2911–2919.
Friesen K.G., Nelssen J.L., Unruh J.A., Goodband R.D., Tokach M.D., 1994. Effects of the inter-Effects of the
inter-relationship between genotype, sex and dietary lysine on growth performance and carcass com-position in finishing pigs fed to either 104 to 127 kilograms. J. Anim. Sci., 72: 946–954. Grela E., Pastuszak J., Czech A., 2004. Wpływ ograniczenia poziomu białka w dawce przy
zróżnicowanej zawartości aminokwasów na efekty tuczu świń. Ann. UMCS. Vol. XXII, 18: 129–135.
Grela E., Kowalczuk-Vasilev E., 2010. Influence of digestible crude protein reduction and amino acids additive in growing pigs diets on their performance and nitrogen balance. Ann. UMCS. Vol. XXVIII, 1: 1–8.
Kerr B.J., Easter R.A., 1995. Effect of feeding reduced protein, amino acid-supplemented diets on nitrogen and energy balance in grower pigs. J. Anim. Sci., 73: 3000–3008.
Kerr B.J., Southern L.L., Bidner T.D., Friesen K.G., Easter R.A., 2003. Influence of dietary protein level. Amino acid supplementation and dietary energy levels on growing-finishing pig perfor-mance and carcass composition. J. Anim. Sci., 81: 3075–3087.
Knabe D.A., 1996. Optimizing the protein nutrition of growing-finishing pigs. Anim. Feed Sci. Techn., 60: 331–341.
Wpływ poziomu białka i aminokwasów w paszy ... 129
Liu H., Allee G.L., Touchette K.J., Frank J. W., Spencer J.D., 2000. Effect of reducing protein and adding amino acids on performance, carcass characteristic and nitrogen excretion and the va-line requirement of early-finishing barrows. J. Anim Sci. 78 (suppl.2): 66.
Lynch M.B., Sweeney T., Callan J.J., Flynn B., O’Doherty J.V., 2007. The effect of high and low die-tary crude protein and inulin supplementation on nutrient digestibility, nitrogen excretion, intes-tinal microflora and manure ammonia emission from finisher pigs. J. Anim. Sci., 70: 1112–1121. Normy Żywienia Świń, 1993. Wartość pokarmowa pasz. Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt
im. J. Kielanowskiego, Jabłonna.
Official Methods of Analysis of the Association of Official Analytical Chemists, 1990. 15th Edi-tion, Arlington
Owen K.Q., Knabe D.A., Burgoon K. G., Gregg E.J., 1994. Self-selection of diets and lysine re-quirements of growing – finishing swine. J. Anim. Sci., 72: 554–564.
Shriver J.A., Carter S.D., Sutton A.I., Richert B.T., Senne B.W., Pettey L. A., 2003. Effects of add-ing fiber sources to reduced crude protein, amino acids suplemented diets on nitrogen excretion, growth performance nd carcass traits of finishing pigs. J. Anim. Sci., 81: 492–502.
Tuitoek K., Young L.G., De lange C.F., Kerr B.J., 1997. The effect of reducing excess dietary amino acids on growing-finishing pig performance: an elevation of the ideal protein concept. J. Anim. Sci., 75: 1575–1583.
Świątkiewicz M., 2003. Poziom azotu mocznikowego jako wskaźnik zapotrzebowania na lizynę u świń. Post. Nauk Roln. 4: 37–46.
Zervas S., Zijlstra R.T., 2002. Effects of dietary protein and fiber on nitrogen excretion patterns and plasma urea in grower pigs. J. Anim. Sci., 80: 3247–3256.
ThE EffECT Of diETARY pROTEiN ANd AmiNO ACid SUpplEmENTATiON ON NiTROgEN mETABOliSm ANd fATTENiNg
TRAiTS iN gROWiNg-fiNiShiN pigS S u m m a r y
In the research was to determine the effect of different inclusion levels of crude protein and amino acids (lysine, methionine, threonine and tryptophan) in diets for growing-finishing on nitro-gen retention and utilization, daily gains, feed conversion ratio. The animals were fed complete gro-wer and finisher diets: diet W (control) containing 17.92% protein and 0.98% lysine, diet ,,N’’ with a reduced (by 15%) content of total protein (15.36%) and exogenous amino acids, diet ,,N+AA’’ with a reduced crude protein concentration, supplemented with lysine, methionine, threonine and tryptophan to the level determined in group ,,W’’.
Nitrogen retention levels were statistically non-significantly lower in group N pigs fed grower and finisher diets whose crude protein content was reduced by 15%. An improvement in the utili-zation of nitrogen taken up and digested was noted in this group. Diet supplementation with amino acids (lysine, methionine, threonine and tryptophan – ,,N+AA’’) increased nitrogen retention and had a beneficial influence on nitrogen utilization. The analyzed experimental factors had no signi-ficant effect on fattening results. It has been reported less consumption crude protein per kg body weight as result of reduction of 15% crude protein in feed mixtures. The supplementation of low-protein diets with crystalline lysine, methionine, threonine and tryptophan had a further positive impact on the value of the analyzed indicator.
KEY WORDS: different protein and amino acid levels, nitrogen metabolism, fattening results, pigs
Recenzent – Reviewer: prof. dr hab. Adolf Korniewicz, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
ZESZYTY NAUKOWE
UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU 2011 BIOLOGIA I HODOWLA ZWIERZĄT LXII NR 580