Logistyka
w bezpieczeństwie
Wyzwalaj doskonałość z każdego poczynania.
Witold Kieżun
Pracę dedykuję osobom mi najbliższym,
Żonie Elżbiecie, Córce Ewie i ukochanemu Wnuczkowi Jasiowi
Stanisław E. Dworecki
Logistyka
w bezpieczeństwie
(Zarządzanie jakością procesów zasileniowych)
Recenzenci
prof. dr hab. inż. Marian Brzeziński dr inż. Tadeusz Kęsoń
Przygotowanie do druku Agnieszka Wójcik
Skład, łamanie, przygotowanie rysunków, przygotowanie graficzne okładki, dtp, projekt okładki
Piotr Jurkiewicz/Projekt06
Wydano na licencji Creative Commons:
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska
Warszawa 2015 Wydanie pierwsze
ISBN: 978-83-88446-48-1
Wydawca
Szkoła Główna Służby Pożarniczej 01-629 Warszawa, ul. J. Słowackiego 52/54
Druk
Spis treści
Wstęp ...9
1. Pojęcie i interpretacja bezpieczeństwa ...13
1.1. Definicje bezpieczeństwa ...13
1.2. Bezpieczeństwo cywilne ...20
1.3. Bezpieczeństwo wewnętrzne ...26
1.4. Zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego...28
1.5. Sytuacja kryzysowa i kryzys ...31
1.6. Kultura bezpieczeństwa ...33
1.7. Wnioski ...35
Bibliografia ...37
2. Wybrane zagadnienia z zarządzania kryzysowego i roli w nim zabezpieczenia logistycznego ...39
2.1. Zarządzanie kryzysowe ...39
2.2. Ochrona ludności, mienia i infrastruktury ...57
2.3. Zadania Obrony Cywilnej na rzecz bezpieczeństwa wewnętrznego...59
2.4. Zadania organów administracji publicznej w sytuacjach kryzysowych ...63
2.5. Wybrane elementy zarządzania kryzysowego i zadań zabezpieczenia logistycznego ...64
2.6. Wnioski ...69
Bibliografia ...72
3. Logistyka i zasilanie logistyczne ...73
3.1. Pojęcie logistyki ...73
3.2. Zasilanie logistyczne ...76
3.3. Zasilanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych ...79
3.3.1. Cel i zadania zasilania logistycznego w sytuacjach kryzysowych ...79
3.3.2. Zadania organów administracji publicznej w zakresie ochrony ludności w sytuacjach kryzysowych ...83
3.3.3. Przedsięwzięcia Obrony Cywilnej w dziedzinie zasilania logistycznego w sytuacjach kryzysowych ...85
3.3.4. System logistyczny ...88
3.3.5. Zadania systemu zabezpieczenia logistycznego ...91
3.4. Określenie racjonalnego system zasilania logistycznego ... 96
3.5. Infrastruktura techniczna ...99
3.5.1. Pojęcie infrastruktury ...99
3.5.2. Infrastruktura gospodarcza ...102
3.5.4. Infrastruktura administracji ...105
3.5.5. Infrastruktura krytyczna ...106
3.6. Wnioski ... 108
Bibliografia ... 110
4. Zarządzanie logistyczne ... 111
4.1. Istota zarządzania logistycznego ... 111
4.2. Składowe procesu zarządzania logistycznego ... 116
4.2.1. Uwagi ogólne ... 116
4.2.2. Planowanie ... 117
4.2.3. Organizowanie ... 118
4.2.4. Kierowanie ...120
4.2.5. Motywowanie i kontrolowanie ...122
4.2.6. Plan zabezpieczenia logistycznego ...123
4.2.7. Kultura zarządzania...124
4.3. Zasoby zasileniowe ...126
4.3.1. Wprowadzenie ...126
4.3.2. Czynniki determinujące potrzeby zasileniowe ... 127
4.3.3. Działania zasileniowe ...129
4.3.4. Prognozowanie potrzeb zasileniowych ...131
4.3.5. Zapasy ...133
4.3.6. Zarządzanie zapasami ...135
4.3.7. Składowanie zapasów ...145
4.3.8. Koszty gromadzenia i utrzymywania zapasów ...147
4.3.9. Podsumowanie ...150
4.4. Lokalizacja magazynów w łańcuchach zasileniowych ...151
4.5. Zasilanie logistyczne w sytuacji kryzysowej ...153
4.5.1. Logistyka w bezpieczeństwie...153
4.5.2. Zabezpieczenie warunków egzystencjalnych ...154
4.5.3. Logistyka pomocy medycznej ...159
4.5.4. Zabezpieczenie logistyczne ewakuacji ludności, zwierząt i mienia ...163
4.6. Infrastruktura logistyczna ...169
4.7. Zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych ...174
4.8. Wnioski ...178
5. Współdziałanie podmiotów uczestniczących w akcji ratowniczej
w zakresie wykorzystania zasobów logistycznych ...183
Wprowadzenie...183
5.1. Identyfikacja charakteru powiązań organizacyjno-funkcjonalnych i zadaniowych jednostek (podmiotów) uczestniczących wielopodmiotowych akcjach ratowniczych ...184
5.1.1. Istota powiązań organizacyjno-funkcjonalnych ...184
5.1.2. Identyfikacja powiązań organizacyjno-funkcjonalnych podsystemów logistycznych ...188
5.1.3. Identyfikacja zadań podmiotów uczestniczących w akcjach ratowniczych...199
5.1.4. Wnioski ...224
5.2. Analiza zasad współdziałania podmiotów w zakresie wykorzystania zasobów logistycznych w akcji ratowniczej ...226
5.2.1. Pojęcie i interpretacja współdziałania ...226
5.2.2. Współdziałanie organów administracji publicznej ...229
5.2.3. Współdziałanie Państwowej Straży Pożarnej z wybranymi podmiotami ...234
5.2.4. Współdziałanie SZ RP z wybranymi podmiotami ...237
5.2.5. Współdziałanie policji z wybranymi podmiotami ...241
5.2.6. Wnioski ...250
5.3. Opis procedur przepływu strumieni informacyjno-decyzyjnych w zakresie zabezpieczenia logistycznego oraz algorytmu tego przepływu ...252
5.3.1. Opis przepływu strumieni informacyjno-decyzyjnych w zakresie zabezpieczenia logistycznego ...252
5.3.2. Opis procedur oraz zasad podejmowania decyzji o dysponowaniu sił i środków ...258
5.3.3. Algorytm postępowania w sprawie uruchamiania sił i środków logistycznych dla potrzeb organizacji zasilania logistycznego jednostek (podmiotów) uczestniczących w wielopodmiotowych akcjach ratowniczych ...263
5.3.4. Wnioski ...272
Bibliografia ...275
6. Zarządzanie jakością procesów zasileniowych ...277
6.1. Podstawowe pojęcia ...277
6.2. Zarządzanie jakością w logistyce bezpieczeństwa ...287
6.3. Zarządzanie procesami logistycznymi przez jakość ...290
6.4. Wnioski ...319
7. Kryteria sprawności i spójności systemów zasilania logistycznego
podmiotów uczestniczących w akcjach ratowniczych ...325
7.1. Wprowadzenie ...325
7.2. System zasilania logistycznego wielopodmiotowej akcji ratowniczej...328
7.3. Ocena sprawności i spójności systemów zasilania logistycznego podmiotów w akcjach ratowniczych ...336
7.3.1. Procedura badania ...336
7.3.2. Kryteria oceny systemu (procesu) zasilania logistycznego ...338
7.3.3. Kryteria oceny spójności podmiotów systemu zasilania logistycznego ...339
7.3.4. Kryteria oceny sprawności podmiotów systemu zasilania logistycznego...345
7.3.5. Wnioski ...360
7.4. Podsumowanie ...362
Bibliografia ...364
Zakończenie ...365
Piśmiennictwo ...372
Wykaz rysunków i tabel ...379
Z całą pewnością sześć tysięcy lat temu człowiek, który kierował budową piramidy Cheopsa, wiedział więcej od współczesnego dyrektora.
Peter Drucker
Wstęp
Funkcjonowaniu organizacji zasilania logistycznego1 w obszarze bezpieczeństwa obywateli,
mie-nia i infrastruktury kluczowej towarzyszą różnego rodzaju uwarunkowamie-nia (okoliczności), powodu-jące, po pierwsze – ubytek (zużywanie) zasobów zasileniowych podmiotów biorących udział w dzia-łaniach ratowniczych (organizacji, insty tu cji, firmy, przedsię bior stwa) na zabezpieczenie własnych działań i na rzecz osób poszkodowanych, w ramach procesów (strumieni) zasileniowych w sytuacjach kryzysowych; po drugie – zmianę wartości użytkowej zasobów środków materiałowych (zapasów, re-zerw) zasilania logistycz nego oraz obiektów (urządzeń, sprzętu) stanowiących infrastrukturę technicz-ną. Zmiany tych drugich polegają na fizycznym i konstukcyj no-technologicznym starzeniu się sprzętu i za sobów materialnych (maszyn, urządzeń technicznych, surowców, pro duktów itp.), utracie własno-ści użytkowych na skutek uszkodzenia lub zniszczenia, sukcesywnego wyczer pywania (zużywania) materiałowych zasobów (surowców, artykułów żywnościo wych, paliw, środków opatrun kowych, le-karstw itp.) oraz resursów sprzętu technicznego (przeje chanych kilo metrów, przepracowanych godzin, cykli uruchomień itp.).
Nieprzerwane funkcjonowanie dowolnego elementu systemu infrastruktury kryty cznej w sytua- cjach kryzysowych jest możliwe wtedy, gdy następuje ich zabezpieczenie logistyczne oraz odnawianie (odtwa rzanie) potencjału użytkowego urządzeń i zasobów środków materia łowych .
Zabezpieczenie warunków egzystencjalnych i behawioralnych spoczywa na systemie zasilania logis tycznego2. Szczegól na rola tego systemu uwidacznia się w planowaniu i organizowaniu
akor-dów zdarzeń3 zasileniowych mających na celu zaspokajanie potrzeb podmiotu w zakresie środków
koniecznych do życia i działania oraz zdolności ludzi i sprzętu do wykonywania zadań w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego (cywilnego, publicznego, społecznego itp.).
Istota zdarzeń procesów zasileniowych polega na przygotowaniu odpowied nio rozmieszczo nego potencjału logistycznego oraz zapewnieniu możliwości racjonalnego wykorzystania go podczas dzia-łania (akcji ratowniczo-gaśniczej, ewakuacji poszkodowa nych, udzielania pomocy medycznej, świad-czenia usług bytowych, odtwarzania zasobów i zdolności do skutecznego wypełniania przynależnych im funkcji).
1 Na zasilanie logistyczne składa się zabezpieczenie i wsparcie logistyczne. Zabezpieczenie logistyczne planują, organizują i realizują własne siły systemu logistyczne danego podmiotu, natomiast wsparcie logistyczne realizują siły i środki podmiotu zewnętrznego (poziomego, np. sąsiedni powiat; pionowego, np. powiat wspiera gminę).
2 Zob. S. Dworecki, J. Berny, Logistyka racjonalnego działania. Reprograf, Radom 2005, s. 75-95.
3 T. Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Wyd. Ossolineum 1978, s. 13. Akord zdarzeń – zespół zdarzeń (czynów), których przebieg jest tak złożony w czasie, że każde z każdym ma przynajmniej część chwili wspólną, a przez to tworzący zespół, będący jakimś zdarzeniem złożonym. Akord zdarzeń stanowi zwykle fragment splotu zdarzeń.
Trudność planowania i organizowania splotu zdarzeń4 oraz proce sów5 zasilenio wych polega na
tym, że niezależnie od tego, iż są one „przygotowywane” wcześniej niż podstawowe (np. świadczenie usług), pozostają wtórne w stosunku do nich, tzn. stopień (intensywność) wyczer py wania (zużywania) potencjału technicznego i materiałowego wynika z charakteru tych działań. Oznacza to, że zdarzenia (procesy) zasileniowe podmiotu są sterowane przez decyzje dotyczące planowania i organi zowania działań w obszarze zapewnienia bezpieczeństwa osób, mienia i infrastruktury technicznej.
Z drugiej strony, mając na uwadze, że zabezpieczenie logistyczne jest niejako wcześniej kwanty-fikowane (normami zużycia, urzutowaniem i rozmieszcze niem zasobów zasile nio wych, rozmieszcze-niem infrastruk tury logistycznej, organizacją produkcji itp.), stanowi to pewne ograni czenie, które musi być uwzględnione w planowaniu i organizowaniu działań zasileniowych. Można powiedzieć, że działalność podmiotu jest ograni czona przez możliwości ekonomiczne organizacji (instytucji admini-stracji publicznej, organów państwowych, szkół, firm, przedsiębiorstw itp.).
Łagodzenie skutków ograniczonych możliwości ekonomicznych pod miotu można osiągnąć przez racjonalną organizację systemu zasilania logistyki6. Jednym z elementów pozwalających na tę
racjo-nalizację jest usta lenie optymalnych (quasi-optymalnych) norm lub wskaźników zużycia potencjału zasileniowego w działaniach zapewniających bezpieczeństwo. Powinny one odwzorowywać mię-dzy innymi: prognozowaną sytuację; charakter i warunki prowadzenia działań; rodzaj uszkodzonych obiektów (budynków, sprzętu technicznego, narzędzi itp.).
Jednocześnie należy mieć świadomość złożoności tego przedsię wzięcia, ponieważ przebieg i cha-rakter oraz warunki (sytuacje), w jakich mogą być prowadzone podstawowe działania są zmienne i trudne do jednoznacznego określenia ze względu na probabilistyczny charakter, a tym bardziej – do precyzyjnego zaplano wania. Dlatego też trudno jest przedstawić prostą metodę określania potrzeb zasileniowych podmiotów uczestniczących w zapewnieniu bezpieczeństwa osób, mienia i infrastruk-tury technicznej. Podejmowanie jakichkolwiek decyzji o normalizowaniu zużycia środków i zasobów potencjału powinno być poprzedzone wnikliwymi badaniami (analizą i syntezą) minionych (gene-zowanie) oraz współcze snych (diagnozowanie i dozorowanie) uwarunkowań pod kątem generowania prognozowanych potrzeb i organi zowania procesu zasileniowego. Tylko wówczas będzie możliwe wiary godne określenie (zidentyfikowanie) działań zasileniowych i ich kwantyfikowanie, to z kolei po-winno posłużyć do wypracowania metody racjo nalnego określenia potrzeb zasileniowych i przebiegu działań (skali, intensywności, zakresu, zasięgu przestrzennego) w procesie zasileniowym.
Zarządzanie logistyką bezpieczeństwa wewnętrznego często utożsa miane jest z zarządzaniem procesami zasileniowymi osób, mienia i infrastruktury technicznej w sytuacjach kryzysowych.7
4 Tamże, s. 224. Splot zdarzeń pasmo akordów zdarzeń (czynów), w których elementarne zdarzenia następują jednocześnie, tworząc zespół.
5 Tamże, s. 185. Proces - splot albo pasmo zdarzeń permutacyjnych, w których elementarne zdarzenia (czyny) następują jednocześnie, tworząc akordy, powiązane przyczynowo w całość, ze względu na wyróżnione cechy, a w danym przedziale czasu stan końcowy każdego z nich jest różny od stanu początkowego.
6 S. Dworecki, op. cit.
7 Zob.: E. Nowak, Logistyka w sytuacjach kryzysowych. AON. Warszawa 2005; E. Nowak, Zarządzanie logistyczne
w sytuacjach kryzysowych. AON. Warszawa 2008; E. Nowak E., Zarządzanie kryzysowe w sytuacji zagrożeń niemilitarnych,
Warszawa 2007; Nowak W., Nowak E., Podstawy logistyki w sytuacjach kryzysowych z elementami zarządzania logisty
Mówiąc o działaniach zasileniowych, ma się na uwadze świadome zachowanie ludzi, których celem jest m.in. zaspokajanie potrzeb podmiotów w środki materiałowe, techniczne oraz usługi konieczne do życia i działania”.8
Działania zasileniowe to całokształt przedsięwzięć organizacyjnych, planistycz nych, kierow-niczych służących zapewnieniu podmiotom warunków do skutecznego i efektywnego funkcjono-wania (życia, działania, rozwoju, produkcji, transportu, handlu, szkolenia itp.). Złożoność i istotę procesu zasilania logistycznego najlepiej widać poprzez zaspokajanie potrzeb materialnych i niema-terialnych ludzi (grup społecznych) w czasie wystąpienia klęski naturalnej (np. powodzi). Proces ten swoje źródło ma w podmiotach gospodarczych i społecznych, takich jak: przedsiębiorstwa, firmy, urzędy, szkoły, organizacje pomocy społecznej, ale również jednostki PSP, Policji, SZ RP itp. Scalo-ny jest relacjami współzależności oraz kooperacyjScalo-nymi, zarówno z bliższym, jak i dalszym otocze-niem. W terminie „działania zasileniowe” odnajdziemy zarówno procesy przygotowania dóbr ma-terialnych, które bezpośrednio lub też pośrednio służą zaspokajaniu potrzeb odbiorców, jak również funkcję związaną z ich magazynowaniem, obsługiwaniem, konserwowaniem, dystrybucją, rota cją, dostawą oraz zapewnieniem wielu innych usług bytowych, medycznych, technicznych, transporto-wych na rzecz poszkodowanych (potrzebujących).
W ramach działań zasileniowych występują sploty zdarzeń lub procesów, na które składają się odpowiednie łańcuchy działań.9 Pole gają one na wytwarzaniu, gromadzeniu, przechowywaniu,
obsłu gi waniu, remontowaniu, dystrybucji, dowozie zasobów zasileniowych, utrzymywaniu i wyko-rzystaniu zasileniowej infrastruktury technicznej oraz świadczeniu innych usług zmierzających do odtworzenia wymaganego poziomu potencjału zasobów, jak również zapewnienia ludziom, urzą-dzeniom i innemu sprzętowi warunków do normalnego funkcjonowania.
Wyodrębnienie funkcji logistycznych w instytucjach odpowiedzialnych za tworzenie realnych warunków poczucia bezpieczeństwa i two rze nie specjalnych komórek spełniających te funkcje jest wymogiem racjonalnej organizacji przepływu materiałów w akcjach ratowniczych. Istotne jest jednak podejście systemowe do całości procesów logisty cznych, zapewnienie koordynacji funkcji logis ty cznych w całym pod miocie oraz oddziaływanie na redukcję kosztów w sposób komple ksowy, przenikający do wszystkich służb i komórek organiza cyjnych. Dotyczy to zwłaszcza całościowego widzenia tych procesów, aby od cinkowe racjonalizacje, np. zapasów bądź transportu, nie spowodo-wały jaw nych uchybień w innych sferach działania podmiotu (zmniejszenie stopnia niezawodności bądź utrata zaufania). Stąd tak ważne i pożądane jest zajęcie się problemem zarządzania procesami zasileniowymi w sytuacjach kryzysowych, aby skutecznie zapobiegać ich powstawaniu, a w razie zaistnienia – mini malizować negatywne skutki dla ludzi, mienia, infrastruktury technicznej i otacza-jącego środowiska naturalnego.
Materiał przedstawiony w tej monografii powstał na podstawie wyników badań uzyskanych w trakcie realizacji zadania statutowego na temat: Zasilanie logistyczne sys te mów bezpieczeń
stwa cywil nego (nr rej. S/E-422/15/2009/10/11) oraz tematów nau kowo-badawczych: Optymali zacja procedur, dyslokacji baz i doskonalenie roz wią zań technicznych sprzętu stosowanego przez
8 S. Dworecki, J. Berny, Zarządzanie procesami logistycznymi (Wybrane zagadnienia). Wyd. Reprograf, Radom 2005, s. 58. 9 S. Dworecki, Zarządzanie logistyczne (Zarys podstawowych wiadomości). WSH, Pułtusk 1999.
polskie służby rato wnicze w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom naturalnym ze szczególnym uwzględnieniem powodzi (Projekt rozwojowy nr 0013/R/ID2/2011/01), System kompleksowego za bezpieczenia logistycznego wielo podmiotowych akcji ratowniczych (Projekt badawczo-rozwojowy
nr DOBR-BIO4/047/13419/2013). Wykorzystano również wcześniejszy dorobek publikacyjny au-tora. Posiłkowano się też dorobkiem innych Autorów, wykazanych w spisie literatury.
W opracowaniu (w sposób wybiórczy i pewnie intencjonalny, na ile to było konie czne) zaprezen-towano pogląd na temat bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego, aby następnie skoncentrować się na istotnych zagadnieniach odnoszących się do proble mów zasilania logistycznego podmiotów w sytuacjach kryzysowych. Odniesiono się do pojęcia i istoty logistyki oraz zasilania logistycznego, zaprezentowano koncepcję szacowania potrzeb zasileniowych, a w kolejnych rozdziałach skoncen-trowano się na zagad nieniach związanych z zarządzaniem procesami logistycznymi. W tym obsza-rze pobsza-rzedstawiono istotę zarządzania logistycznego i współdziałania podmiotów uczestni czących w działaniach ratowniczych, a następnie podejście do zarządzania jakością procesów logistycznych w sytuacjach kryzysowych i propozycję kryteriów oceny sprawności i spójności systemów logi-stycznych oraz procesów zasileniowych.
Serdecznie dziękuję Recenzentom – prof. dr. hab. inż. Marianowi Brzezińskiemu (Instytut Lo-gistyki Wojskowej Akademii Technicznej) i dr. inż. Tadeuszowi Kęsoniowi (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej), za konstruktywne uwagi i zalecenia. Szczególne podziękowania kieruję do dr. inż. Tadeusza Kęsonia za wskazanie koniecznych uzupełnień, które wpłynęły znacząco na po-prawę tego opracowania, a jednocześnie jego wartość merytoryczną i przydatność w procesie dy-daktycznym.
Przedstawiony materiał adresowany jest głównie do studentów na kierunkach stud iów: bezpie
czeństwo wewnętrzne, bezpieczeństwo publiczne, bezpieczeństwo cywilne i inżynieria bezpieczeń stwa cywilnego.
„Nigdy nie powinniśmy zapominać o tym, że każdy sukces naszego poznania stawia więcej problemów aniżeli je rozwiązuje”
L. Broil
1. POJĘCIE I INTERPRETACJA
BEZPIECZEŃSTWA
1.1. Definicje bezpieczeństwa
Pojęcie Bezpieczeństwo oznacza stan „bez pieczy” , od łacińskiego „sine cura = securitas”. Bezpieczeństwo można rozpatrywać w wielu płaszczyznach. Z jednej strony jako stan wynika-jący z określonej sytuacji społeczno-politycznej i militarnej, w którym odzwierciedlony jest poziom warunków zaspokajania podstawowych potrzeb i nadrzędnych wartości danego narodu, z drugiej zaś – jako swoista sytuacja, w której sprzeczności (wewnętrzne lub zewnętrzne) interesów, dążeń, aspiracji, uznawanych wartości nie prowadzą do wystąpienia niebezpiecznych zjawisk (zagrożeń, kryzysów lub konfliktów). Wreszcie może być traktowane jako proces, zapewniający warunki do przetrwania i niezakłóconego rozwoju narodu, znajdującego się w sytuacji pojawiających się zagro-żeń (wewnętrznych lub zewnę trznych) stabilności i suwerenności państwa (Rys.1.1).
Rozpatrywanie bezpieczeństwa w wymienionych płaszczyznach może odbywać się przy uwzględ nieniu czynników obiektywnych i subiektywnych. Uzasadniają to (z definicji) skład-niki bezpieczeństwa, obejmujące rzeczywisty brak jakiegokolwiek zagrożenia podstawowych wartości danego społeczeństwa (czynniki obiektywne) oraz poczucie braku takiego zagrożenia (czynniki subiektywne). Jest to niezwykle istotne z punktu widzenia oceny rzeczywistości (oce-ny zagrożeń) przez poszczegól(oce-nych ludzi. W zależ ności od prawdopodobieństwa wystąpienia, wyróżnić możemy zagrożenie realne, potencjalne lub hipotetyczne. Subiektywizm indywidual-nej oceny prowadzi do tego, że te same warunki (procesy, zdarzenia, fakty) mo gą stanowić dia-metralnie różne oceny ich stopnia zagrożenia, a tym samym poczucia bezpieczeństwa, od stanu bezpieczeństwa do stanu jego braku. Dla jednego zaistniałe warunki (procesy, zdarzenia, fakty) mogą wskazywać tylko na zagrożenia hipotetyczne, a dla innego będą to zagrożenia potencjal-ne lub wręcz realpotencjal-ne. Będą opotencjal-ne determinowały właściwe im postawy i zachowania, wynikające z obsesji lub pani cznego lęku. To pokazuje jak ważny jest obiektywizm oceny rzeczywistości (zdarzeń i ich skutków). Stąd też kształtowanie bezpie czeń stwa należy pojmować jako procesy odbywające się w dwóch płasz czyznach: konkretnych działań umiejscowionych w czasie oraz przestrzeni zmierzających do realnego i efektywnego zagwarantowania stabilności wewnętrznej i suwerenności państwa oraz w sferze odczuć i przekonań – zmierzających do nabycia umiejęt-ności obiektywnego rozpoznawania rzeczy wistej i prawdopodobnej sytuacji, uwzględ niających rzetelną ocenę możliwych skutków (efektów) takich, a nie innych przyczyn (zachowań). Cha-rakter tych procesów (czynniki obiektywne i subiektywne) wymaga, aby były one osadzone w rzeczywistej i dającej się przewidzieć sytuacji, a nie w abstrakcji.
B(t0) = f[UW(t0-, t0+), UZ(t0-, t0+), TR(t0-, t0+), R]
gdzie: B(t0) – bezpieczeństwo w chwili t0, właściwej dla oceniania zjawiska (faktu),
UW(t0-, t0+) – uwarunkowania wewnętrzne (sytuacja wewnętrzna),
UZ(t0-, t0+) – uwarunkowania zewnętrzne (w otoczeniu),
TR(t0-, t0+) – zaobserwowane tendencje zmian sytuacji,
R – zbiór relacji przyczynowo-skutkowych,
t0- – chwila poprzedzająca t0;t0+ – chwila następująca po t0.
Z powyższego wynika, iż niezwykle ważna jest sfera świadomości, jako że faktyczny stan bezpie czeństwa państwa może być zupełnie inny (większy lub mniejszy) niż jego subiektywne
po-Rys. 1.1. Kreowanie polityki bezpieczeństwa państwa
Procesy, w których splot zdarzeń może wpływać na stan bezpieczeństwa państwa Analiza czynników determinujących stan bezpieczeństwa państwa
Specyfikacja czynników mogących wpływać na kształtowanie stanu bezpieczeństwa (utworzenie zbioru czynników)
Uporządkowany zbiór czynników determinujących stan bezpieczeństwa państwa w określonych uwarunkowaniach systemowych
KREOWANIE POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA
Polityczne Ekonomiczne Społeczne Kulturowo-wyznaniowe Gospodarcze Psychologiczno-socjologiczne Stosunki międzynarodowe S Y N T E Z A Ekologiczne Militarne Etniczno-narodowościowe
Zbiór czynników obiektywnych
Ustalenie związków przyczynowo-skutko-wych (stopnia oddziaływania na otoczenie
systemowe)
Zbiór czynników subiektywnych
Ustalenie relacji współzależności wewnętrznej (wzajemnego oddziaływania
strzeganie. Stąd wytwarza się poczucie bezpie czeństwa lub występowania jego zagrożenia. Może to prowadzić do zachowań pozytywnych lub negatywnych (irracjonalnych).
Definiowanie i interpretowanie bezpieczeństwa jest różne w róż nych źródłach i przez różnych auto rów.10 Te różnice wynikają na tle podmioto wości, przedmiotowości, przestrzeni, zasięgu,
ska-li, właści wości, cech, narzędzi (instrumentów) itp. Nie bę dziemy zajmowali się szczegóło wymi teoretycznymi rozważaniami na ten temat, przedstawimy zaś wybra ne, podstawowe, podejście interpretacyj ne, aby dalej skoncentrować się na podejściu pragmatycznym.
Wychodząc z ogólnej i powszechnie akceptowanej definicji bez pieczeństwa, jako pewność ist-nienia i przetrwania, posiadania, funkcjo nowania oraz rozwoju danego podmiotu, należy zgodzić się z tym, że będzie ono rozpatrywane jako zjawisko subiektywne lub obiektywne. Ma to swoje umocowanie w naturze pewności, która jest różnie definiowana przez różne podmioty. Dla jed-nych pewność jest wy ni kiem braku zagrożenia, a dla injed-nych łączy się dodatkowo z ich krea tywną i twórczą działalnością. Zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku, należy mieć na uwadze, że tak interpretowane bezpie czeństwo zależy od indywidualnych kryteriów (oczekiwań), a ponadto ma charakter procesu (dynamicznie zmieniających się w czasie i oto czeniu warunków, które de-terminują zmianę – zwykle wzrost – ocze kiwań). Zatem bezpieczeń stwo jest funkcją skali potrzeb (oczekiwań wynikających m.in. z aktu alnej pozycji) podmiotu i stopnia intensyw ności szeroko ro-zumianych zmian w jego otoczeniu (np. rozwój gospodarczy kraju, poziom rozwoju techniczno-technolo gicznego, prio rytety polityki bezpieczeństwa pań stwa, współpraca międzyna rodowa itp.), czyli ma naturę procesu spo łecznego.
Jeśli mówimy o dynamicznym zjawisku (procesie) bezpieczeństwa danego pod miotu w sensie praktycznym, mamy na myśli tę dziedzinę jego aktywności, która zmierza do zapewnienia tożsa-mości, niezależności, prze trwania, spokoju, możliwości istnienia, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów w kon kretnych warunkach, poprzez wykorzystywanie okoliczności sprzy-ja jących (szans), podejmowanie wyzwań, redukowanie ry zy ka oraz przeciwdziałanie (zapobie-ganie i przeciw stawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów.11
Podmiotem bezpieczeństwa mogą być wszystkie jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedynczy ludzie, różne grupy społeczne, narody, społecz no ści międzynarodowe czy wreszcie cała ludzkość. Stosow nie do tego może my wyodręb-niać różne rodzaje bezpieczeństwa:
a) indywidualne (osobowe, personalne);
b) grupowe (rodowe, plemienne), narodowe (państwowe)12, między na rodowe (regio nalne,
glo-balne).
10 Taki przegląd definicji można znaleźć w pracach, np. J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpie czeństwa. ISP PAN, Warszawa 1996; J. Czaputowicz: System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku. WNPWN, CSM, War-szawa 1998, S. Dworecki: Od konfliktu do wojny. BUWiK, WarWar-szawa 1996; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa
narodowego. AON, Warszawa 2002.
11 S. Koziej, Środowisko bezpieczeństwa. Skrypt internetowy. www.koziej.pl
12 Bezpieczeństwo narodowe (narodu) i bezpieczeństwo państwowe (państwa) – to ściśle biorąc różne kategorie pojęcio-we. Ale z punktu widzenia praktycznego, na obecnym etapie rozwoju historycznego (epoka państw narodowych), można umownie traktować je jako tożsame. Taka praktyka występuje w polskim systemie prawnym, gdzie np. Konstytucja mówiąc o bezpieczeństwie, mówi raz o bezpieczeństwie państwa (Rzeczypospolitej Polskiej), a innym razem o bezpieczeństwie narodowym (ustanawiając np. Radę Bezpieczeństwa Narodowego).
Bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktyw no ści podmiotu. Stąd też jego struktura jest w istocie tożsama ze strukturą aktywności (funkcjonowania, istnienia) podmiotu. W ramach bezpie czeń stwa międzynarodowego i narodowego możemy wy od ręb nić takie dziedzi-ny bezpieczeństwa, jak np. bezpieczeństwo eko no miczne, spo łeczne, militarne, publiczne, ekolo-giczne, socjalne, informa cyj ne itp. Wyróżnia się także bezpieczeństwo wewnętrzne i zew nętrzne – w zależności od tego, gdzie są ulokowane, skąd się wywo dzą (z wew nątrz czy z zew nątrz podmio-tu) szanse, wyzwania, ryzyka i zagroże nia.13
Rozpatrując problem kształtowania bezpieczeństwa państwa, należy uwzglę dniać możliwości rzetelnej oceny jego stanu i sytuacji, w jakiej powstał oraz możliwości zapobiegania powstawa-niu sytuacji konfliktotwórczych, przeciwdziałania zjawiskom destrukcyjnym (zagrożeniom, kon-fliktom) i opanowywania sytuacji kryzy sowych (przez usuwanie źródeł lub przyczyn, ewentualnie łagodzenie skutków).
Potrzeby w zakresie kształtowania i utrzymywania na odpowiednim poziomie bezpieczeństwa realizuje państwo, a dbałość o stabilność wewnętrzną i bezpieczeństwo kraju to jego główne zada-nia. Polityka (wewnętrzna i zagraniczna) państwa powinna być tak prowadzona, aby nie sprzyjała powstawaniu sytuacji i zjawisk konfliktotwórczych i zmierzać do ochrony i gwarantowania zaspo-kajania podstawowych potrzeb egzystencjalnych społeczeństwa oraz niepodległości i suwerenności państwa jako integralnej całości (Rys. 1.2).
Kształtowanie bezpieczeństwa jest zadaniem strategii i poprzez strategię jest realizowane. Typo-wy cykl strategiczny obejmuje cztery pod stawowe fazy:
• zdefiniowanie interesów danego podmiotu i określenie celów stra tegicznych; • ocenę strategicznego środowiska (warunków) bezpieczeństwa;
• sformułowanie koncepcji strategicznej;
• wydzielenie zasobów niezbędnych do realizacji koncepcji, czyli ustanowienie systemu bez-pieczeństwa.14
Jakie zatem przyjąć praktyczne zasady (modelowanie), metody i wartości, które doprowadzą do doskonałości w funkcjonowaniu i za rządzaniu instytucjami bezpieczeń stwa odpowiedzialny-mi za system ratowniczy poprzez: zarządzanie strategiczne orga nizację ratowniczą i jej ewaluację w kierunku transformacji w zarządzany i kierowany oraz nadzorowany przez nią Krajowy System Ratowniczy?
Charakteryzując ujęcie funkcjonalne tego modelu i biorąc za cel podstawową wartość, jaką jest ochrona bezpieczeństwa obywateli, możemy wyróżnić15:
- działalność fundamentalną ukierunkowaną na główne cele i zada nia zwią zane z diagnozowa-niem, rozpoznawadiagnozowa-niem, wykrywa diagnozowa-niem, za po biegadiagnozowa-niem, informowa diagnozowa-niem, planowaniem oraz ochro ną i rato waniem;
13 Taki podział bezpieczeństwa występuje np. w Konstytucji RP.
14 Podobne podejście, zob. m.in: H. R. Yarger, Strategic theory for the 21st century: the little book on big strategy. Strategic Studies Institute, Carlisle, 2006, s. 6 – “The strategic process is all about how (concept or way) leadership will use the power (resources or means) available to the state to exercise control over sets of circumstances and geographic locations to achieve
objectives (ends) in accordance with state policy”.
15 A. M. Sosnowski, Obrona państwa a obrona cywilna w świetle prawa. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarzą dzania „Coper-nicus” we Wrocławiu.
- działalność podstawową opierającą się na kierowaniu systemem poprzez nakreślanie celów i zadań strategiczno-taktycznych, ope racyjnych, programo waniu, planowaniu oraz organi-zowaniu dzia łań w ujęciu praktycznym poprzez przewodzenie, kontrolo wanie, dowodzenie, a także czynności wspomagające.
Jaki? Sprzeczność interesów
Kryzys
Konflikt
Warunki dla bezpiecznego bytu i działania Eskalacja żądań Zagrożenie bezpieczeństwa Wojna Kompromis Negocjacje Wola porozumienia (WP) Wzrost napięcia (WN) Przebieg procesów Sytuacja kryzysowa Sytuacja konfliktowa
Ograniczenie lub utrata warunków bytu i działania (suwerenności i
inte-gralności terytorialnej) Pozytywny TAK TAK TAK NIE WN NIE NIE Negatywny
Rosnące poczucie poprawy bezpieczeństwa wyznaczone jest jako splot wielu ważnych determi-nant. Należy do nich przede wszystkim zaliczyć16:
potraktowanie, każdego z mieszkańców danej jednostki terytor ial nej, jako szczególnego podmiotu bezpieczeństwa,
odpowiadającą poziomowi zagrożeń organizację systemu sił i środ ków zapewnie nia bezpie-czeństwa,
dostosowany do zidentyfikowanych i monitorowanych zagrożeń niezbędny poziom finanso-wania systemu bezpieczeństwa,
kadry o profesjonalnym przygotowaniu i wysokim morale, opar tym na przywódz twie, ujęcie funkcjonowania systemu bezpieczeństwa na tle jasno określonej strategii rozwoju
i bezpieczeństwa państwa,
sprawne zarządzanie całością systemu bezpieczeństwa.
Zapobieganie sytuacjom konfliktogennym wewnętrznym możliwe jest przez przyjęcie roz-sądnego tempa przemian społeczno-gospodarczych i politycznych, akceptowanego przez spo-łeczeństwo. Władze nie mogą przekroczyć punktu krytycz nego w reformowaniu państwa. Tym punktem jest przejście z podmiotowości do przedmiotowości społeczeństwa lub instrumentalnego jego tra ktowania17. Przemiany dokonywane w kraju nie mogą być wprowadzane za wszelką cenę,
dla zaspokojenia ambicji i koniunkturalnych potrzeb nowych „elit politycznych”, wbrew woli i oczekiwaniu społeczeństwa. Zwykle kończy się to spadkiem lub utratą zaufania do władzy18,
a w konsekwencji – destabilizacją wewnętrzną i ograni czaniem suwerenności lub integralności terytorialnej państwa. Władza powinna mieć świadomość tego, że ma do czynienia ze społeczeń-stwem potrafiącym zauważyć i ocenić jej zachowania zmierzające do praktyk z okresu „niere-alnego socjalizmu”, ma też „przetarte ścieżki”. Nie można zatem wykluczyć ponownego buntu społecznego.
W nauce o stosunkach międzynarodowych wyodrębnia się następującą typologię bezpieczeń-stwa, ze względu na przyjęte kryteria:
Kryterium podmiotowe: bezpieczeństwo obywateli; bezpieczeństwo państwa; bezpieczeństwo narodowe; bezpieczeństwo międzynarodowe.
16 S. Koziej, Środowisko bezpieczeństwa. Skrypt internetowy. Warszawa/Ursynów 2008, www.koziej.pl
17 Politycy ochoczo wskazują społeczeństwu na potrzebę oszczędnego życia w dobie kryzysu (Polacy za dużo jecie! Fakt z dn. 14-15.11 2009 r.), ale sobie niczego nie odmawiają – o swój interes potrafią zadbać. Przykładami może być choćby ekspresowe uchwalenie ustawy o specjalnych emeryturach poselskich, a jednocześnie Parlament odrzucił projekt ustawy o podwyższeniu minimalnych emerytur, od czterech miesięcy nie mają też czasu na zajęcie się zmianą przepisów o podwyżce emerytur dla zwykłych obywateli (Nie chcą dać podwyżek emerytom. Fakt z dn. 25.11.2009 r.). Społeczeństwu aplikowane są kolejne podwyżki cen a sobie płac i nagród (Ministrowie rozdali swoim 122 miliony złotych. Fakt z dn. 17.11.2009 r.), nie wspominając już tego co dzieje się w NFZ czy ZUS (Tak władza dba o ciebie. Fakt z dn. 19.11.2009 r.; Po 5 tyg. pracy dostał
50 000 nagrody. Super Express z dn. 13.11.2009r.; NFZ kupuje limuzyny, a nie ma na leczenie! Fakt z dn. 13.11.2009 r.).
Kryterium przedmiotowe bezpieczeństwo polityczne; bezpieczeństwo militarne; bezpieczeństwo ekonomiczne; bezpieczeństwo społeczne; bezpieczeństwo kulturowe; bezpieczeństwo ideologiczne; bezpieczeństwo ekologiczne. Kryterium przestrzenne bezpieczeństwo lokalne; bezpieczeństwo subregionalne; bezpieczeństwo regionalne; bezpieczeństwo ponadregionalne; bezpieczeństwo globalne.
W praktyce mamy do czynienia z dwojakim rozumieniem bezpieczeństwa:
- Pierwsze negatywne i wąskie ujęcie traktuje bezpieczeństwo jako brak zagro żeń koncentruje się na analizowaniu oddziaływań podmiotu w celu ochrony przed zagrożeniami dla jego istotnych wartości wewnętrznych.
- Drugie pozytywne – postrzega kształtowanie pewności, posiadania i swobód rozwojowych podmiotu.
W jednym podejściu jest definiowane w przeciwsta wieniu do zagrożenia, natomiast w drugim poprzez analizę kreatywnej aktyw ności podmiotu.
Zajmując się problematyką bezpieczeństwa, należy odróżnić zagrożenia od podobnie występu-jących wyzwań. Jest to zadanie dość trudne, gdyż jedne i drugie bywają negatywnie wartościowane. Granica między niepewnością a zagrożeniem jest płynna – zależy bowiem od określenia wartości, które podlegają ochronie, a także od indywidualnej wrażliwości podmiotu postrzegającego. Tym-czasem samo postrzeganie przez ludzi bezpieczeństwa jako określonego stopnia pewności przetrwa-nia, posiadania i swobód ma zawsze charakter subiektywny. Z kolei wyzwania powinny stanowić czynnik konstrukcyjnego rozwoju.
Reasumując, bezpieczeństwo to stan, który daje poczucie pewności istnienia podmiotu i gwa-rancję możliwości jego rozwoju, zachowania oraz szanse na doskonalenie. Jest to jedna z podstawo-wych potrzeb człowieka. Odznacza się brakiem ryzyka utraty czegoś szczególnie cennego – życia, zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych i dóbr niematerialnych. Bezpieczeństwo jest na-czelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest także podstawową potrzebą państw i systemów międzyna rodowych; jego brak wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Człowiek, grupa społecz-na, państwo, organizacja międzynarodowa starają się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną, by usuwać, a przynajmniej oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i niepewność. Zagrożenia mogą być skierowane na zewnątrz i do wewnątrz; tak samo po-winny być skierowane działania w celu ich likwidowania.
1.2. Bezpieczeństwo cywilne
Bezpieczeństwo cywilne – jest to stan otoczenia cywilizacyjnego i środowiska naturalnego do-wolnej społeczności lokalnej. Stan ten określony jest przez poziom całościowego ryzyka w nich występu ją cego.19
Bezpieczeństwo cywilne, to stan (może być rozważany obiek ty wnie i subiektywnie) zapewnia-jący warunki nienaruszalnego przetrwa nia i swo bodnego rozwoju określonego podmiotu.
Bezpieczeństwo, to sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś szczególnie ważne-go w układzie: człowiek – maszyna – środowisko (Rys. 1.3).
Wraz ze wzrostem ryzyka zmniejsza się poziom bezpieczeństwa cywilnego, gdyż wzrasta poten-cjalne zagrożenie utraty czegoś (nor malnych warunków do życia i działania), co człowiek (społecz-ność lokalna) szczególnie ceni (Rys. 1.4).
RYZYKO Nieuwzględnione Nierozpoznane Powstałe w trakcie eksploatacji Energia Reakcje Zakłady produkcyjne Niebezpieczne związki ZAGROŻENIA
BŁĘDY SYSTEMOWE ZAKŁÓCENIA
Błędy ludzkie Wpływy zewnętrzne Zawodność techniczna
Rys. 1.3. Umiejscowienie ryzyka w systemie potencjalnych zagrożeń
Źródło: S. Lipiński, Zagrożenia naturalne i cywilizacyjne. SGSP, Warszawa 2008.
Wysoki poziom ryzyka Średni poziom ryzyka
Niski poziom ryzyka
Dotkliwość skutków 1000 0 1,0 0,75 0,50 0,25 0 Prawdopodobieństwo wystąpienia
Rys. 1.4. Wpływ poziomu ryzyka na zagrożenie dotkliwością skutków
Źródło: P. Sienkiewicz, Analiza ryzyka w zarządzaniu projektami systemów. AON, Warszawa 2009.
W znaczeniu etymologicznym bezpieczeństwo jest określane jako powszechnie uznawany stan: spokoju, pewności, wolności od za grożeń, strachu lub ataku. Stan bezpieczeństwa może, na podsta-wie analizy obiek tywnych i subiektywnych aspektów zagrożenia, przybrać – według szwaj carskiego politologa Daniela Freia następujące postacie:
• stan braku bezpieczeństwa – wówczas gdy występuje rzeczywi ście duże zagrożenie, a postrze ganie tego zagrożenia jest prawi dłowe;
• stan obsesji występuje wtedy, kiedy nieznaczne zagrożenie – jest postrzegane jako duże;
• stan fałszywego bezpieczeństwa występuje wówczas, gdy – za gro żenie jest poważne, a postrze gane jako niewielkie;
• stan bezpieczeństwa występuje wtedy, kiedy zagrożenie zew nętrzne – jest nieznaczne, a jego postrzeganie jest prawidłowe.
Przez bezpieczeństwo rozumie się też proces, w którym stan bezpieczeństwa i jego organiza-cja podlegają permanentnym, dynami cznym zmianom, stosownie do naturalnych oddziaływań i uwarunko wań. Nie ma czegoś na stałe zorganizowanego, niewymagającego dosko nalenia. Innymi słowy, bezpieczeństwo oznacza ciągłą działal ność jednostek, społeczności lokalnych, państw lub organizacji między narodowych w tworzeniu pożąda nego stanu bezpieczeństwa.
Kolejne znaczenie, to rozumienie bezpieczeństwa jako naczelnej potrze by i wartości człowieka oraz grup społecznych, a także najważ niejszego celu istnienia. R. Kuźniar twierdzi m.in., że bez
pieczeństwo jest pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie państw.
Idzie tu nie tylko o przetrwanie, integralności czy niezawisłości, lecz także o bezpieczeństwo roz-woju, które ma zapew nić ochronę i wzboga canie tożsamości jednostek i narodu.
Do kluczowych kategorii w obszarze bezpieczeństwa między na rodowe go możemy, bez więk-szego błędu, zaliczyć takie pojęcia, jak:20
• interesy podmiotów: żywotne – związane z istnieniem, ważne i drugo rzędne – związane z jakością istnienia), oraz wynikające z nich cele strategiczne i operacyjne;
• warunki bezpieczeństwa, tj. szanse (okoliczności sprzyjające realizacji celów), wyzwania (dylematy w rozstrzyganiu spraw bezpieczeństwa, mogą być podjęte lub zignorowane), zagroże nia (pośrednie lub bezpośrednie, destrukcyjne oddziaływanie na podmiot);
• strategiczne – długofalowe i operacyjne (bieżące) koncepcje bez pieczeństwa;
• system bezpieczeństwa, czyli zasoby podmiotów wydzielone do realizacji koncepcji strate-gicznych i operacyjnych.
Należy jednak mieć na uwadze, że bezpieczeństwo nie jest czymś statycz nym, lecz dynami cznym procesem zmieniającym się w czasie i przestrzeni.
Bezpieczeństwo cywilne (pozamilitarne) – to radzenie sobie z wewnętrznymi uwarun kowaniami (szansami, wyzwaniami, ryzykami i zagrożeniami społeczno-ekonomicznymi) dla ładu i porządku publicz nego oraz wynikającymi z katastrof technicznych (np.: budowlanych, komunikacyjnych) lub klęsk naturalnych (np. żywioło wych: powodzie, susze, pożary, huragany), a także związanymi z ochroną ludności przed skutkami działań zbrojnych.
Bezpieczeństwo cywilne może być definiowane jako bezpieczeń stwo osób, grup, wspólnot i organiza cji cywilnych w każdych warun kach, wobec wszelkich zagrożeń.21 Mianem
bezpieczeń-stwa określa się tu subiektywny stan świadomości oraz ciągły, otwarty proces społeczny, w którym dzięki wierze (racjonalnemu przekonaniu) o skuteczności plano wanych i realizowanych działań własnych i innych podmiotów na rzecz kreowania oraz wykorzystywania szans bezpiecznego bytu i rozwoju, a także dzięki posiadanym zdolnościom i działaniom ochronno-obronnym, istniejący lub prognozowany poziom zagrożeń nie wywołuje lęku, obaw, strachu o zachowanie (osiąg nię cie) uznawanych wartości, realizację subiektywnie ważnych interesów i celów (ideał), lub mieści się w granicach akceptowanego przez pod miot ryzyka (rzeczywistości).22
Z innym definiowaniem bezpieczeństwa spotykamy się we francuskim prawodawstwie23. Tam
„bezpie czeństwo cywilne ma na celu zapobieganie wszel kiego rodzaju zagro żeniom oraz ochronę osób, mienia i środo wiska przed wypadkami, klęskami żywioło wymi i katastrofami. Można tu dostrzec pew-ną rozbieżność z podziałem bezpieczeń stwa na bezpie czeństwo techniczne i cywilne.24 Taki zawężony
podział bezpieczeń stwa trudno uznać za akceptowalny. Tym bardziej, gdy weźmie się pod uwagę, że: przed miotem zainteresowania inżynierii bezpieczeń stwa technicznego jest: „skutek negaty wnego od-działywania obiektów techni cznych z racji ich zaprojektowania, wykonania i funkcjonowa nia”.25
Bezpie-czeństwo cywilne, to uzupełnienie bezpieczeń stwa tech nicz nego, zwłaszcza, gdy to ostatnie zawiedzie.
20 W. Pokruszyński, Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa. Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Józefów 2010.
21 C. Rutkowski, Sieć Bezpieczeństwa. Domeny, relacje, dylematy i szanse. WSZiP im. Heleny Chodko w skiej, Warszawa 2009, s. 17.
22 Tamże,
23 Ustawa nr 87-565 w sprawie organizacji bezpieczeństwa cywilnego […] „Journal officiel de la Republica Francaise” z 23 lipca 1987 r. Przekład: http //biuroe.sejm.gov.pl/ teksty_pdf/bp-22.pdf.
24 W. Pihowicz, Inżynieria bezpieczeństwa – nowa dyscyplina nauki. [w:] Materiały konferencji. Gdynia 25÷26 maja 2007 r. 25 Tamże.
Misją bezpieczeństwa cywilnego jest minimalizacja szkód bę dą cych wynikiem słabości (za-wodności) samych obiektów techni cznych oraz oddziaływania sił natury lub człowieka.26
Zatem: bezpieczeństwo cywilne to bezpieczeństwo osób, grup, wspól not i organiza cji cywilnych oraz elementów systemu infrastruk tury krytycznej państwa – w każdych warunkach, wobec wszel-kich zagrożeń egzystencjalnych i behawioralnych.
Bezpieczeństwo cywilne ma na celu zapewnienie warunków do ży cia, działania i rozwoju społeczeń stwa, tj. zapobieganie możliwości po wstawania wszelkiego rodzaju zagrożeniom; ochro-nę osób, mienia, infrastruktury krytycznej i środowiska w wypadku wystąpienia klęsk żywioło-wych, katastrof (technicznych, komunikacyjnych, ekologicz nych) i innych zdarzeń niebezpiecz-nych wywołaniebezpiecz-nych zachowaniami i działa nia mi człowieka (np. terroryzm) oraz likwidacji skutków tych zdarzeń (Rys. 1.5).
W świetle wyżej przedstawionej interpretacji bezpieczeństwa cywilnego, nie widzi się racjonal-nego uzasadnienia dla wyróżnienia bezpieczeństwa tech niczracjonal-nego. Jeśli już, to wtedy konsekwent-nie powinniśmy przyjąć bez pie czeństwo oddziaływania środowiska naturalnego i bezpieczeństwo działań człowieka (Rys. 1.6). Trzeba mieć jednak na uwadze, że są one ze sobą zazwyczaj silnie powiązane i współzależne (Rys. 1.7), wszystkie one mogą działać rozłącznie lub w dowolnej kon-figuracji (Rys.1.8).
ZAGROŻENIA
KATASTROFY KOMUNIKACYJNE BUDOWLANE I INNE
• katastrofy budowlane (budynki, wały, urządzenia hydrologiczne, …), • wybuchy gazu,
• katastrofy: ekologiczne, morskie, kolejowe, lotnicze i drogowe, • agresja w czasie zgromadzeń dużej liczby osób, rozbój, dewastacja, • inne (efekt bio-, e-, terroryzmu, sabotażu, …).
DZIAŁANIE SIŁ PRZYRODY
• powodzie, susze, huragany, śnieżyce, osuwiska, • trzęsienia ziemi,
• uszkodzenie i zawalenie budynków,
• inne (efekty ww. epidemie, pożary, …).
AWARIE OBIEKTÓW TECHNICZNYCH
• skażenia promieniotwórcze, • skażenia (TŚP) toksycz nymi
środkami przemysłowymi, • awarie i katastrofy obiektów
i urządzeń tech.,
• inne (efekt zaniedbań, np. podtopienia, …).
Rys. 1.5. Źródła zagrożeń
Źródło: S. Lipiński, Zagrożenia naturalne i cywilizacyjne. SGSP , Warszawa, 2008.
Bezpieczeństwo oddziaływania środowiska
naturalnego (sił natury)
Bezpieczeństwo zachowań (działania) człowieka Bezpieczeństwo techniczne
obiektów i urządzeń
Bezpieczeństwo cywilne
Rys. 1.6. Składowe bezpieczeństwa cywilnego
Bezpieczeństwo środowiska naturalnego (sił natury) Bezpieczeństwo działania człowieka Bezpieczeństwo techniczne (obiektów i urządzeń)
Rys. 1.7. Wzajemne możliwe oddziaływania składowych bezpieczeń stwa cywilnego
Bezpieczeństwo techniczne obiektów i urządzeń Bezpieczeństwo zachowań (działania) człowieka Bezpieczeństwo środowiska naturalnego (siły natury)
Rys.1.8. Łączność i rozłączność składowych bezpieczeństwa cywilnego
Nie trudno zauważyć, że bezpieczeństwo techniczne uzależnione jest przede wszystkim od dzia-łania i zachowań człowieka. Przejawia się to we właściwym (z mery torycznego punktu widzenia) działaniu w czasie projektowania rozwiązań konstruk cyjnych obiektów i urządzeń technicznych; prawidłowości przebiegu ich wytwarzania (procesu bu do wy lub produkcji); przestrzegania zasad eksploatacji (użytko wania i obsługiwania), a w końcu recyklingu lub utylizacji.
Jakiekolwiek zanie dbania (świadome lub nieświadome) w tych fazach życia obiektów i urzą-dzeń technicznych muszą (na pewnym etapie) skutkować zagro żeniem bezpieczeństwa środowi-ska naturalnego, infrastruktury tech nicznej lub człowieka. Mogą wystąpić katastrofa budowlana, komuni kacyjna lub ekologiczna skutkujące dewastacją środowiska naturalne go (np. skażenie lub/i zalanie terenu, zatrucie powietrza), ofiarami w lu dziach (np. śmierć lub kalectwo) lub uszkodzeniem bądź znisz cze niem mienia prywatnego czy infrastruktury technicznej prywatnej i/lub publicznej (np. budynki, obiekty użyteczności publicznej, budowle hydro logiczne).
Zachowania człowieka, podejmowane lub zaniechane przez niego działania czy też zaniedbania w gospodarce środowiska, mają również wpływ na bezpieczeństwo oddziaływania środowiska na-turalnego (sił natury) na otoczenie. Mogą one mieć wpływ na zmiany klimatyczne, bilans wodny, zakres i skutki klęsk żywiołowych. Przejawem tego mogą być pożary i powodzie na dużych obsza-rach, tąpnięcia lub osu wiska gruntów, zachwianie równowagi ekologicznej.
Odrębnym zagadnieniem jest świadome, wzajemne zachowanie człowieka (ludzi) wobec czło-wieka (ludzi), podejmowane lub zanie chane przez niego (nich) działania czy też zaniedbania. Brak wrażli wości społecznej na problemy innych ludzi, brak aktywnego reago wania na wszel-kiego rodzaju nieprawidłowości czy wrogość lub agre sja wobec innych może skutkować powsta-waniu zagrożenia bez pieczeństwa człowieka (ludzi). Dla przykładu można przywołać dzia łania terrorystyczne, strajki lub manifestacje, rozboje i chuligaństwo (np. na imprezach masowych), które mogą skutkować ofiarami (śmierć lub kalectwo), ograniczeniem praw i swobód obywa tel-skich, utratą mienia prywatnego lub powstaniem uszkodzeń lub zni szczeń obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.
Bezpieczeństwo jest podstawą normalnego funkcjonowania całego państwa, umiejętnie plano-wane działania logistyczne usprawniają system, a także minimalizują straty oraz służą zapobiega-niu panice, co ułatwia działania innych służb podczas, jak i po fakcie zdarzenia.
Skuteczne realizowanie zadań w zakresie zapewnienia bez pie czeństwa wiąże się z utworzeniem odpowiedniego systemu bezpie czeństwa, obejmującego poszczególne poziomy (szczeble) organi-za cji administracji publicznej państwa, oraz odpowiednio naliczonej i roz mieszczonej wielkości po-tencjału zasilania logistycznego (materia łowo-technicznego, medycznego i kwatermi strzowskiego). Wielkość ta powinna wynikać z prawdopo do bieństwa wystąpienia zagrożenia, skali i intensywności na poszczegól nych obszarach, szacowanych szkód oraz liczby zagrożonej ludności.
PZL = f(pZ, PZT, INZ, TZ, WPS, WIT, WGZ)
gdzie: PZL – potencjał zasilania logistycznego,
pZ – prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia bezpieczeń stwa, PZT – szacowana powierzchnia zagrożonego terenu,
INZ – szacowana intensywność narastania zagrożenia, TZ – szacowany czas trwania zagrożenia,
WPS – współczynnik prawdopodobnych szkód,
WIT – współczynnik nasycenia terenu infrastrukturą techniczną,
WGZ – współczynnik gęstości zaludnienia.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że informacja odgrywa tu najważniejszą rolę. Cała logistyka, wszystkie procesy związane z łańcuchami dostaw zasobów zasileniowych, ich rozmieszczenia i użycia opierają się na informacji, jej weryfikacji i ustaleniu wymaganych sił i środków w odpo-wiednim czasie, by osiągnąć maksymalne rezultaty w konkretnej sytuacji.
Informacja jest także początkiem działań, które mają służyć jak najszybszej organizacji pod-miotów odpowiedzialnych za poszcze gólne zadania. Wszystko to ułatwia współdziałanie
uczest-niczącym pod mio tom. Informacja zawsze będzie najważniejszym elementem kierującym logistyką bezpieczeństwa, podstawą do tworzenia planów i zwiększenia skuteczności działań.
W celu zwiększenia efektów działań konieczne jest dokładne oszacowanie skutków i liczby sytuacji zagrożenia, jak i zaplanowanie konkretnych działań, mając na uwadze hierarchię zdarzeń, w zależ ności od możliwych niebezpieczeństw i strat.
Szacowanie możliwych niebezpieczeństw, zdobywanie informacji jest podstawą do określenia możliwości zasileniowych, jak i miejsc ich rozmieszczenia, biorąc pod uwagę hierarchię zagrożeń.
1.3. Bezpieczeństwo wewnętrzne
Ze względu na oddziaływanie zagrożeń w stosunku do obszaru państwa, możemy wyodrębnić bezpieczeństwo zewnętrzne (zagrożenia zewnętrzne) i bezpieczeństwo wewnętrzne (zagrożenia po-wstające wewnątrz).
Bezpieczeństwo wewnętrzne27, to jeden z rodzajów bezpieczeństwa odno szący się do
zagro-żeń i przeciwdziałania wobec nich, występujących wewnątrz państwa. Zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego jest istotnym elementem polityki wewnętrznej państwa28. Zatem, pojęcie bezpieczeństwa wewnętrznego odnosi się do procesu zaspokajania
po-trzeb i interesów społeczeństwa danego kraju (co zapewne jest przesłanką do używania określenie bezpieczeństwo wewnętrzne państwa).
Bezpieczeństwo wewnętrzne jest domeną polityki wewnętrznej danego kraju. Tak jest do dzisiaj, choć zmienił się zarówno charakter i rodzaj zagrożeń (np. terroryzm), jak i metody zapobiegania im. Globalizacja, rozwój międzynaro dowej komunikacji wyma gają umiędzynarodowienia sfery bezpieczeń stwa wewnętrznego, co ma miejsce, ale brak, jak na razie, pełnego przekonania o takiej konieczności. Stan ten jest powodo wany wieloma specyficznymi warunkami. Do najważniejszych należy zaliczyć: brak zmian w myśleniu o bezpieczeństwie, narodowy charakter służb specjalnych, utajnienie zasad ich działania, wysokie koszty oraz wykorzystywanie często przez nich do finanso-wania nielegalne źródła dochodów, opierające się na współpracy z przestęp czością zorganizowaną.29
Bezpieczeństwo wewnętrzne kształtuje się w relacjach pomiędzy zagrożenia mi, poziomem bez-pieczeństwa, polityką bezpieczeństwa a poczuciem bezpie czeń stwa, gdzie:
• poziom bezpieczeństwa – rozumiany jest jako pewien obiektywnie mierzony stan bezpie-czeństwa panujący na obszarze państwa – znajduje się pomiędzy zagrożeniami a polityką bezpieczeństwa. Zagrożenia bezpieczeństwa – możliwość ataku, katastrofy czy akcji o po-dobnych skutkach, same ataki i ich konsekwencje – wpływają na poziom bezpieczeństwa;
27 Z Wikipedii, wolnej encyklopedii.
28 Z bezpieczeństwem wewnętrznym silnie związane jest bezpieczeństwo publiczne, rozumiane jako ogół warunków i in-stytucji chroniących życie, zdrowie, mienie obywateli oraz majątek ogólnonarodowy, ustrój i suwerenność państwa przed zjawiskami groźnymi dla ładu prawnego, a także przed zjawiskami mogącymi zakłócić normalne funkcjonowanie obywateli, godzącymi w ogólno-przyjęte normy postępowania. Bezpieczeństwo publiczne jest także stanem w społeczeństwie, który umożliwia jego sprawne funkcjonowanie. Zagrożenia dla bezpieczeństwa publicznego mogą mieć charakter zarówno we-wnętrzny jak i zewe-wnętrzny, czyli mieszczą się tu ingerencję ze strony innych podmiotów państwowych w sprawy wewnętrz-ne, a także wewnętrzne konflikty i napięcia społeczne. Często przestępczość zakłóca ten ład, co rodzi w społeczeństwie poczucie niesprawiedliwości i braku kontroli państwa nad tym zjawiskiem.
29 K. Żukrowska, Pojęcie bezpieczeństwa i jego ewolucja, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe, pod redakcją naukową Katarzyny Żukrowskiej i Małgorzaty Gracik. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006, s. 21.
• polityka bezpieczeństwa – rozumiana jako określona realizacja przez odpo wiednie organy państwa przedsięwzięć i działań wpływających na zapewnienie oczekiwanego poziomu bez-pieczeństwa. Z kolei poziom bezpieczeństwa jest odbierany przez przebywających na teryto-rium danego państwa i przekłada się na ich subiektywne poczucie bezpie czeństwa;
• poczucie bezpieczeństwa, to wyrażane przez społeczeństwo w prezen to wa nych opiniach, wynikach sondaży, akcjach takich jak petycje, marsze prote stacyjne – odnoszące się do rze-czywistego poziomu bezpieczeństwa egzy stencjalnego i behawioralnego czy też wyobra-żonych zagrożeń. Jest też jednym z czynników kształtujących politykę państwa w zakresie bezpieczeń stwa wewnętrznego.
Według Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r.30
nadrzęd-nym celem działań państwa w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego było utrzyma nie zdolności do reagowania w przypadku wystąpienia zagrożeń bezpieczeństwa publi cznego oraz bezpieczeń-stwa powszechnego, związanych z ochroną porządku praw nego, życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodo wego przed bezprawnymi działa niami oraz skutkami klęsk żywiołowych, kata strof naturalnych i awarii technicznych. Priorytety te zostały potwierdzone w Strategii bezpieczeństwa
Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r.31 – „(…) Polska koncentruje wysiłki strategiczne
głównie na zapewnieniu bezpieczeństwa własnych obywateli oraz terytorium państwa (…). Zgodnie z przyjętymi priorytetami Polska organizuje i prowadzi następujące rodzaje działań strategicznych w sferze bezpieczeństwa: działania obronne, ochronne oraz w sferze bezpieczeństwa społecznego i gospodarczego”.
Osiągnięcie tych celów i priorytetów wymaga: • tworzenia spójnych przepisów prawnych, • kształtowania postaw społecznych,
• doskonalenia działalności wszystkich podmiotów państwowych i społe cz nych, których ak-tywność związana jest z bezpieczeństwem wewnę trznym państwa.
Będzie to możliwe poprzez:
• zwiększenie efektywności działania administracji publicznej,
• podnoszenie poziomu profesjonalizmu funkcjonariuszy i pracowników admini stracji pu-blicznej realizujących zadania w tej sferze funkcjono wania państwa,
• upowszechnianie wiedzy o zagrożeniach bezpieczeństwa wewnętrznego pań stwa.
Działania w zakresie zapewnienia akceptowanego przez społeczeństwo poziomu bezpieczeń-stwa wewnętrznego pańbezpieczeń-stwa mają być skierowane także na integrację i konsolidację z działaniami NATO, UE i ONZ oraz innych organizacji między naro do wych.
W czasach globalizacji bezpieczeństwo wewnętrzne i bezpieczeństwo zewnętrzne są ściśle ze sobą powiązane. Zagrożenia z zewnątrz łatwo mogą się przerodzić w zagrożenia wewnętrzne,
30 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (strona internetowa MON, dostęp 6 kwietnia 2009) zo-stała zatwierdzona 13 listopada 2007 r. przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego na wniosek premiera. Dokument ten został wydany w oparciu o artykuł 4a punkt 1, ustęp 1 ustawy z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. Zastąpił on strategię przyjętą 8 września 2003 r.
31 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r., s. 28 i 29. SBN RP 2014 została przyjęta przez Radę Ministrów na posiedzeniu 21 października 2014 r. i zatwierdzona przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Broni-sława Komorowskiego 5 listopada 2014 r. Dokument zastępuje strategię z 2007 r.
zwłaszcza w takich obszarach, jak terroryzm32, przestępczość międzynarodowa, wykorzystywanie
dostaw energii do celów politycznych, kataklizmy naturalne i wywołane przez człowieka. Na wiele z nich Polska jest narażona w większym lub mniejszym stopniu33.
Wydarzenia polityczne i gospodarcze w jednym kraju wpływają na to, co dzieje się w innych. Kataklizmy, takie jak powodzie, epidemie czy tajfuny nigdy nie uznawały granic, ale za te związane z działalnością człowieka – jak zanieczyszczenie środowiska – odpowiadają konkretne kraje, przed-siębiorstwa, osoby nimi kierujące.
W zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego państwo ma do czynienia nie tylko z innym pań-stwem czy państwami, ale także z organizacjami czy pojedynczymi osobami, zarówno jeśli chodzi o ich zwalczanie, jak i współpracę w celu rozwiązania problemów.
1.4. Zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego
Zagrożenia bezpieczeństwa – to pośrednie lub bezpośrednie de struk cyjne oddziały wania na pod-miot. Jest to najbardziej klasyczny czynnik opisujący stan środowiska bez pieczeństwa.
Rozróżnia się zagrożenia potencjalne i realne; subiektywne i obiektywne; zewnętrzne i we-wnętrzne; militarne i niemilitarne (polity cz ne, ekonomiczne, społeczne, informacyjne, ekologiczne, przyrod ni cze itp.); kryzysowe i wojenne, intencjonalne i przypadkowe (losowe).
W opisie zagrożeń intencjonalnych wyróżnić można cztery ele menty: aktor, jego intencje, moż-liwości oraz czas na reakcję. Poziom zagrożenia wzrasta wraz z narastaniem wrogości przeciwnika, roz wojem jego możliwości oraz skracaniem się czasu na reakcję.34
Zagrożenie – z jednej strony jest to pewien stan psychiczny lub świadomościowy wywołany po-strzeganiem zjawisk, które subiekty wnie ocenia się jako niekorzystne lub niebezpieczne, a z drugiej są to czynniki obiektywne powodujące stany niepewności i obaw35.
Jest to szeroki zakres zdarzeń, wywołanych celowo lub losowych, które wywierają negatywny wpływ na funkcjonowanie politycznych i gospodarczych struktur państwa, na warunki bytowania ludności oraz stan środowiska naturalnego36.
Źródłem zagrożeń są najczęściej siły natury, zawsze weryfiku jące to, co zostało źle pomyślane. Źródłem zagrożeń jest granica, stworzona przez człowieka dla jego ochrony Przestrzeni Cy-wilizacyjnej i Przestrzeni Naturalnej (Śro do wiska Naturalnego). Weryfika torem jest sama Natura, ostrzegająca przed złymi rozwiązaniami, przyczyniającymi się do jej dewastacji37.
32 W omawianej strategii podkreśla się możliwość wystąpienia zagrożeń terrorystycznych i konieczność przeciwdziałania aktom terrorystycznym. Jako że terroryzm wewnętrzny w Polsce nie występuje i raczej nie należy się go spodziewać, ude-rzenia terrorystycznego z zewnątrz nie można wykluczyć, dzięki ułatwieniu w ruchu ludzi i towarów – między innymi dzięki otwarciu granic z krajami Unii Europejskiej oraz dzięki ułatwieniu porozumiewania się – między innymi dzięki Internetowi, telefonii komórkowe. Te same korzyści, jakie daje globalizacja gospodarcza, mogą być obrócone w czynniki sprzyjające naruszeniom bezpieczeństwa wewnętrznego.
33 Na przykład nie jest narażona na skutki wybuchu wulkanu, małe prawdopodobieństwo jest narażenia na skutki kataklizmu humanitarnego, większe na skutki awarii elektrowni atomowej.
34 Zob.: J. M. Fish, S. J. Mc Craw, Ch. J. Reddish, Fighting in the gray zone: a strategy to close the preemption gap. US Army War College, Strategic Studies Institute, September 2004, s. 4.
35 S. Korycki, System bezpieczeństwa Polski. AON, Warszawa 1994, s. 54.
36 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. BBN, Warszawa 2000, s. 89. 37 Tamże.
Źródłem zagrożeń jest immanentna dla Przestrzeni Cywiliza cyj nej jej nieuchwytność, powstają-ca w wyniku niemożności jednozna cznego jej opisu. Jest to „genetyczna” właściwość tej przestrze-ni, po wodująca nieadekwatność przyjmowanych rozwiązań do jej aktual nego stanu.
Źródłem zagrożeń, będącym wynikiem psychicznych proce sów przystoso wawczych do no-wych warunków cywilizacyjnych, jest sama Przestrzeń Cywili za cyjna.
Źródłem zagrożeń są błędne interpretacje obserwacji dotyczące stanu Przestrzeni Cywilizacyj-nej, które związane są z prowadzonym przez człowieka (ludzi) ciągłym jej monitoringiem, i co za tym idzie, przyjmowanie nieadekwatnych rozwiązań.
Zagrożenia o charakterze niemilitarnym mogą mieć charakter klęski żywiołowej rozumianej jako katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których ujemne skutki mogą oddziaływać na dużą liczbę osób, mienia w wielkich rozmiarach albo środowisko przyrodnicze na znacznych obszarach38.
Gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo zaistnienia sytuacji kryzysowej i rutynowe działania zapewniające bezpieczeństwo zaczynają nie wystarczać, organizuje się zarządzanie kryzysowe.
Ze względu na źródło (przyczynę) powstania zagrożenia, możemy je podzielić na trzy grupy: 1) zagrożenia naturalne, związane z działaniami sił przyrody, bę dącymi przyczyna mi powstania
katastrof naturalnych,
2) zagrożenia techniczne związane z możliwością powstania katastrof i awarii obiektów, urzą-dzeń i systemów technicznych,
3) zagrożenia związane z działalnością człowieka (wywoływane niepożądanym od działywaniem lub zachowaniem).
Do zagrożeń naturalnych należą: wezbrania wód i powodzie, trzęsienia ziemi, silne wiatry i hura gany, długo trwałe występowanie ekstremalnych temperatur, susze, inten sy w ne opady i wyła-dowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmicz ne, zjawiska lodowe na rzekach, jeziorach i zbiornikach wodnych, epidemie chorób zakaźnych ludzi lub zwierząt, masowe występowanie szkodników: gry-zoni, owadów itp.
Do zagrożeń technicznych należą: pożary, awarie chemiczne, katastrofy komuni kacyjne, zagro-żenia ekologiczne i antropogeniczne, katastrofy budowlane, katastrofy górnicze, awarie i wypadki radiacyjne, awarie i uszkodzenia infrastruktury technicznej itp. – wynikające z rozwiązań techniczno-technolo gicznych, konstruk cyj nych i starzenia obiektów, urządzeń i systemów technicznych;
Zagrożenia spowodowane czynnikiem ludzkim są niezwykle istotne, gdyż bardzo często pozo-stają w ścisłym związku sprawczym ww. zagrożeń. Jako czynnik ludzki należy wyraźnie wskazać tu również na przedstawicieli władzy wykonawczej, ustawo dawczej i sądowniczej oraz media.
Do zagrożeń czynnika ludzkiego39 należą: zdarzenia wywoływane niepożądanym
od-działywaniem, zaniechaniem podejmowania działań lub niewłaściwych działań czło wieka w prze-strzeni środowiska (rozprzestrze nianie się przemysłowych środków tru jących, tąp nię cia wyrobisk,
38 E. Kołodziński, T. J. Matela, T. Pietkiewicz, Komputerowe wspomaganie zarządzania bezpieczeństwem cy wilnym. PPW INFOKART, Warszawa 2003.
39 Najczęściej przyczyną występowania tego typu zagrożeń są błędy popełnione przez ludzi, do których należą: lekkomyśl-ność; pośpiech; brak odpowiedniej wiedzy i umiejętności przewidywania; nieprzestrzeganie technologii produkcji, przepi-sów bezpieczeń stwa pracy i przeciwpożarowych oraz zasad obsługiwania urządzeń i środków transportu; wadliwość wyko-nywanych elementów budowlanych i techno lo gicznych; niska dyscyplina pracy; brak należytego nadzoru i niedostateczne wyposażenie w aparatu rę kontrolno-pomiarową. Każda konkretna katastrofa jest następstwem zbioru różnych przyczyn i niesprzy jających czynników. Skutki jej uzależnione są od ich rodzaju, zakresu i charakteru oraz konkretnych okoliczności.
