2. Metody statystyczne stosowane w analizie rozwoju usług
2.5. Wybrane miary zjawisk ekonomicznych
n t t t n t t t y y y y 1 2 1 2 2 ) ( ) ˆ ( (2.13)Współczynnik zbieżności 2 mierzy tę część całkowitej zaobserwowanej zmienności zmiennej Y , która wynika z działania czynników losowych. t
Współczynnik korelacji wielorakiej: 2 2 1
R (2.14)
Zarówno współczynnik ,2 jak i R należą do przedziału 2 0;1 , przy czym ,
0 2
gdy R2 1 i 2 1, gdy R2 0. Możemy więc powiedzieć, że linia trendu tym lepiej pasuje do wyników obserwacji, im bardziej 2 zbliża się do 0
(R zbliża się do 1), a tym gorzej, gdy 2 2 zbliża się do 1 (R zbliża się do 0). 2
Przypadek ,2 0 czyli R2 1 odpowiada sytuacji, w której zaobserwowane punkty leżą dokładnie na linii trendu, a przypadek, gdy 2 1 (R20) odpo-wiada sytuacji maksymalnego możliwego odchylenia zaobserwowanych punk-tów empirycznych od najlepiej dopasowanej linii trendu.
2.5. Wybrane miary zjawisk ekonomicznych
Rozwój sektora usług jest wynikiem ciągłych zmian, jakie zachodzą w struktu-rze nie tylko sektora usług, ale także pstruktu-rzemysłu i rolnictwa. Określenie poziomu rozwoju usług jest złożone, ponieważ brak jest uniwersalnych mierników, które byłyby w pełni porównywalne.
Różnorodność usług świadczy o braku możliwości ich porównywalności oraz ogranicza ich standaryzację i kontrolę poziomu jakości. Niematerialny cha-rakter sprawia, że pomiar poziomu rozwoju jest stosunkowo skomplikowany. Wciąż trwają poszukiwania jednej, idealnej metody, która pozwoliłaby określić stopień ich rozwoju. Spośród szerokiego zbioru wskaźników wykorzystywanych do oceny poziomu rozwoju usług będą wyróżnione najczęściej stosowane.
Daszkowska (1998, s. 51–52) wymienia trzy grupy mierników, które są wyko-rzystywane do oceny sektora usług:
a) mierniki naturalne (np. liczba przewiezionych osób w usługach transpor-towych, liczba przewiezionych ton ładunku, liczba noclegów w usługach hote-larskich itp.);
b) mierniki wartościowe wyrażone za pomocą cen;
c) mierniki umowne (np. liczba szkół wyższych na 10 tys. ludności, liczba telefonów komórkowych na 10 tys. ludności).
Według Styś i Olearnik (1985, s. 242) podstawą oceny działalności gospo-darczej są mierniki, wyrażające w wielkościach liczbowych zjawiska gospodar-cze występujące w działalności przedsiębiorstwa. Autorzy wyodrębniają dwie grupy mierników, określając je jako mierniki wartościowe i ilościowe.
Mierniki wartościowe określają efekty (rozmiary) wykonanych zadań go-spodarczych, poziom poniesionych nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, a także efektywność gospodarowania. Przykładem miernika wartościowego jest miernik określany jako wartość sprzedanych usług. Uwzględniając różnorodność usług, przyjęto, że miarą oceny efektywności gospodarowania w działalności usługowej są mierniki wartościowe. Mierniki ilościowe stosowane są głównie do ustalania sieci usług, np. liczby zakładów, punktów przyjęć itp.
Z kolei mierniki efektów informują o wielkości zrealizowanych usług, ich strukturze, rodzajach i jakości.
Mierniki nakładów są podstawą informacji o mocach przerobowych w dzia-łalności usługowej, o warunkach technicznych oraz strukturze i kwalifikacjach osób zatrudnionych w sektorze usług. Mierniki te mogą być także źródłem wie-dzy o wielkości i strukturze nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej pono-szonych przy świadczeniu określonych rodzajów usług.
Następną grupą mierników są mierniki efektywności łączące w sobie infor-macje wyrażające stosunek uzyskanych efektów do poniesionych nakładów finansowych. Do grupy tych mierników można zaliczyć mierniki wydajności pracy, produktywnych środków trwałych lub w ujęciu syntetycznym mierniki rentowności działalności usługowej.
Obok wymienionych mierników istnieje jeszcze grupa określana jako synte-tyczne mierniki finansowe, które można podzielić na absolutne (np. akumulacja finansowa, zysk i czysty dochód) i relatywne. Miernik finansowe określane jako relatywne wyrażają stosunek dwóch wielkości, z których pierwsza jest mierni-kiem absolutnym, natomiast druga odpowiednio dobraną podstawą odniesienia, którą może być np. wartość środków trwałych, koszty własne czy wartość sprze-danych usług. Wskaźniki finansowe odgrywają ważną rolę przy ocenie efektyw-ności gospodarowania, zwłaszcza gdy są porównywane z ustaloną, konkretną liczbą normatywną, będącą odpowiednim wzorcem dla określonej grupy przed-siębiorstw, branż lub rodzajów usług. W analizie ekonomicznej działalności
przedsiębiorstw można tworzyć wiele różnych wskaźników, np. rentowności, efektywności/zyskowności i wykorzystywać je do oceny poszczególnych rodza-jów usług lub też innych porównań.
W literaturze zwraca się uwagę na wpływ usług niematerialnych (kapitału ludzkiego) na dochód narodowy. W szerokim ujęciu kapitał ludzki jest rozumia-ny jako ogół pracujących w gospodarce wraz z ich kwalifikacjami i wiedzą. Odpowiednie wykorzystanie kapitału ludzkiego powinno przynosić gospodarce określone efekty zarówno materialne, jak i niematerialne. W węższym ujęciu stosowanym na potrzeby teorii usług kapitał ludzki rozumiany jest jako pracują-cy w sferze niematerialnej. Podejście, mające na celu wyodrębnienie kapitału ludzkiego, ma służyć podniesieniu rangi zatrudnionych w sferze niematerialnej, a w dalszej konsekwencji uznania produktywnego charakteru efektów ich pracy. W celu określenia wielkości wpływu kapitału ludzkiego (usług niematerialnych) oznaczonego symbolem u we wzroście dochodu narodowego Nieduszyński t
(por. Olearnik, Styś 1989, s. 55) proponuje wykorzystanie następującej formuły:
) ..., , 2 , 1 (i n D K u i l t i (2.15) gdzie: l
K – kapitał ludzki w przeliczeniu na 1 mieszkańca, D – dochód narodowy w przeliczeniu na 1 mieszkańca.
Kapitał ludzki w przeliczeniu na 1 mieszkańca zdefiniowano w następujący sposób: ) ..., , 2 , 1 (i n K Z c O b N a Kl i i i i i (2.16) gdzie:
a – współczynnik określający stopień przyspieszenia wpływu czynnika
na-uki na wzrost dochodu narodowego,
N – nakłady na badania przeliczone na 1 mieszkańca,
b – współczynnik określający stopień wpływu czynnika kształcenia na
wzrost dochodu narodowego,
O – nakłady na kształcenie przeliczone na 1 mieszkańca,
c – współczynnik wpływu zdrowia na wzrost dochodu narodowego, Z – nakłady na polepszenie zdrowia przeliczone na 1 mieszkańca, K – nakłady na kulturę i sztukę przeliczone na 1 mieszkańca.
Nieduszyński, rozważając efekty działania niematerialnych czynników, do kapitału ludzkiego zaliczał: oświatę, naukę, postęp techniczny, kulturę i sztukę.
Przedstawiony miernik jest przykładem sposobu określania efektywności usług niematerialnych.
W określaniu poziomu rozwoju usług w literaturze spotykamy także inne podejście wskaźnikowe charakteryzujące się trzema kryteriami, są to (Ilnicki 2009, s. 119–124):
– liczba pracujących w usługach,
– liczba instytucji usługowych ogółem lub poszczególnych ich rodzajów, – możliwości lub warunki uczestnictwa w korzystaniu z usług.
W pierwszym z wymienionych kryteriów wymienia się trzy wskaźniki: wskaźnik struktury, wskaźnik natężenia rozwoju oraz tzw. wskaźnik podaży usług. Wskaźnik struktury określa całokształt prowadzonej działalności, gospo-darki danego obszaru. Wskaźnik natężenia określa „atrakcyjność”, wynikającą ze struktury sektorowej prowadzonej działalności. Trzecia miara określana jest mianem podaży usług (PU). Jest ona relacją liczby pracujących w usługach do sumy pracujących w pozostałych dwóch sektorach, czyli:
r p u P P P PU (2.17) gdzie:
Pu – liczba pracujących w usługach,
Pp – liczba pracujących w przemyśle,
Pr – liczba pracujących w rolnictwie.
Im wyższa jest wartość tego wskaźnika, tym wyższy jest poziom rozwoju usług. Jeżeli wartość wskaźnika podaży usług przekracza jeden, to świadczy to o dominacji sektora usług nad pozostałymi sektorami. Wskaźnik ten przedstawia relacje pomiędzy sektorem usług a tradycyjnie rozumianą produkcją, którą two-rzy rolnictwo i przemysł.
Drugim kryterium, służącym do oceny rozwoju poziomu usług, jest liczba instytucji usługowych. Wskaźnik nasycenia usługami N określony jest wzo-nu
rem: C P L Nnu pu (2.18) gdzie: pu
L – liczba placówek usługowych ogółem, lub danego rodzaju, P – wielkość popytu na usługi,
Wskaźnik ten wykorzystywany jest głównie do określania stopnia rozwoju usług w zakresie infrastruktury społecznej.
Kolejnym określającym możliwości lub warunki uczestnictwa w korzystaniu z usług jest wskaźnik funkcjonowania usług F który wyraża się wzorem: u,
C W K F u u (2.19) gdzie:
Ku – liczba osób korzystających z usług,
W – wielkość placówki, instytucji usługowej,
C – stała (1, 100, 1000, 10 000, …).
Wskaźnik ten znajduje zastosowanie przede wszystkim przy ocenie rozwoju usług z zakresu tzw. infrastruktury społecznej.
Na uwagę zasługuje wskaźnik nasycenia firmami usługowymi w wojewódz-twie WN. Wskaźnik ten określa, ile osób przypada na jeden podmiot o charakte-rze usługowym, ma charakter destymulanty, dlatego pożądane są jego niskie wartości. Wyraża się następującym wzorem (Rozkrut 2008, s. 214):
FU L N L L W (2.20) gdzie: L
L – ogólna liczba ludności województwa,
FU
L – liczba podmiotów usługowych w analizowanym województwie.
W analizie sektora usług niejednokrotnie pojawia się potrzeba określenia wielkości potencjału usługotwórczego (zdolności usługowych). Potencjał usłu-gotwórczy określa, ile usług można wytworzyć w organizacji usługowej w okre-ślonym czasie lub też jaka może być ogólna wartość wyświadczonych usług (Rogoziński 2000, s. 250–254). Zdolność usługowa może być rozpatrywana z punktu widzenia technicznego i techniczno-ekonomicznego, można ją wyzna-czyć za pomocą odpowiednich metod, które można podzielić na metody opisowe i syntetyczne. Metody opisowe charakteryzują możliwości wytwórcze, wykorzy-stując dane dotyczące:
– obiektów (np. liczba placówek usługowych, punktów przyjęć), – ludzi (np. wielkość zatrudnienia ogółem),
– urządzeń (liczba posiadanych urządzeń będących podstawą procesu obsługi), – stanowisk pracy (liczba punktów obsługi klienta).
Daszkowska (1982, s. 87–89) do metod syntetycznych wyznaczania wielko-ści potencjału usługotwórczego zalicza:
– metodę wskaźnika syntetycznego, – metodę analityczną.
Metoda wskaźnika syntetycznego opiera się na założeniu, że podstawowym czynnikiem limitującym możliwości usługotwócze jest konkretne urządzenie czy maszyna. Zdolność usługową Zu określa się wzorem:
p
u V T
Z (2.21)
gdzie:
V – zdolność produkcyjna urządzenia mierzona ilością usług na jednostkę czasu (godzinę, dobę, zmianę),
Tp – liczba jednostek czasu.
Metoda analityczna opiera się na rachunku ekonomicznym, polega na odnie-sieniu roboczogodzin do czasu pracy, który jest konieczny do wykonania danej usługi. W proponowanej metodzie obliczanie możliwości usługotwórczych przebiega etapowo. Najpierw określa się sumę roboczogodzin poszczególnych stanowisk i stopień wykorzystania tych roboczogodzin, następnie oblicza się przepustowość P stanowisk pracy według wzoru:
h d N T P (2.22) gdzie:
Td – dysponowany fundusz czasu pracy dla stanowiska tworzącego tzw. wą-ski przekrój,
Nh – pracochłonność skorygowana o procent wykonania norm pracy przypa-dającej na stanowisko tworzące wąski przekrój.
W dalszej kolejności przechodzi się do wyznaczenia możliwości usługo-twórczych Zu według następującej formuły:
b f P Zu (2.23) gdzie: P – przepustowość,
f – optymalny współczynnik ciągłości obciążenia stanowisk w okresie obli-czeniowym,
b – optymalny współczynnik bezbłędnego (poprawnego) wykonania usługi. Przytoczone miary są tylko jednymi z wielu, które są wykorzystywane do badania poziomu rozwoju usług. Pomiaru wielkości sektora usług można także
dokonać, kierując się kryterium nakładów czynników produkcji i efektów pro-dukcyjnych. Do pierwszego z kryterium możemy zaliczyć:
– liczbę pracujących w sektorze usług, która jest naturalnym miernikiem ilo-ści zaangażowanej w usługach pracy ludzkiej. Na jej podstawie możemy obli-czyć stopień absorpcji siły roboczej w poszczególnych rodzajach usług oraz określić poziom rozwoju sektora usług;
– liczbę pracowników z wykształceniem wyższym w sektorze usług; – zaangażowany kapitał rzeczowy;
– podejmowane inwestycje.
Kierując się kryterium efektów produkcyjnych, wyróżniamy: – wartość PKB wytwarzaną w sektorze usług,
– wartość dodaną,
– wartość przychodów z produkcji sprzedanej w sektorze usług.
Ważnym i często stosowanym miernikiem w określaniu miejsca i znaczenia sektora usług w gospodarce jest wartość dodana brutto.
Przytoczone miary świadczą o złożoności problemu, jakim jest pomiar sek-tora usług. Do oceny rozwoju seksek-tora usług najczęściej wykorzystuje się analizy struktur zatrudnienia i wartości dodanej brutto. Dzięki analizom porównawczym struktur zatrudnienia i tworzenia wartości dodanej brutto różnych krajów może-my otrzymać informacje o stopniu rozwoju sektora usług, dystansie, jaki dzieli poszczególne kraje, oraz o stopniu rozwoju poszczególnych rodzajów usług. Świadomość wpływu na rozwój sektora usług wielu różnych zmiennych skłoniła do zastosowania do dalszych badań analizy czynnikowej. Analiza czynnikowa jest jedną z metod wykorzystywanych w analizach rynku i jest stosowana wów-czas, gdy mamy do czynienia z dużą liczbą zmiennych.