Wprowadzenie

Rzeczywistość miejska w dużym stopniu określiła tożsamość socjo-logii, powstałej jako nauka, której przedmiotem było przede wszystkim społeczeństwo nowoczesne, kształtujące się w efekcie rewolucji prze-mysłowej, rewolucji oświeceniowej w Europie i rewolucji społecznej w Ameryce – rozwijające się dynamicznie ośrodki miejskie były najwyra-zistszym empirycznym desygnatem tych procesów. Podejmowane przez badaczy z przełomu XIX i XX wieku fundamentalne kwestie dotyczyły przede wszystkim kształtującego się społeczeństwa miejskiego oraz procesu urbanizacji, choć zapewne żaden z „ojców założycieli” – Emil Durkheim, Max Weber, George Simmel czy Karol Marks – nie iden-tyfikował siebie jako badacza miejskiego. Z dzisiejszej perspektywy zależność między formowaniem się nowoczesnych społeczeństw i miej-skością jest uznawana za oczywistą: wręcz „między nowoczesnością, uprzemysłowieniem i urbanizacją można postawić znak równości”, stwierdza Andrzej Majer (2014: 15). Ten empiryczny związek między wymienionymi procesami oznacza, że zrozumienie przemian miast w XX wieku wymaga użycia konceptualnych narzędzi teorii nowocze-sności – i zwrotnie, rozumienie nowoczenowocze-sności nie jest możliwe bez uwzględnienia kulturowej, ekonomicznej, politycznej i technologicznej roli miast w przemianach społeczeństwa. Bardziej kontrowersyjny jest wybór paradygmatu teoretycznego pozwalającego na rozumienie tej relacji – poszczególne koncepcje budowane są na różnych, często

16

wykluczających się założeniach co do ontologii życia społecznego, skut-kując swoistym problemem socjologii, który Piotr Sztompka (1993, 1999) nazywa „grzechem pierworodnym” dwoistego ujmowania przedmiotu badań. W przypadku ogólnych teorii socjologicznych takie „rozdwojone”

myślenie o społeczeństwie sprawia, jak pisze Sztompka (1999: 1–3), że w ramach dyscypliny funkcjonują (czy też funkcjonowały, jeśli uznamy dziś efekty przełamania tego dualizmu) „dwie socjologie”: pierwsza, socjologia społecznego organizmu, wyznaczana przez tradycję Augusta Comte’a, Herberta Spencera i Karola Marksa, oraz druga, skoncentro-wana na koncepcji działania, a rozwijana na teoretycznych fundamen-tach Maxa Webera, Vilfreda Pareto i George’a Meada. W konsekwencji przyjmowanych aksjomatów każde z tych ujęć może zająć się jedynie aspektem, wymiarem, określoną skalą życia społecznego. Rozmaite koncepcje tworzone w XX wieku w ramach poszczególnych subdyscy-plin przyjęło się „wpisywać” w ten czy inny paradygmat, zaznaczając jej interakcyjny bądź strukturalny komponent. Tak stało się również z teoriami, które w XX wieku powstawały na gruncie socjologii miasta (por. Jałowiecki, Szczepański 2002; Majer 2010). Dualizm: „miasto jako przedmiot – miasto jako podmiot” zauważa Jiří Musil (2003), podsumo-wując dorobek amerykańskiej i europejskiej socjologii miasta XX wieku.

W fazie pierwszej (której początek datuje na lata 40. XX wieku) ba-dacze „wyjaśniając miejskie wzorce społeczno-przestrzenne, opierali się bardziej na ekologii niż na kulturze. Stopniowo jednak porzucali ekologiczną optykę i zastępowali ją ekonomicznym i strukturalnym podejściem funkcjonalistycznym. Ogólnie rzecz ujmując, stworzyli oni wizję miasta jako relatywnie niezależnego podmiotu” (ibidem: 29)¹.

1 W chronologiczno-koncepcyjnej analizie Musila umyka ważny dla socjologii miasta okres lat 20. i 30. XX wieku, który obfitował zarówno w teksty programowe, przedstawia-jące teoretyczne i metodologiczne założenia badań nad rzeczywistością miejską ( Park 1915; Wirth 1938; Znaniecki 1938), jak też będące ilustracją zawartych w nich tez studia empiryczne, prowadzone w okresie najintensywniejszej działalności szkoły chicagowskiej (Park, Burgess, McKenzie 1925). Również w tym okresie kształtował się paradygmat kulturalistyczny, odrębny wobec szkoły ekologii społecznej, choć mający wspólne za-korzenienie w amerykańskim pragmatyzmie, powiązany z nim także personalnie, przez współpracę badaczy. To przykład Floriana Znanieckiego, który po latach wspólnej pracy badawczej i pisarskiej z Williamem Thomasem ( Thomas, Znaniecki 1976) rozwinął własną teorię „ekologii ludzkiej”, wpisującą się w paradygmat społecznego konstrukty-wizmu. Znaniecki z jednej strony wzbogacał bazę teoretyczną, wprowadzając pojęcie współczynnika humanistycznego czy koncepcję wartości przestrzennych ( Znaniecki 1938), a z drugiej rozwijał socjologię empiryczną, udoskonalając metodologię badań

17 1. WPROWADZENIE

W fazie drugiej, datowanej przez Musila na lata 1955–1975, w której tle następował intensywny rozwój gospodarczy i procesy metropolizacji, na rozwój socjologii miasta wpływ miały różnice ideologiczne i polityczne, ale cechą tego okresu było też zorientowanie badań na rozwój teorii (której brak zarzucano wcześniejszym ujęciom). Powstające wówczas podejście makroekonomiczne (makrostrukturalne) charakteryzuje się założeniem, że miasto jest zarazem przedmiotem i elementem global-nego systemu władzy ekonomiczno-politycznej. „Nacisk, jaki kładziono na klasyczne wyjaśnianie struktur miejskich i procesów, sprawiał, że miasto było pojmowane głównie jako produkt, jako zmienna zależna.

(…) Odkryto wiele nieznanych cech wspólnych i interakcji pomiędzy miastem a społeczeństwem. Na skutek takiego podejścia miasto zaczęło się jednak »zatracać« w społeczeństwie (…). Zanikanie przestrzeni jako integralnego elementu społeczeństwa było jednym z najważniejszych efektów tego podejścia”, stwierdza Musil (ibidem: 29–30). Okres trzeci, do roku 2000, badacz ocenia jako czas pluralistycznych koncepcji, uznających miasta za „społeczność połączoną z określoną przestrzenią, jak również ze społecznością narodową i globalną (…) Miasto rozu-miano również jako aktywny czynnik wpływający na społeczeństwo.

Są one więc nie tylko odbiorcami impulsów zewnętrznych” (ibidem:

30). Z oceną tego ostatniego okresu można się zgodzić, ale nie bez zastrzeżeń. Po pierwsze, różnorodność rozwijających się w latach 90.

XX wieku nowych koncepcji i podejść metodologicznych rzeczywiście pozwala mówić o teoretycznym pluralizmie; z jednej strony prowadzone są studia zorientowane na badanie miejskich kultur ( Hannerz 2006;

Bovone 1999; Bovone i in. 2005), nowych społeczno-kulturowych środowisk tematycznych (thematic environments) ( Gottdiener 2001), z drugiej – procesów miejskich ujmowanych w kontekście globalizacji ekonomicznej i politycznej ( Castells 1993; McGrew i in. 1992; Sassen 1991, 2007). Jednak przy całym zróżnicowaniu podejść dla wszystkich wspólne jest priorytetyzowanie czynników globalizacyjnych (por. Palen 2014 [1974]). Bez względu na to, czy miasto analizowane jest przez pryzmat kultur i stylów życia, kierunków zmian ekonomicznych czy

(zwłaszcza słynną metodę dokumentów osobistych) i realizując projekty badawcze takie jak ten opisany w dziele z 1931 roku „Miasto w świadomości jego obywateli” (Znaniecki, Ziółkowski 1984), do dziś pozostający inspiracją dla badaczy miejskiej rzeczywistości (por. Mikułowski-Pomorski 2014).

18

przekształceń przestrzennych, globalizacja ujmowana jest jako zmienna wyjaśniająca, determinująca procesy społeczne zarówno w miastach, jak i w całych społeczeństwach. Związki między lokalnością i global-nością oraz ich wpływ na procesy tożsamościowe ujmowane są w ka-tegoriach gry o sumę zerową. Jak stwierdza Szczepański (2005: 134):

„Im głębszy jest proces uwikłania w metropolizację i system globalny, tym skromniejsze szanse na przetrwanie świadomości oraz tożsamo-ści lokalnej czy regionalnej. I odwrotnie: im głębsze przywiązanie do wartości regionalnych, tym większe wyłączenie z procesów globalizacji i metropolizacji”, ale dodaje też, że „w takim rozumowaniu kryje się głębokie przeświadczenie, że zachowanie elementów tożsamości re-gionalno-lokalnej niesprzecznych z logiką procesów światowych jest istotne i potrzebne”. W niektórych ujęciach ocena wpływu globalizacji na miejskie życie jest łagodzona uznaniem, że proces ten ma swoje lokalne warianty, wynikające z dotychczasowych wzorów społeczno--kulturowych – odzwierciedlają to koncepcje glokalności czy glokalizacji (zob. Bauman 1997; Kalaga 2004). Drugie zastrzeżenie wobec oceny Musila: proponowane od lat 90. XX wieku koncepcje i interpretacje miejskiej rzeczywistości tworzą dziś spektrum bardzo zróżnicowane pod względem diagnozowania źródeł zmian, mechanizmów i oceny skutków, ujawniając również ideologiczne konteksty (i różnice) studiów nad zmianą społeczną. Triada: „lokalność – miasto – globalność” nadal wywołuje fundamentalne – teoretyczne i empiryczne – pytania o status miasta i miejskiej społeczności: jako podmiotu vs. przedmiotu (global-nych) procesów społecznych. Udzielane odpowiedzi determinują sposób analizy i interpretacji wszystkich innych zjawisk i procesów społecznych:

kształtowania się jednostkowych i zbiorowych tożsamości, form życia lokalnego, stylów i sposobów życia. Z tego powodu dyskusja między badaczami akcentującymi presję globalizacji na procesy lokalne ( Harvey 2012; Beck 2005; Sassen 1991, 2007; Castells 2004, 2011) oraz tymi stwierdzającymi rosnącą podmiotowość i prężność miast ( Barber 2014;

Florida 2010) nie może się zakończyć zgodnymi wnioskami.

W niniejszej pracy zasadniczą perspektywą, która wyznacza sposób analizy i interpretacji rzeczywistości społecznej, są, z jednej strony, socjologiczne teorie podmiotowości (określenie za: Sztompka 2002), w tym zwłaszcza teoria strukturacji Anthony’ego Giddensa, z drugiej – teorie socjoprzestrzenne, rozwijane zarówno na gruncie socjologii miasta

19 1. WPROWADZENIE

i przestrzeni, jak i geografii. Koncepcja Giddensa, zawierająca model społeczeństwa ujmowanego w kategoriach procesualnych i dialektycz-nych oraz postulat, aby do teorii socjologicznej włączyć rozważania nad czasem i przestrzenią, daje możliwości wykorzystania tej teorii w analizie rzeczywistości miejskiej: „Strukturalne własności systemów społecznych istnieją dopóty, dopóki formy społecznych zachowań są reprodukowane w czasie i przestrzeni. Strukturacje instytucji zrozumieć można, wyja-śniając, jak to się dzieje, że czynności społeczne »rozpościerają się«

w dużych interwałach czasoprzestrzeni. Włączenie czasu i przestrzeni do samego sedna teorii społecznej wymaga ponownego przemyślenia tego, co dzieli socjologię od historii i geografii” ( Giddens 2003: 19).

Teorię Giddensa traktuję jako ujęcie nie tylko możliwe do wykorzystania w studiach nad miastem, lecz także takie, które – zwrotnie – może być rozwinięte i wzbogacone w dwojaki sposób: przez badania empiryczne prowadzone nad miastem oraz przez dialog z teoriami „socjoprzestrzen-nymi” ( Lefebvre 1991; Gottdiener 1985; Gottdiener, Hutchinson 2006;

Massey 2005). Moja interpretacja tych ujęć zmierza w kierunku nie tylko zaaplikowania ich do badań nad miastem, lecz także powiązania z koncepcjami i pojęciami, które tworzą swoisty kanon socjologii miasta, oraz wskazania na ich uzupełniający, a nie wykluczający się charakter.

Mam tu na myśli zarówno osiągnięcia starsze, wskazane na początku tego rozdziału jako klasyczne paradygmaty socjologii miasta: ujęcia ekologicznego oraz humanistycznego, jak również koncepcje nowsze, odnoszone do przemian współczesnych miast, w tym przestrzeni, a po-dejmowane przez Manuela Castellsa, Saskię Sassen, Lyn H. Lofland czy, w latach ostatnich, przez Martinę Löw. Do dyskusji włączę koncepcje

„nie-miejsc” ( Augé 2010) i „przestrzeni przepływów” (Castells 2011) oraz „miast kreatywnych” ( Landry, Bianchini 1995; Florida 2010), które w ostatnich dwóch dekadach silnie wpłynęły na język socjologicznej refleksji o mieście, spotykając się zarówno z entuzjastyczną recepcją, jak i mniej lub bardziej powściągliwie wyrażaną krytyką.

20