W ostatnich latach obserwujemy coraz to szybsze pojawianie się nowych urządzeń i usług, ko-rzystanie z których wymaga nowej wiedzy oraz umiejętności manualnych. Producenci starają się by nowe urządzenia były ergonomiczne oraz łatwe w obsłudze. Przykładem mogą tutaj być telefony komórkowe. Cześć osób, szczególnie starszych, ma problemy z posługiwaniem się nimi np. nie potrafią wysłać SMS. Innym problemem jest wielkość napisów czy klawiszy. Podobnie jest z urzą -dzeniami sterowanymi pilotami czy korzystaniem z Internetu. Powstaje pytanie: jak społeczeństwo sobie radzi z adopcją nowej techniki. Wyłania się przy tym groźne zjawisko wykluczenia pewnych grup oraz pojedynczych osób.
Wykluczenie społeczne25 to sytuacja uniemożliwiająca lub znacznie utrudniająca jednostce lub grupie, pełnienie ról społecznych zgodnie z prawem, korzystanie z dóbr publicznych i infrastruktury społecznej, gromadzenie zasobów i zdobywanie dochodów w godny sposób. Po-dejmowane są działania mające na celu ograniczanie tego zjawiska.
8.2. Metodologia badań
Analiza długich szeregów czasowych danych26, dotyczących np. telewizji w USA, pozwala na postawienie hipotezy, że procesy penetracji społecznej nowych technik dzielą się na trzy części:
Pierwsza - proces stosunkowo szybkiej penetracji, w której biorą udział ci, którzy i tak załatwi-liby sobie dostęp do danej nowej techniki, ale dokonują to wcześniej czy później;
25 Definicja wykluczenia społecznego została wzięta z Narodowej Strategii Integracji Społecznej – dokumentu przyję-tego 3 sierpnia 2004 podczas posiedzenia Rady Ministrów.
26 Szeregi czasowe obejmujące trzy główne fazy rozwoju, wchodzące w nasycenie zjawiska pozwalają na jego dokład-niejszą analizę.
32
Druga - proces powolnej penetracji właśnie wśród wykluczonych społecznie, wśród których penetracja nowych technik przebiega znacznie wolniej;
Trzecia - pozostałość (ta część pozostała do 100%, która z przyczyn naturalnych – np. niemow-lęta, itp. – nie może po prostu brać udziału w procesie penetracji nowych technik).
8.3. Analiza wykluczenia społecznego w użyciu telefonów komórko-wych
Na wstępie trzeba podkreślić, że dostępne dane dotyczące telefonów komórkowych charakte-ryzują ich liczbę w stosunku do liczby gospodarstw domowych i już obecnie w Polsce przekraczają 100%, zatem dość trudno mówić o wykluczeniu cyfrowym w oparciu o takie dane (należałoby ra-czej mieć dane o liczbie gospodarstw lub osób, które dysponują bądź nie dysponują telefonem ko-mórkowym). Z tym zastrzeżeniem dane , które mamy do dyspozycji, zostaną użyte dla ilustracji statystycznej metody wyznaczania wykluczenia cyfrowego.
Na rysunku 22 przedstawiono prognozy rozwoju telefonów komórkowych w Polsce. Dane hi-storyczne estymowano za pomocą funkcji: logistycznej, Gompertza i modelu dwuinercyjnego.
Funkcje te dają w wyniku krzywą sigmoidalną.
Krzywe sigmoidalne zostały obliczone z automatyczną oceną wszystkich trzech parametrów estymacji a, b, c. Ciekawe jest to że, każdy z modeli obliczał inną wartość nasycenia a tzn. model logistyczny 129%, Gompertza 150,5%, zaś krzywa dwuinercyjna na poziomie 206%. Powstaje py-tanie jaki należałoby przyjąć poziom nasycenia? W punkcie 3.3.2 określono, że najbardziej praw-dopodobny jest aktualnie poziom 150%.
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
140%
160%
180%
200%
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029
HIST LOG automat GOM automat KDWI automat
Rysunek 22. Prognoza rozwoju telefonów komórkowych. Różne warianty rozwoju.
Jednakże w celu analizy zjawiska wykluczenia, poziom nasycenia najwyższy (206% dla mo-delu dwuinercyjnego) można uznać za możliwe nasycenie końcowe telefonami komórkowymi w dalekiej persektywie. Poziom nasycenia najniższy (dla modelu logistycznego) i odpowiadający mu proces penetracji społecznej można uznać za pierwszą część procesu penetracji; zauważmy, że ta część pierwsza na rys. 22 uległa już praktycznie nasyceniu. Różnica pomiędzy tymi poziomami nasycenia to początkowe wykluczenie społeczne. Druga część procesu penetracji to różnica pomię
-33
dzy modelem maksymalnym (dwuinercyjnym) i minimalnym (logistycznym). Wykluczenie spo-łeczne maleje z czasem do zera, więc za miarę zmiennego w czasie wykluczenia społecznego przy-jęto: różnicę wartości ustalonych minus różnica wartości zmiennych prognozowanych przez model maksymalny i minimalny. Oczywiście, takie oceny mogą być związane z błędami estymacji, ale to najlepsza propozycja dla przypadku, gdy wartości ustalone penetracji nie są dane a priori. W rezul-tacie wartości poziomu wykluczenia społecznego maleją od kilkudziesięciu % w roku 2010 do po-jedynczych procentów w końcu lat 20-tych.
Jeśli część pierwsza procesu penetracji uległa już praktycznie nasyceniu, to uzasadniony jest (daje praktycznie takie same rezultaty) sugerowany w punkcie poprzednim drugi, praktyczny spo-sób liczenia wykluczenia społecznego jako różnicy pomiędzy poziomem nasycenia modelu mak-symalnego a przebiegiem estymaty tego modelu.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030
Internet HIST LOG automat GOM automat KDWI automat
Rysunek 23. Wykluczenie cyfrowe w zakresie Internetu. Opracowanie własne.
Druga część zaś dotyczy wykluczonych społecznie (bezdomnych, ubogich czy tych niemają -cych potrzeby), którzy nie zakupią dostępu do Internetu – a może to być znaczący procent, ś wiad-czący w tym przypadku o wykluczeniu cyfrowym – związanym zarówno z poziomem dochodów, jak i poziomem wykształcenia, zob. (Pietrasz 2011, Wierzbicki 2011). Potwierdzeniem tego też są dane zawarte w raporcie CBOS (2001).
Ocenę poziomu wykluczenia cyfrowego przeprowadzono podobnie jak dla telefonów komór-kowych. Wskaźnikiem dość dobrze charakteryzującym rozwój Internetu w Polsce jest odsetek in-ternautów w Polsce. Dane historyczne poddano estymacji trzema modelami. Każdy z modeli obli-czał inną wartość nasycenia a tzn. model logistyczny 62%, Gompertza 76%, zaś krzywa dwuiner-cyjna na poziomie 99%.
34
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036
Możliwe nasycenie końcowe Penetracja dolna Poczatkowe wykluczenie społeczne Penetracja górna Druga część procesu penetracji Wykluczenie społeczne
Rysunek 24. Wykluczenie cyfrowe w zakresie Internetu. Opracowanie własne.
Wnioski:
1. Megatrend integracji usług i urządzeń powoduje większą złożoność urządzeń, a tym samym większą wiedzę potrzebną do ich obsługi.
2. Pomimo powszechnego używania oraz znacznego nasycenia w telefony komórkowe w Polsce, istnieje pewien procent wykluczonych; jednakże jego dokładniejsza analiza wy-magałaby dodatkowych danych.
3. Wykluczenie to zmniejsza się w czasie, jednakże dość powolnie.
4. Szacowany poziom wykluczenia zależy od przyjętego poziomu nasycenia.
5. Podobnie jak w przypadku telefonów komórkowych również w przypadku Internetu obser-wuje się wykluczenie z tym, że jego rozmiar jest znacznie większy.
6. Znacznie gorzej jest u nas z zakupami przez Internet. Zaledwie co trzeci (czwarty) Polak kupuje coś przez Internet. Powodem może być obawa przed oszustwem wynikająca z ni-skiego poziomu bezpieczeństwa transakcji. Wynikać to może ze stosowania za mało skom-plikowanych haseł lub niską wiarygodnością firm prowadzących sklepy internetowe.
7. Możliwe jest heurystycznie oszacowanie wykluczonych cyfrowo. Stosując zaawansowane metody statystyczne można oszacować procent populacji dotkniętej tym zjawiskiem.
8. Wykluczenie cyfrowe wynika z rozwarstwienia społecznego i dzieli się na wykluczonych trwale i czasowo.
9. Zjawisko wykluczenia jest samopodtrzymujące się tzn. tam gdzie nie ma komputera w domu i dostępu do Internetu jest duże prawdopodobieństwo że następne generacje tj.
dzieci będą również wykluczone cyfrowo.
35