Monitoring można przeprowadzić za pomocą następujących metod:
analiza danych zastanych,
ilościowych danych pierwotnych,
jakościowych danych pierwotnych.
W przypadku metod ilościowych należy wymienić wywiady telefoniczne (CATI), ankiety internetowe (CAWI) oraz wywiady bezpośrednie wspomagane komputerowo (CAPI).
Każda z powyższych metod ma swoje oczywiste wady i zalety. Technika CAPI znacząco zwiększa koszty badania, ponieważ zachowując losowość próby, badacz musi poświęcić nieraz kilka godzin, aby zrealizować wywiad w lokalizacji położonej poza ośrodkiem ankieterskim. Badanie CAWI cechuje się najniższym poziom zwrotu ankiet przez co jest najmniej wiarygodne. Natomiast CATI posiada duże ograniczenia ze względu na konieczność krótkiego czasu przeprowadzenia wywiadu (zaleca się, aby ankieta nie przekraczała 20 minut, ponieważ po tym czasie respondent daje mało wiarygodne odpowiedzi i szybko chce zakończyć rozmowę), a także trudności w zbadaniu trudniejszych zagadnień, wymagających namysłu i koncentracji respondenta.
Przy realizacji wywiadów metodą ilościową należy wymienić następujące możliwe trudności w realizacji badania: problem ze zdefiniowaniem grupy badawczej, problem z uzyskaniem reprezentatywności oraz niski poziom zwrotu ankiet.
Problemem w zakresie monitoringu inteligentnych specjalizacji, a co za tym idzie funkcjonujących w nich łańcuchów wartości może być sposób określenia operatu badania. W ramach niniejszego badania pojawił się problem w zdefiniowaniu podmiotów wchodzących w ramy inteligentnych specjalizacji
144ZAŁĄCZNIK NR 2 do Regionalnej Strategii Innowacji dla Województwa Mazowieckiego 2013-2020
Badanie łańcuchów wartości w obszarach inteligentnych specjalizacji Mazowsza
Strona 197 (podobne problemy ma szereg przedsiębiorców wnioskujących do RPO 2014-2020). Skutkuje to trudnością w przypisaniu ich do standardowych branż gospodarczych wyznaczonych klasyfikacją PKD, która jest powszechnie stosowanym system przez instytucje zbierające dane statystyczne (m.in. GUS, Ministerstwo Rozwoju oraz Urząd Celny).
Stosowanie w badaniu operatu utworzonego na podstawie klasyfikacji PKD może w istotny sposób wpłynąć uzyskane wyniki. Wynika to z faktu, że znacząca część firm wytwarza produkty i usługi, które są trudno definiowalne i nie wpisują się w główne PKD. W przypadku dodatkowo wskazywanych klasyfikacji PKD firmy często wymieniają bardzo szeroki zakres działalności, co ma na celu zapobiegania ograniczeniom w ich funkcjonowaniu, jednak nie ma to jednak zbyt wiele wspólnego z ich rzeczywistymi praktyką gospodarczą. Również nadanie im charakteru bardziej produktowego/usługowego czy technologicznego mogłoby sprawić mniej perturbacji z wpisywaniem się projektów/inicjatyw czy działalności w te obszary.
W ramach badania należałoby założyć możliwość samookreślenia się przedstawicieli podmiotów gospodarczych co do charakteru ich działań. Deklaratywna klasyfikacja, co prawda powoduje ryzyko subiektywności, jednakże umożliwia zbadanie tych przedsiębiorstw, które realnie wytwarzają produkty lub usługi będące przedmiotem badania. Warto wykorzystać produkty niniejszego badania, a mianowicie mapy łańcuchów wartości jako narzędzie w badaniu, dzięki któremu aktorzy łańcucha będą sami mogli zidentyfikować swoje miejsce w ramach łańcucha.
Dalej analizując techniczne aspekty monitoringu warto zauważyć rosnący problem niskiego zwrotu ankiet (tzw. response rate). Malejąca skłonność przedsiębiorstw do wypełniania różnego rodzaju ankiet wynika przede wszystkim z wielości różnego rodzaju badań (publicznych oraz prywatnych) oraz działań marketingowych, które realizowane są wśród przedsiębiorców. Również środki (m.in. wynagrodzenie, częste przypomnienia, wielokrotne próby kontaktu), które mają na celu przeciwdziałać zjawisku niskiego stopnia zwrotu są coraz mniej skuteczne. Warto zauważyć, że problem ten dotyczy również działań realizowanych przez GUS, mimo obowiązków statystycznych narzuconych przez ustawodawców na przedsiębiorców.
Dwa powyżej opisane problemy implikują niski poziom reprezentatywności badania, a tym samym jakość pozyskanych danych może budzić wątpliwości. Uzyskane wyniki mogą cechować się znacznym błędem statystycznym, który może zaburzyć wyniki badania, a tym samym obniżyć ich wiarygodność.
Bardziej efektywnymi sposobami monitorowania łańcuchów wartości w regionie mogą być badania jakościowe. Najbardziej powszechnymi metodami jakościowymi są wywiady indywidualne (osobiste – IDI lub telefoniczne – TDI) oraz wywiady grupowe (FGI). Podstawowymi założeniami metodologicznymi przy realizacji monitoringu pojedynczego łańcucha wartości za pomocą badań jakościowych powinno być przyjęcie wielkości próby na poziomie kilku lub kilkunastu wywiadów. Dodatkowo powinny być one przeprowadzana z przedstawicielami aktorów znajdujących się na różnych poziomach łańcucha wartości. Pozwoli to na uzyskanie pełniejszego obrazu badanego łańcucha. Przeprowadzenie monitoringu za pomocą IDI, wydaje się najbardziej adekwatną metodą – należy jednak założyć długotrwałość procesu badawczego. Wynika to z konieczności umówienia się na wywiady, ich przeprowadzana, a także przeanalizowana. Dodatkową trudnością jest brak twardych wskaźników.
Badanie łańcuchów wartości w obszarach inteligentnych specjalizacji Mazowsza
Strona 198 Badania fokusowe realizowane są najczęściej w grupie o wielkości 8-10 członków, którymi powinni być celowo wybrani przedstawiciele łańcucha. W przypadku monitoringu niniejszego zagadnienia pojawia się jednak kwestia trudności zorganizowania spotkania tak wielu przedstawicieli łańcucha w jednym miejscu. Dodatkowo, każdy z nich będzie przedstawiał odmienną perspektywą, ze względu na zajmowanie różnych miejsc w samym łańcuchu. Narzędzie to może zdecydowanie bardziej przysłużyć się do oceny narzędzi, które Urząd ewentualnie proponowałby przedsiębiorstwom.
Jako narzędzie jakościowe zbliżone do badania fokusowego, można wskazać cykliczne spotkania przedstawicieli Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie z aktorami łańcucha. Ustrukturyzowane i moderowane dyskusje w tej formie są możliwością uzyskania informacji na temat stanu branży, jej wyzwań i problemów oraz prób ich wspólnego rozwiązywania. Takie posiedzenia nie powinny się odbywać zbyt często żeby nie zniechęcić przedsiębiorców. Dobrze by było także, aby Urząd Marszałkowski aktywniej włączył się w istniejące inicjatywy m.in. klastry czy platformy technologiczne. Aktywne uczestnictwo w „życiu” łańcuchów wartości jest bardzo skutecznym sposobem na monitorowanie tego, co się w nich dzieje, ich perspektyw rozwojowych itd. Minusem tego rodzaju działania jest zaś niski poziom wiarygodności badawczej (problem z kontrolą doboru próby, ryzyko wpłynięcia pojedynczych uczestników na przebieg spotkania, niechęć wyrażania swojego zdania przed uczestnikami spotkania), a także brak możliwości stworzenia przejrzystych wskaźników.
Alternatywą do przeprowadzania spotkań bezpośrednich jest wykorzystanie platformy internetowej.
Utworzenie grupy dyskusyjnej, do której zaproszone byłoby szerokie gremium przedstawicieli aktorów łańcucha wartości pozwoliłoby na wyeliminowanie niektórych problemów obecnych w ramach bezpośrednich form kontaktu (m.in. trudności z ustaleniem terminu spotkania, konieczność dojazdu, najczęściej krótki czas spotkania). W ramach debaty można przedyskutować bardzo szczegółowe kwestie, a także wypracować realne rozwiązania. Najistotniejszą kwestią tego rozwiązania jest dobór profesjonalnego moderatora badania, który zarządzałby przeprowadzaną dyskusją, a także wskazanie uczestnikom rzeczywistych celów i wymiernych korzyści z udziału w panelu. W trakcie panelu możliwe byłoby również przeprowadzenie krótkich ankiet internetowych.
Jako doświadczenie zespołu badawczego, wyniesione z niniejszego badania, należy wymienić przekonanie, że monitorowanie zmian w poszczególnych łańcuchach wartości dodanej jest praktycznie niemożliwe przy pomocy ilościowych metod. Decydujące znaczenie mają przede wszystkim metody jakościowe, ponieważ to właśnie one umożliwiają zrozumienie specyfiki i aktualnego stanu rozwoju analizowanego łańcucha wartości. Przykładem może być łańcuch kosmetyczny, w którym przełomowe innowacje tworzą się na etapie produkcji surowców, a udział regionalnych czy krajowych przedsiębiorstw w tym etapie łańcucha jest niestety znikomy. W związku z tym, przedmiotem monitorowania powinien być przede wszystkim proces włączania się regionalnych przedsiębiorstw w tworzenie wartości właśnie na tym etapie łańcucha. Co istotne, jedynie jakościowy sposób monitorowania łańcucha daje szansę na uchwycenie inicjatyw/trendów, które wzmacniałyby pozycję regionu w obszarze opracowywania i produkcji nowych surowców. Analogicznie, w przypadku telemedycyny, jedynie jakościowa ocena zmian w zakresie legislacji, monitoring polityki NFZ w tym obszarze czy ocena stopnia przygotowania służby zdrowia do realizacji usług telemedycznych pozwoli na bieżąco, w sposób obiektywny monitorować stan rozwoju łańcucha.
Badanie łańcuchów wartości w obszarach inteligentnych specjalizacji Mazowsza
Strona 199 Kolejnym krokiem w procesie tworzenia metodologii monitoringu powinno być ustalenie wskaźników monitoringu.
Będą one służyć, jako narzędzie pozwalające określić miarę postępu oraz realizacji założonych celów.
Wskaźniki mogą mieć charakter zarówno jakościowy, jak i ilościowy, ale muszą być one stosunkowo proste do pozyskania i niezawodne, a także w sposób rzetelny odzwierciedlać zachodzącą zmianę.
W przypadku, gdyby władze samorządowe planowały przeprowadzenie interwencji publicznej, należy uwzględnić rozróżnienie między wskaźnikami produktu (takie jak liczba przeprowadzonych szkoleń lub publikacji) oraz wskaźniki rezultatu (takie jak procent rolników, którzy mówią, że teraz odbierać lepsze usługi). Wybór wskaźników jest zasadniczo uzależnione od ogólnych celów rozwojowych projektu.
Dobrze skonstruowane wskaźniki powinny posiadać następujące cechy: dopasowane do badanego łańcucha wartości, posiadać wymiar mierzalny, osiągalne mając na uwadze ograniczone zasoby finansowe, techniczne i ludzkie, istotne z punktu widzenia założonego celu, a także porównywalne pomiędzy różnymi wymiarami czasowymi.
Rekomendujemy opracowanie zestawu tego typu wskaźników w momencie, kiedy znana będzie ostateczna lista monitorowanych łańcuchów. Wskaźniki te powinny powstać w oparciu o wnioski wynikające z monitoringu jakościowego. Zalecamy konsultację wybranych parametrów z przedstawicielami mazowieckich aktorów funkcjonujących w ramach łańcuchów wartości, w szczególności w zakresie zasadności ich skonstruowania i możliwości pozyskania danych czy informacji pozwalających na pomiar.
Poniżej przedstawiliśmy podstawowe wskaźniki ilościowe, które mogą być użyte w ramach monitoringu:
Liczba patentów europejskich – wskaźnik m.in. dla łańcuchów: kosmetycznego, kosmicznego, fotonicznego, grafenowego, biotechnologii medycznej. Dane na podstawie baz patentowych.
Wielkość produkcji – wskaźnik m.in. dla łańcuchów: mięsny, mleczarski, sadowniczy.
Liczba grup producenckich – sadowniczy, mleczarski, mięsny.
Wielkość eksportu.
Liczba zatrudnionych w przedsiębiorstwach na danym łańcuchu wartości.
Liczba przedsiębiorstw.
Nakłady inwestycyjne.
Wielkość nakładów na działalność B+R.
Ocena poziomu usług wspierających łańcuch wartości.
Dochody przedsiębiorstw.