Wsparcie uczniów z niepełnosprawnością w szkole

Niezależnie od posiadanej przez daną szkołę kadry oraz poziomu dostosowania do specjalnych potrzeb wynikających z niepełnosprawności zgodnie z prawem oświatowym, a także od wybranej przez rodzica formy kształcenia każdy uczeń powinien otrzymać odpowiednie wsparcie. Zalecenia, jak taka praca powinna wyglądać, zawiera orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane z uwagi na niepełnosprawność przez zespół orzekający działający w publicznej poradni psycho- logiczno-pedagogicznej. Natomiast podstawowym dokumentem uwzględniającym zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego oraz dostosowanym do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia jest IPET, określający między innymi zakres i sposób dostosowania wymagań edukacyjnych, zintegrowane działania nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem, formy i okres udzielania uczniowi pomocy psycho- logiczno-pedagogicznej oraz wymiar godzin, zajęcia rewalidacyjne, resocjalizacyjne i socjoterapeu-tyczne, a także inne zajęcia odpowiednie ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne ucznia. Program IPET jest obligatoryjnie przygotowywany dla każdego dziecka posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego przez zespół nauczycieli i specjali-stów prowadzących z nim zajęcia.

Badano przede wszystkim, jak programy IPET są tworzone i w jakim stopniu są realizowane zalecenia z orzeczeń. Dla formalności postanowiono jednak zapytać także o to, czy każda szkoła tworzy dla UzN program IPET. Zaskakujące było to, że 6% dyrektorów szkół ogólnodostępnych zadeklarowało, że u nich w szkołach, mimo istnienia obowiązku prawnego, programy IPET nie są tworzone. Zadeklarował tak także jeden dyrektor ze szkoły integracyjnej. Rozmówców biorących udział w badaniu dopytano także o sposoby tworzenia IPET.

Prawie wszyscy respondenci, niezależnie od rodzaju kształcenia ucznia, wskazywali, że w ramach tworzenia takich programów wykorzystywane są: zalecenia z orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego, wiedza i doświadczenie pracowników, zdobyte na specjalistycznych kursach i szkoleniach. Zdecydowana większość szkół, przynajmniej na poziomie deklaracji, angażuje w przygotowanie takich dokumentów wszystkich nauczycieli uczących dane dziecko. Jednak już nie wszystkie szkoły wykorzystują doświadcze-nie rodziców ucznia – doświadcze-nie robi tak odpowiednio 10% szkół ogólnodostępnych, 8% szkół integracyjnych i 6% szkół specjalnych. Warto te wyniki porównać z odpowiedziami rodziców, którzy w znacznej części nie wiedzą, czym są programy IPET, ani nie są z nimi zaznajomieni. Może to oznaczać, że choć w teorii IPET jest kluczowym dokumentem organizującym pracę szkoły, to w praktyce – zwłaszcza w szkołach ogólnodostępnych – jest on traktowany jako element biurokracji, a rzeczywisty poziom zaangażowania rodziców jest niższy niż zadeklarowany.

Interesujący wydaje się również rozkład odpowiedzi na pytanie o to, czy szkoła, planując IPET, stara się zazwyczaj wskazać takie zajęcia, które nie generują dodatkowych kosztów dla szkoły. Twierdząco na tak postawione pytanie odpowiedziało 92% ogółu dyrektorów. W tym kontekście należy też wspomnieć, że na pytanie o to, ile przeciętnie wypada godzin dodatkowego wsparcia na jednego UzN w ramach rewalidacji i pomocy psychologiczno-pedagogicznej, 4% ogółu rozmówców w odniesieniu do rewalidacji i 7% w wypadku pomocy psychologiczno-pedagogicznej deklaruje, że wymiar ten jest równy zero. Zazwyczaj wsparcie takie zamyka się do dwóch godzin tygodniowo – odpowiednio 76% przypadków w odniesieniu do rewalidacji i 83% w odniesieniu do pomocy psychologiczno--pedagogicznej. Należy zaznaczyć, że bez znajomości dokładnej diagnozy i potrzeb dziecka trudno ocenić, na ile brak takiego wsparcia bądź jego przeciętny wymiar wynikają z braku konieczności jego udzielenia w większym zakresie, a w jakim stopniu potrzeby dziecka są niezaspokojone. Można jednak przypuszczać, że przynajmniej w części przypadków kalkulacje ekonomiczne mają pierwszeństwo przed potrzebami dziecka.

W badaniu zapytano również o to, jak dyrektorzy oceniają poziom realizacji zaleceń wskazanych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego i czy mają z tym jakiekolwiek problemy (rysunek 67).

Rysunek 67. Deklarowany poziom realizacji zaleceń z orzeczeń

0% 6% 41% 53% 0% 3% 45% 52% 1% 24% 76%

Nie jesteśmy w stanie realizować większości zaleceń Realizujemy jedynie kluczowe zalecenia Realizujemy wszystkie zalecenia, ale z pewnymi problemami Realizujemy wszystkie zalecenia bez żadnych problemów

specjalne integracyjne ogólnodostępne N = 1260

Źródło: Obliczenia własne na podstawie badania SEON.

W podziale na poszczególne formy kształcenia zdecydowanie najbardziej bezproblemowo realizacja zaleceń przebiega w szkołach specjalnych (76%), w dalszej kolejności w szkołach ogólnodostępnych (53%) i integracyjnych (52%). Zalecenia w całości, ale z problemami realizuje odpowiednio 41% szkół ogólnodostępnych, 45% integracyjnych i 24% specjalnych. Jedynie niewielka grupa szkół deklaruje realizację tylko kluczowych zaleceń – w przypadku szkoły ogólnodostępnej jest to 6%, integracyjnej – 3% i specjalnej – 1%, a pojedyncze szkoły nie są w stanie zrealizować większości z nich. Respondentów,

którzy wskazywali na problemy z realizacją, poproszono również o wskazanie z jednej strony przyczyn przeszkód, a z drugiej sposobów radzenia sobie z nimi.

Tabela 42.

Wskazywane przyczyny trudności w realizacji zaleceń z orzeczeń o potrzebie

kształcenia specjalnego (%)

infrastruktury

24 13 33

Szkoła nie otrzymała wystarczających środków finansowych na ich realizację

39 39 26

Nie ma odpowiednio przeszkolonej kadry 20 20 4

Zalecenia były niejasno sformułowane 17 30 21

Trudności we współpracy z rodzicami/ opiekunami dziecka

26 43 38

Problemy wynikające

z niepełnosprawności lub choroby dziecka, np. utrudniony kontakt z dzieckiem itp.

26 27 42

Inne 18 15 21

N = 574 szkół, w których są problemy z realizacją zaleceń.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie badania SEON.

Na podstawie tabeli 42 można stwierdzić, że najbardziej zróżnicowane powody podawali rozmówcy ze szkół ogólnodostępnych, na pierwszym miejscu wskazując ograniczone środki. W wypadku szkół integracyjnych – poza niewystarczającymi środkami – kluczowa była współpraca z rodzicami i w mniejszym stopniu powodem były niejasne zalecenia. W szkołach specjalnych przynajmniej jedną trzecią wskazań osiągnęły natomiast ograniczenia wynikające z niepełnosprawności ucznia, problemów w relacjach z rodzicami oraz z braków infrastrukturalnych.

Wśród deklarowanych przez rozmówców, adekwatnych do ich sytuacji środków zaradczych (patrz tabela 43) na pierwszy plan wysuwa się występowanie do organu prowadzącego o dodatkowe środki, a w dalszej kolejności: skierowanie nauczycieli na odpowiednie szkolenia, dodatkowe spotkania

zaintere-Tabela 43.

Wskazywane propozycje działań na rzecz rozwiązania problemów – wskazania

„tak” (%)

Działania Ogólnodostępna Integracyjna Specjalna

Występowałem(am) o dodatkowe środki do organu prowadzącego

78 85 75

Występowałem(am) o dodatkowe środki do innych podmiotów publicznych

29 40 50

Starałem(am) się uzyskać wsparcie prywatnych sponsorów i darczyńców

42 57 63

Skierowałem(am) nauczycieli na odpowiednie szkolenia

79 86 83

Zgłosiłem(am) się do poradni z prośbą o interpretację zapisów i wsparcie

69 82 78

Zorganizowałem(am) dodatkowe spotkanie zainteresowanych stron poświęcone realizacji zaleceń

79 87 76

Poprosiłem(am) o wsparcie inne podmioty, np. lokalne stowarzyszenie, kuratorium itp.

34 49 47

Inne 24 25 29

N zróżnicowane w zależności od kategorii problemu (patrz tabela 42) Źródło: Obliczenia własne na podstawie badania SEON. Dostosowanie sprawdzianów i egzaminów

Kolejnym zagadnieniem poruszanym w badaniu była kwestia dostosowania sprawdzianów (szkoły podstawowe) bądź egzaminów (gimnazja) do potrzeb UzN. Zagadnienie to jest o tyle istotne, że wyniki osiągane przez UzN mają istotny wpływ na dokonywane wybory edukacyjne. Jednocześnie temat ten jest często poruszany w środowisku rodziców UzN na różnego rodzaju spotkaniach i forach internetowych.

Autorzy badania byli zainteresowani odpowiedzią, na ile w opinii rozmówców obecny proces dostosowa-nia jedynie wyrównuje szansy UzN, a tym samym – umożliwia porównywalność wyników, a na ile są to jednak nieporównywalne wyniki. Pytano również, jak daleko może sięgać proces dostosowania, czy powinien się ograniczać jedynie do formy, czy też powinien obejmować także zmianę treści pytań, na przykład przez wykluczenie wieloznaczności dla uczniów z autyzmem?

O ile chodzi o pierwszą ze wspomnianych kwestii, to większość rozmówców uważa, że dostosowanie ogranicza bariery wynikające z niepełnosprawności, ale zmiany są na tyle duże, że nie może być

mowy o porównywaniu z wynikami uczniów pełnosprawnych. Przy czym opinię taką podziela trzy czwarte dyrektorów szkół specjalnych (75%) i ponad połowa rozmówców ze szkół integracyjnych (59%) i ogólnodostępnych (57%).

Być może dlatego, że znaczna część dyrektorów nie traktuje sprawdzianu/egzaminu dostosowanego jako tożsamego z wersją niedostosowaną, wśród rozmówców istnieje stosunkowo powszechna akceptacja, by dostosowanie mogło być dosyć daleko idące i obejmować także zmianę treści poszczególnych pytań. Zdecydowanie zgadza się z takim stwierdzeniem 61% respondentów ze szkół ogólnodostępnych, 66% z integracyjnych i 74% ze specjalnych. W przybliżeniu odpowiada to odsetkowi tych, którzy uważają, że obie formy są nieporównywalne. Natomiast jeśli doliczyć do tego osoby, które wskazały, że raczej się zgadzają z takim dostosowaniem, akceptacja dla takich rozwiązań sięga 90% ogółu rozmówców.

Sytuacja braku orzeczenia

W całym projekcie badawczym realizowanym przez IBE uczniów z niepełnosprawnościami definiuje się jako takich, którzy mają odpowiednie orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego. Autorzy badania byli jednak ciekawi, co się dzieje z tymi osobami, które takie orzeczenie mieć powinny, a jednak z różnych powodów go nie otrzymały. Inaczej mówiąc, czy można mówić o pewnego rodzaju „szarej strefie” niepełnosprawności? Dlatego też spytano, czy zdarza się, że nauczyciele zauważają dziecko, które może się kwalifikować do otrzymania orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wydawanego z uwagi na niepełnosprawność, ale nie jest zdiagnozowane? Pytanie to z oczywistych względów nie było zadawane dyrektorom szkół specjalnych, gdzie warunkiem przyjęcia jest posiadanie takiego orzeczenia.

Okazało się, że w opinii rozmówców taka sytuacja zdarza się w 80% szkół ogólnodostępnych i 92% szkół integracyjnych. Wszędzie tam, gdzie zanotowano taką sytuację, dopytano rozmówców o to, na ile są to częste przypadki. W wypadku nieco ponad połowy dyrektorów szkół ogólnodostępnych (55%) natrafiających w swojej karierze zawodowej na takie przypadki i nieco mniej niż co drugiego ze szkoły integracyjnej (48%) respondenci zetknęli się tylko z pojedynczymi uczniami. Jednak 35% dyrektorów ze szkół ogólnodostępnych i 45% ze szkół integracyjnych stwierdziło, że jedno takie dziecko trafia się na kilka klas, a odpowiednio 10% i 7% respondentów uważa, że jedno takie dziecko trafia się w każdej lub prawie każdej klasie.

Jednocześnie prawie wszyscy respondenci (99%), którzy zadeklarowali występowanie takiej sytuacji w swoich szkołach, stwierdzili, że szkoła zawsze reaguje w takich przypadkach. Poza jednostkowymi przypadkami dyrektorzy deklarują, że starają się namówić rodziców na zdiagnozowanie dziecka w poradni oraz przeprowadzają w szkole rozmowy z rodzicami i specjalistami. Zazwyczaj także, choć relatywnie rzadziej, starają się dokonać oceny poziomu rozwoju dziecka przy wykorzystaniu specjalistów

Oczywiście cały blok pytań o ukrytą strefę niepełnosprawności nie umożliwia jednoznacznego określenia, na ile opinie rozmówców mają potwierdzenie w rzeczywistości. Jednak deklarowana skala zjawiska pozwala sądzić, że przynajmniej część UzN pozostaje, chociaż przez jakiś czas, poza systemem wsparcia. Wydaje się również, że problem ten wart jest bardziej pogłębionych badań terenowych.

5.5. Najodpowiedniejsza forma kształcenia dla uczniów