2. Wybrane zagadnienia z zarządzania kryzysowego i roli w nim zabezpieczenia
2.5. Wybrane elementy zarządzania kryzysowego i zadań zabezpieczenia logistycznego
Zarządzanie kryzysowe – jest zarządzaniem organizacją (sys temem) pod presją, realizowane na rzecz rozwiązywania napiętych sytuacji, którego zadaniem jest przygo towanie się i działanie ma-jące na celu zapobieganie, przeciwdziałanie i reagowanie w razie wystą pienia zakłóceń stabilności
organizacji (systemu) oraz przywrócenie nor malnego stanu jego funkcjonowania. W jego postrzega-niu, w aspekcie bezpieczeństwa, należy wyróżnić, że jest ono91:
• integralną częścią zarządzania organizacją;
• dziedziną zarządzania bezpieczeństwem w ogóle, w tym bez pie czeństwem narodo wym; • zarządzaniem organizacją pod presją, w stanie ryzyka;
• rozwiązywaniem napiętych sytuacji oraz
• przeciwdziałaniem eskalacji kłopotliwych zjawisk.
Polega ono na: obniżaniu napięć i przeciwdziałaniu konfliktom lub sytuacjom trudnym o cha-rakterze niekonfliktowym oraz przywracaniu stanu normalnego lub utrzymaniu tego stanu, mimo wystąpienia symptom ów sytuacji kryzysowej.
Zarządzanie kryzysowe to działalność organów administracji publi cznej będąca elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzy sowym, przy gotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytu acji kryzysowych usuwaniu ich skutków oraz na odtwarzaniu zaso-bów i infrastruktury krytycznej.92
Do czasu wejścia w życie w 2007 roku Ustawy o zarządzaniu kryzysowym, zgodnie z § 10 ust. 1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 grud nia 2002 r. w sprawie sposobu tworzenia gminne-go zespołu zarządza nia, powiatowegminne-go i wojewódzkiegminne-go zespołu zarządzania kryzysowegminne-go oraz Rzą-dowego Zespołu Koordynacji Kryzysowej i ich funkcjonowania (Dz.U. nr 215, poz. 1818) w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia zespoły pracowały93 w fazach (Rys. 2.9):
• zapobiegania, • przygotowania, • reagowania, • odbudowy.
W poszczególnych fazach zarządzania kryzysowego realizowa ne są podstawowe zadania szcze-gółowe94:
• Etap I – zapobieganie, obejmuje okres pogotowia tj. mobilizacji wszystkich organów i sił z terenów, na których przewiduje się wystąpienie powodzi, gromadzenie sprzętu ratowniczego, worków na piasek, sprzętu pływającego, agregatów i urządzeń oświe tla jących, środków trans-portu, żywności, odzieży ochronnej, medy kamentów itp. działania i przedsięwzięcia, a w szcze-gólności związane z:
- wykrywaniem, identyfikacją, ewidencją i kontrolowaniem możli wych zagrożeń; - analizowaniem i prognozowaniem możliwości wystąpienia sytuacji kryzyso wych; - badaniem oceny akceptacji społecznej istniejącego pozio mu zagrożeń;
91 E. Nowak, Logistyka i zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, SWSPiZ w Łodzi, Przed się biorczość i zarządzanie. T X, z. 8, s. 14-15.
92 Art. 2 Ustawy z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym. Na podstawie Art. 32 zespoły reagowania kryzyso-wego stały się zespołami zarządzania kryzysokryzyso-wego.
93 Zostały zastąpione zespołami zarządzania kryzysowego, a Rządowy Zespół Koordynacji Kryzysowej zastąpiono Rządo-wym Zespołem Zarządzania Kryzysowego.
94 E. Kołodziński, Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem podmiotu, Uniwer sy tet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2009, s. 21-23.
- uwzględnieniem przy opracowywaniu planu zagospoda ro wania przestrzen nego skutków możliwych zagrożeń;
- przygotowaniem w tym zakresie odpowiednich regulacji praw nych; - zabezpieczeniem wydatków finansowych w budżecie;
- określaniem rodzaju i zakresu działań zapobiegających za grożeniom;
- prowadzeniem edukacji społeczeństwa w zakresie zarzą dzania kryzysowego i upowszech-nianiem informacji o wła ściwych zachowaniach ludności w sytuacjach kryzyso wych. Do zadań zabezpieczenia logistycznego w fazie zapobiegania należy w szczególności: - planowanie procedur i programów reagowania w czasie stanu klęski żywiołowej;
- tworzenie i utrzymywanie w aktualności bazy danych o terenowej infrastrukturze technicz-nej w zakresie niezbędnych środków do prowadzenia akcji ratunkowej;
- koordynacja zasobami środków transportu i sprzętu specjalis tycznego dla zapewnienia zaopa trzenia sił ratowni czych.
• Etap II – przygotowanie, obejmuje okres przygotowań do akcji przeciwpowo dziowej. Szcze-gólny nacisk w tym czasie należy położyć na praktyczne szkolenie organów i sił oraz na har-monijne współdziałanie i utrzymanie przepływu informacji szczególnie w części dotyczącej sytuacji hydrometeo ro logicznej, uwzględnia jącej stopień zalodzenia rzek, wielkość opadów itp. działania i przedsięwzięcia, a w szczególności związane z:
- opracowaniem planów zarządzania kryzysowego z uwzglę d nieniem wymaga nego i posiada-nego zasobu sił i środ ków ratowniczych;
- określeniem zasad wymiany informacji między uczestni kami zarządzania kry zysowego; - przygotowaniem Centrum Zarządzania Kryzysowego do po tencjalnie oczekują cych jego zadań; - określeniem systemu wykrywania i monitorowania zagro żeń;
ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE PRZYGOTOWANIE REAGOWANIE ZDARZENIE KRYZYSOWE ZAPOBIEGANIE ODBUDOWA
- organizacją systemu łączności na potrzeby zarządzania kryzysowego;
- opracowaniem zasad przymusu prawnego w stosunku do ludności, organizacji pozarządo-wych i sektora prywatnego w sytuacji kryzysowej;
- utworzeniem baz danych zapewniających prognozowanie, symulację i wizua li zację zagrożeń skutkujących potencjal nie powstaniem sytuacji kryzysowej, analizę ryzyka, efek tywne uży-cie potencjału ratowniczego itp.;
- tworzenie zapasów środków ratowniczych.
Do zadań zabezpieczenia logistycznego w fazie przygotowania należy w szczególności: - organizacja wewnętrznych treningów i szkoleń grupy oraz udział w ćwiczeniach;
- współpraca z podmiotami w zakresie użycia sprzętu specjalis ty cz nego do wsparcia działań służb ratowniczych;
- współdziałanie z organami administracji samorządowej w zakre sie możliwości wykorzysta-nia sprzętu przeciwpowodzio wego na wyposażeniu magazynów przeciwpowodziowych; - analizowanie posiadanych zasobów żywności i płodów rolnych oraz możliwości ich
pozy-skania;
- planowanie użycia środków techniczno-materiałowych do pro gno zo wanych obszarów wy-stąpienia zagrożeń.
• Etap III – reagowanie kryzysowe, obejmuje bezpośrednie działanie organów i sił w rejonie nawiedzonym powodzią – walkę ze skutkami powodzi. Działalność tę należy ściśle realizo-wać wg zaleceń Komitetu przeciwpowodziowego, uwzględniających działa nia i przedsięwzięcia związane głównie z:
- uruchomieniem w pełnym składzie Zespołu Zarządzania Kry zy sowego (grup roboczych o charakterze stałym i cza so wym);
- prowadzeniem i koordynacją działań służb ratowniczych, komunalnych oraz innych uczest-ników biorących udział w zintegrowanej akcji ratunkowej;
- organizowaniem i koordynacją działań w zakresie pomocy humanitarnej i ochrony psycho-logicznej społeczeństwa;
- bieżącą aktualizacją w systemie baz danych infrastruk tu ralnych oraz opera cyj nych o sił i środków biorących udział w zintegrowanych działaniach ratowni czych;
- organizacją ochrony żywności, ujęć wody pitnej i innych dóbr niezbędnych do przetrwania; - organizowaniem i uruchomianiem systemu ewakuacji, tym czasowego zakwate ro wania i
za-opatrzenia ekip ratow ni czych oraz ludności poszkodowanej;
- zbieraniem meldunków o wynikach prowadzonych działań ratowniczych; - prowadzeniem dziennika zdarzeń.
Do zadań zabezpieczenia logistycznego w fazie reagowania należy w szczególności:
- koordynacja zabezpieczenia logistycznego działań sił ratowni czych i zabezpieczenia potrzeb bytowych poszkodowanej ludno ści w celu zapewnienia jej warunków przetrwania;
- organizacja zabezpieczenia funkcjonowania infrastruktury na terenach objętych sytuacja kryzysową;
• Etap IV – odbudowa, obejmuje czynności związane z całkowitą likwidacją skutków powo-dzi, analizą dodatnich i ujemnych stron organizacji i prowadzenia akcji przeciwpowodziowej i wyciągnięcia wniosków mogących wpłynąć dodatnio na przebieg akcji w przyszłości, w tym działania i przedsięwzięcia związane z:
- szacowaniem, ewidencjonowaniem i oceną strat ludzkich oraz materialnych, - przywracaniem gotowości służb ratowniczych do działań,
- rozliczaniem kosztów działania kryzysowego,
- odbudową i przywróceniem zdatności infrastruktury techni cz nej, równowagi ekologicznej, sprawnego administro wania itp.
Do zadań zabezpieczenia logistycznego w fazie odbudowy należy w szczególności:
- ocena i analiza przebiegu działań ratunkowych i pomocowych w zakresie zabezpieczenia logistycznego;
- ustalenie priorytetu w zakresie logistyki podczas odtwarzania gotowości do działań sił ra-towniczych i zapasów środków materiałowo-technicznych;
- współudział w opracowaniu raportów szkód i odbudowy.
Nie trudno zauważyć, że przedstawiony wyżej zakres czynności (za dań i przedsięwzięć) re-alizowanych w poszczególnych fazach zarządza nia kryzysowego ma swoje odniesienie do każdej sytuacji kryzysowej (wcześniej zdefiniowanej).
W toku zarządzania kryzysowego odrzucane są problemy mar ginalne i wątpliwe, które przeka-zywane są instytucjom niezajmu jących się sytuacją kryzysową.
Proces zarządzania kryzysowego rozumiany jest jako cykl decy zyjny, obejmujący fazy decyzyj-ne, etapy i czynności, związane z po zyskiwaniem, przetwarzaniem i wykorzysty waniem informacji, w wyniku, którego zostaje podjęta decyzja, wypracowany zamiar działania, opracowany plan zarzą
dzania kryzysowego oraz zadania dla podmiotów (jednostek) wykonawczych będących w
dyspozy-cji danego organu administradyspozy-cji publi cznej.
Składową zarządzania kryzysowego jest zarządzanie logistyczne mające na celu sprawna i sku-teczną realizację zadań logistycznych i zadań medycznych na rzecz poszkodowanej ludności.
Oczekiwane efekty działań logistycznych podejmowanych w sytu acjach kryzysowych to95: a) jak najszybsze dotarcie z dostawami zaopatrzenia i usługami logistycznymi do wszystkich
poszkodowanych;
b) zapewnienie warunków przetrwania sytuacji kryzysowej dla wszystkich poszkodowanych (potrzebujących).
Zabezpieczenie logistyczne ludności poszkodowanej to funkcja realizacyjna logistyki sytuacji
kryzysowych, i jest pojęciem „zbiorczym” określającym dostawy zaopatrzenia i usługi
logistycz-ne organizowalogistycz-ne przez organy logistyczlogistycz-ne (grupy zabezpieczenia logistyczlogistycz-nego oraz grupy opieki
zdrowotnej i pomocy socjalnobytowej ZZK) i realizowane siłami i środkami (logistycznymi)
będą-cymi w dyspozycji organów administracji publicznej.
Zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych obejmuje: for mu łowanie strategii działania, planowanie, inicjowanie i sterowa nie oraz kontrolę procesu realizacji zadań logistycznych i wymiany niezbęd nych informacji od punktów nadania (od dostawców) do punktów odbio ru (do poszkodowa-nych) w celu ratowania im życia i zdrowia oraz za pew nienia niezbędnych warunków przetrwania.96
Do zadań logistycznych w ramach zarządzania kryzysowego należą:
1. Kierowanie działaniami związanymi z monitorowaniem, plano wa niem, reago wa niem, usu-waniem skutków zagrożeń na da nym terenie.
2. Zarządzanie, organizowanie i prowadzenie szkoleń, ćwiczeń i treningów z zakresu, reagowa-nia na potencjalne zagrożereagowa-nia.
3. Wykonywanie przedsięwzięć wynikających z planu operacyj ne go funkcjonowania gmin. 4. Przeciwdziałanie skutkom zdarzeń o charakterze terrorysty cz nym.
5. Realizacja zadań z zakresu ochrony infrastruktury krytycznej.
W okresie planowania zadań logistycznych, w ramach planowania cywilnego, należy uwzględ-nić gromadzenie i przetwarzanie informacji o możliwych do użycia siłach i środkach w sytuacjach kryzysowych, w czasie stanów nadzwyczajnych i w czasie wojny.
To przedsięwzięcie powinno obejmować:
• zapewnienie funkcjonowania administracji publicznej;
• zapewnienie funkcjonowania i możliwości odtworzenia infrastruk tury lub przywrócenia jej pierwotnego charakteru;
• racjonalne gospodarowanie siłami i środkami w sytuacjach kryzysowych, w czasie stanów nadzwyczajnych i w czasie wojny;
• zapewnienie ludziom warunków przetrwania w sytuacjach kryzyso wych, w czasie stanów nadzwyczajnych i w czasie wojny.
Rozwój nowoczesnych technologii97, wspomagających służby państwowe w realizacji strate-gicznych zadań zasilania logistycznego w sytuacjach kryzysowych w poszczególnych krajach, ma charakter interdyscyplinarny i obejmuje wiele sektorów gospodarki oraz służb państwowych.
2.6. Wnioski
Zarządzanie kryzysowe, dla którego potencjalne zagrożenie (zda rze nie) może osiągnąć znamio-na kryzysu, znamio-następstwem które go zznamio-naj dzie się on w stanie sytuacji kryzysowej, składa się z znamio- nastę-pu j ących faz:
• zapobieganie – to każde działanie zmniejszające prawdo po do bień stwo wystą pie nia:
kata-strofy, awarii, klęski żywiołowej lub innej przyczyny mogącej spowodować sytuację kryzy-sową lub w znacznym stopniu ogranicza jego skutki;
• przygotowanie – to całokształt działań związanych z przygoto waniem do reago wania na
ewen-tualność kryzysu i w jego na stępstwie sytuacji kryzysowej: dla ludności, personelu profesjo-nalnych i ochotniczych służb ratowniczych oraz utrzymywania na odpowiednim poziomie (ilo-ściowym i jako(ilo-ściowym) sił i środ ków, które mogą być wykorzystane w akcjach ratowniczych;
96 Tamże, s. 58.
• reagowanie kryzysowe – to podejmowanie działań ratowniczych w wypadku zajścia
kry-zysu i w następstwie jego sytuacji kry zy sowej – mających na celu pomoc poszkodowanym i ogranicze nie wtórnych strat i zniszczeń;
• odbudowa – obejmuje działania zmierzające do przywrócenia funkcjonalności podmiotu co
najmniej sprzed kryzysu (likwidacji jego skutków) lub ich polepszenia z uwzględnieniem doświad czeń uzyskanych w fazie zapobiegania i przygotowania w celu niedopuszczenia do ponownego wystąpienia kryzysu.
We wszystkich tych fazach (etapach) istotną rolę odgrywają działania przypisane do grup zabez-pieczenia logistycznego oraz opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej, które mają zapewnić szybką pomoc poszkodowanym, w tym ratowanie im życia i zdrowia rannym i chorym, oraz warun-ków materiałowo-technicznych (infrastruktury) do przetrwania sytuacji kryzysowej.
Dążenie do zapewnienia możliwości przetrwania wszystkim poszko dowanym oznacza, że pomoc logistyczna musi być realizowana wg mini malnych norm zaopatrzenia, umożliwiających zaspokojenie podsta wo wych potrzeb maksymalnej liczbie poszkodo wanych, a jedno cześnie, pomoc wszystkim po-szkodowanym powinna odbyć się w możliwie krótkim czasie, co pozwoli na zminimalizowanie strat.
W większości sytuacji kryzysowych propozycje decyzji są wy pra cowywane przez zespoły eksper-tów (sztaby kryzysowe), zaś decyzje podejmowane przez upoważnionych kierowników. W sytuacji kryzy sowej, jak w każdej sytuacji stwarzającej trudności, ogromne znacze nie ma sprawne podjęcie działań i wcześniejsze przyjęcie procedur reagowania. Każda strategia działania powinna określać priorytety, które dotyczą celów i zadań, a także instrumentów służących ich osiągnięciu. W opracowa-nej strategii przyjąć trzeba podstawowe kon cepcje strategiczne działań stabilizacyjno-prewencyjnych w cza sie przedkryzysowym, oraz koncepcję reagowania kryzysowego w czasie zagrożenia bezpie-czeństwa. Aby nie tracić kontroli nad sytu acją, ze względu na bezwładność podsystemu kierowania, należy dostoso wy wać planowane działania do sytuacji, ograniczając do minimum opóź niające reakcję kolegialne wypracowywanie decyzji.
Wszystko powinno się odbywać przy zachowaniu pełnej rozwagi i przestrzeganiu wszelkich zasad bezpieczeństwa, dotyczącego zwła szcza ludzi.
W warunkach bezpośredniego zagrożenia duży problem stano wią narastająca panika i niekomp- le tność dopływających informacji. Utrudnia to podejmowanie decyzji i obciąża dużym ryzykiem.
Analiza celów i zadań Obrony Cywilnej98 oraz przegląd poglądów na temat zabez pieczenia logisty-cznego bezpieczeństwa cywilnego realizo wanych przez instytu cje administracji publicz nej, pozwala wyciągnąć wnioski, iż zakres przedsięwzięć przypisywanych tym podmiotom jest zbliżony. Zarówno formacje Obrony Cywilnej99, jak i potencjał bezpie czeństwa cywilnego administracji samorządowej,
98 Obecnie, stosownie do istniejącego podziału administracyjnego, istnieje 16 magazynów wojewódzkich oraz 20 filii ma-gazynów wojewódzkich. Ze względu na prowadzone wybrakowania sprzętu powodowane zarówno przekraczaniem okresu składowania jak też utraty walorów użytkowych, w magazynach składowana jest minimalna ilość sprzętu. Zgromadzony w istniejących magazynach sprzęt w minimalnym stopniu pokrywa zapotrzebowanie materiałowo – techniczne w stosunku do zadań jakie spełniać powinna OC. Istniejące nadal w magazynach wojewódzkich warsztaty naprawy sprzętu OC – prze-znaczone są głównie do prowadzenia konserwacji i naprawy urządzeń alarmowych i powiadamiania. Aktualnie w kraju istnieje 66 magazynów powiatowych.
99 Magazyny obrony cywilnej – w magazynach tych powinny znajdować się odpowiednie ilości namiotów, koców, kuchni
polowych, łóżek polowych i in. Poza tym ważne jest odpowiednie rozmieszczenie magazynów, aby w jak najkrótszym czasie możliwe było dostarczenie potrzebnych zasobów materiałowo-technicznych poszkodowanych.
ma skutecznie zapew nić warunki egzystencjalne i behawioralne poszko do wanym osobom oraz insty-tucjom wyższej użyteczności. Nie widzi się uzasadnienia dla tworzenia dla nich ani odrębnej (spe-cjalnej) teorii zarządzania zabezpie czeniem logistycznym bezpieczeństwa cywilnego, ani oddzielnych struktur czy tworzenia rezerw zasobów zasileniowych. Prace powinny pójść raczej w kierunku inte-gracji100 tych struktur w jedną formację OCHRONY LUDNOŚCI I INFRASTRUKTURY, co zapewni większą skuteczność działań w konkretnym zdarzeniu, a jednocze śnie znacząco przyczyni się go re-dukcji (zbędnych) kosztów.
W dobie zwiększonej liczby potencjalnych zagrożeń, potrzeba podjęcia natychmia stowych dzia-łań zasilania logistycznego podmiotu (ludzi, mienia, infrastruktury technicznej) może mieć miej-sce o wiele częściej niż wydawać by się mogło, a profesjonalne służby odpo wia dające za bezpie-czeństwo obywateli nie są w stanie zjawić się od razu w miejscu wystąpienia sytuacji kryzysowej. Również zarządza jący, na którym spoczywa ustawowa odpowiedzialność za zarządza nie obiektem w takich sytuacjach, jeżeli nie jest specjalistą z dzie dzi ny ochrony, nie będzie potrafił zarządzać tego typu akcją101. Nie bę dzie mógł nawet podjąć właściwej (skutecz nej) interwencji. Takie za da nie wymaga odpo wiedniego przygotowania – zdobycia kierunko wej wiedzy – na poziomie specjali-stycznej uczelni, np.: Szkoły Głów nej Służby Pożarniczej, Akademii Obrony Narodowej, Wyższej Szkoły Policji czy Wojskowej Akademii Technicznej. W Polsce, póki co, nie ma wystarczającej licz-by menedżerów bez pie czeństwa, którzy posiadalilicz-by zarówno praktykę, jak i wykształ cenie wyższe z zakresu zarządzania bezpieczeństwem w sy tu acjach kryzysowych, a tym bardziej logistyką bez-pieczeństwa cywil nego, a tylko tacy szefowie (kierownicy) mogliby podejmować skuteczne dzia-łania.
W zarządzaniu kryzysowym zwraca się szczególną uwagę na uspraw nienie działania podmiotu w obszarze zabezpieczenia logisty cz nego (zaopatrywania, procesów magazyno wa nia, świadczenia usług, transportu oraz dystrybucji) – w odnie sieniu do określonego usłu go dawcy, jak również na modernizację kontak tów z zewnę trznymi uczes tnikami działań (wspierających), co tworzy sprawny i efektywny łańcuch logis tyczny (strumień przepływu dóbr). Celem strategicznym w tym obszarze powinna być integracja sił i środków.
100 P. Blaik, Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 1996.
101 M. Kryłowicz, Kto ma zarządzać działaniami operacyjnymi, a kto interweniować podczas pierwszych chwil trwa nia
Bibliografia
1. Blaik P., Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania przedsiębior stwem. PWE, Warsza-wa 1996.
2. Dworecki S., Zarządzanie logistyką bezpieczeństwa cywilnego. Zarys pro blemu. Zeszyty Naukowe SGSP nr 41, 2011.
3. Kęsoń T., Zarządzanie kryzysowe w Polsce. [w:] Kuriata R. (red.): Zarządzanie kryzysowe ele-mentem bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. UJK, Piotrków Trybunalski 2014.
4. Kołodziński E., Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem podmiotu. Uniwer sy tet War-mińsko-Mazurski, Olsztyn 2009.
5. Kosowski B., Zarządzanie kryzysowe w województwie śląskim. Katowice 2007.
6. Kryłowicz M., Kto ma zarządzać działaniami operacyjnymi, a kto interweniować podczas
pierwszych chwil trwa nia sytuacji kryzysowej – czyli przemyślenia w korku ewakuacyjnym.
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu, Poznań 2010.
7. Kulisz M.Z., Analiza bezpieczeństwa państwa na płaszczyźnie przed miotowej. Zakład Wydaw-nictw Statystycznych, Radom 2008.
8. Kulisz M.Z., Bezpieczeństwo państwa w ujęciu systemowym. Reprograf, Radom 2009. 9. Lipiński S., Zagrożenia naturalne i cywilizacyjne. SGSP, Warszawa 2008.
10. Mierczyk Z., Zaawansowane technologie monitorowania zagrożeń bezpie czeństwa. Strona interne towa, dostęp: 12.09.2013 r.
11. Nowak E., Logistyka i zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych. SWSPiZ w Łodzi, Przed się biorczość i zarządzanie. T X, z. 8.
12. Nowak E., Logistyka w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa 2005.
13. PCZK Lębork, Koncepcja działania starosty w fazie reagowania kryzysowego. Prezentacja. 14. Skrzypczak A., Opolski K., Nowak E. i inni, Zarządzanie kryzysowe w Polsce. AH w Pułtusku,
Pułtusk 2007.
15. The Swedish Agency for Civil Emergency Planning, Partnership for Peace. International CEP Handbook 1999-2000. Civil Emergency Planning in the NATO/EAPC countries. 2003.
16. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. nr 147, poz. 1229, z późn. zm.).
17. Zarządzenie nr 74 Prezesa Rady Ministrów z dnia 12 października 2011 r. w sprawie wykazu
„Doskonalenie środków i pomieszanie celów jest charakterystyczne dla naszej epoki” A. Einstein