7.1.1. Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL
W 2004 roku w dwudziestu pięciu krajach Unii Europejskiej rozpoczęła się druga i ostatnia edycja Inicjatywy Wspólnotowej [przypis 352] EQUAL (IW EQUAL), w której uczestniczyła również Polska [przypis 353]. Program, finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, miał dostarczyć nowych sposobów, a zarazem przyczynić się do osiągania celów Europejskiej Strategii Zatrudnienia, zakładającej wzrost poziomu zatrudnienia wśród osób pozostających poza rynkiem pracy oraz modernizację kwalifikacji osób już
pracujących. Z tego względu celem projektów realizowanych w ramach EQUAL było poszukiwanie nowych sposobów rozwiązywania problemu dyskryminacji na rynku pracy poprzez testowanie i wdrażanie nowych metod zwalczania wszystkich form nierówności na rynku pracy, zarówno wobec osób zatrudnionych, jak i poszukujących pracy.
Wdrażanie Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL odbywało się w trzech etapach (działaniach), przy czym etapy drugi i trzeci realizowane były równolegle. W ramach działania
pierwszego zawierano umowy między partnerami oraz nawiązywano współpracę międzynarodową z partnerem z innego kraju Unii Europejskiej. Ponadto należało opracować strategię oraz plan pracy dla następnych etapów realizacji projektów. W działaniu drugim realizowano założenia i cele wynikające z umów pomiędzy partnerami krajowymi i międzynarodowymi. Działanie trzecie to upowszechnianie i praktyczne zastosowanie wypracowanych rezultatów.
Funkcję instytucji zarządzającej, odpowiedzialnej za wdrażanie i zarządzanie programem na poziomie krajowym, pełnił minister gospodarki i pracy, który powierzył Fundacji
Fundusz Współpracy rolę Krajowej Struktury Wsparcia, zajmującej się poradnictwem i wsparciem dla podmiotów realizujących projekty.
Str. 136
Budżet EQUAL w Polsce na lata 2004-2006 wynosił 178053000 euro z 25 procent
wkładem krajowym [przypis 354].
7.1.1.1. Zasady Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL
Program był zorganizowany wokół sześciu naczelnych zasad [przypis 355], wspólnych dla wszystkich państw uczestniczących w Inicjatywie Wspólnotowej EQUAL. Określały one sposób wdrażania projektów, jak również stanowiły jeden z warunków otrzymania grantu.
Pierwszą zasadą było podejście tematyczne, zgodnie z którym program miał się
koncentrować nie na rozwiązywaniu problemów poszczególnych grup społecznych, lecz na rozstrzyganiu problemów wspólnych dla rozmaitych rodzajów dyskryminacji i
nierówności. Projekty były realizowane w ramach pięciu [przypis 356] następujących tematów:
1. temat A: ułatwianie wchodzenia i powrotu na rynek pracy osobom mającym trudności z integracją lub reintegracją na rynku pracy, celem promowania rynku pracy otwartego dla wszystkich;
2. temat D: wzmocnienie krajowej gospodarki społecznej (trzeciego sektora), a w
szczególności usług na rzecz społeczności lokalnych oraz poprawa jakości miejsc pracy;
3. temat F: wspieranie zdolności przystosowawczych przedsiębiorstw i pracowników do zmian strukturalnych w gospodarce oraz wykorzystania technologii informacyjnych i innych nowych technologii;
4. temat G: godzenie życia rodzinnego i zawodowego oraz ponowna integracja kobiet i mężczyzn, którzy opuścili rynek pracy, poprzez wdrażanie bardziej elastycznych i efektywnych form organizacji pracy oraz działań towarzyszących;
5. temat I: pomoc w społecznej i zawodowej integracji osób ubiegających się o status uchodźcy [przypis 357].
Obowiązek realizowania projektów w partnerstwie (tak zwane partnerstwo na rzecz rozwoju) to druga zasada programu. Partnerstwo tworzyły co najmniej dwie
instytucje/organizacje (różnego typu) zainteresowane poszukiwaniem metod rozwiązania opisanego w projekcie problemu [przypis 358]. Celem tak rozumianej współpracy było zintegrowanie możliwości, działań i zasobów po to, by wypracować, a następnie testować w praktyce sposoby i narzędzia rozwiązywania określonego problemu.
Str. 137
Poza partnerstwem, stworzonym na potrzeby konkretnego projektu, przedstawiciele projektów, realizowanych w ramach tego samego obszaru tematycznego, byli zobowiązani
do współpracy z przedstawicielami administracji publicznej w ramach tak zwanej Krajowej Sieci Tematycznej (KST). W założeniu wymiana doświadczeń i opinii pomiędzy członkami KST miała pomóc w praktycznym wykorzystaniu i włączeniu w nurt polityki nowych,
wypracowanych w ramach projektów, rozwiązań. W tym celu od 2006 roku powołani eksperci oceniali i analizowali, w jakim stopniu i czy w ogóle zaproponowane metody mogą się przyczynić do rozwiązywania problemów nierówności na rynku pracy. Następnie wybierano projekty, których rezultat mógł zdaniem ekspertów stać się powszechną
praktyką, służącą rozwiązaniu problemów na rynku pracy w warunkach prawno-administracyjnych. Istotne było to, że ocen dokonywano w czasie trwania projektu, co dawało możliwość wprowadzenia modyfikacji na podstawie uwag i sugestii ekspertów.
Wszystkie projekty, oprócz partnerstwa krajowego, były realizowane także na poziomie międzynarodowym, bowiem istniał wymóg posiadania partnera z innego kraju UE.
Współpraca pomiędzy podmiotami z różnych państw miała przyczynić się do powstania znaczącej wartości dodanej poprzez wymianę doświadczeń partnerów, którzy pracowali nad rozwiązaniem takich samych lub podobnych problemów w swoich krajach [przypis 359].
Kolejną niezwykle ważną zasadą programu była zasada empowerment, polegająca na aktywnym zaangażowaniu grup dyskryminowanych, czyli tych, których problemy mają być rozwiązywane, we wszystkie etapy realizacji projektu. Włączenie grup, które mają
problemy z integracją zawodową, w działania i decyzje, podejmowane w ramach partnerstwa, miało w swoim założeniu zwiększyć efektywność podejmowanych działań [przypis 360].
Z uwagi na fakt, że EQUAL był programem eksperymentalnym, testującym nowe podejścia w stosunku do funkcjonujących już rozwiązań, kolejną kluczową zasadą była innowacyjność proponowanych inicjatyw. Zatem grantobiorcy byli zobowiązani dowieść, że proponowane przez nich działania są nowym rozwiązaniem w kontekście już istniejących metod w danych obszarach tematycznych, celów funduszy strukturalnych oraz polityki krajowej [przypis 361].
Włączenie wypracowanych w ramach projektów rezultatów w nurt polityki było ostatnią zasadą EQUAL. Ważne było, by już na etapie tworzenia koncepcji projektu projektodawcy uwzględnili narzędzia umożliwiające wykorzystanie wypracowanych metod po jego
zakończeniu, co z kolei miało wpływać na efektywne tworzenie polityki dzięki sprawdzaniu w praktyce skuteczności stosowanych rozwiązań [przypis 362].
Str. 138
7.1.1.2. Udział Romów w realizowanych projektach
Projekty na rzecz społeczności romskiej w ramach EQUAL w Polsce mogły być
realizowane w ramach wszystkich tematów oprócz tematu I, który skupiał się na pomocy osobom ubiegającym się o status uchodźcy. W Polsce do realizacji zakwalifikowano 107 z 751 przedstawionych projektów. Cztery z nich były adresowane do członków społeczności romskiej, a ich realizacja polegała na wypracowaniu i przetestowaniu rozwiązań, które dotąd nie były stosowane w odniesieniu do romskiej grupy docelowej. Tylko w przypadku jednego realizowanego projektu organizacja romska była administratorem (liderem) projektu. W przypadku pozostałych projektów organizacje romskie były partnerem.
Projekty na rzecz Romów były realizowane w ramach następujących tematów: A, D, G.
Inicjatywa na rzecz Rozwoju Przedsiębiorczości Romów KXETANES – RAZEM.
Liderem projektu realizowanego w ramach tematu A była Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie, natomiast partnerami [przypis 363]: Centrum Kultury Romów w Polsce z siedzibą w Tarnowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Izba Przemysłowo-Handlowa w Tarnowie, Starostwo Powiatowe w Tarnowie oraz Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego.
Celem podejmowanych działań była integracja na płaszczyźnie społeczno-ekonomicznej ludności romskiej ze społecznościami lokalnymi poprzez podejmowanie działań
ukierunkowanych na ograniczenie dyskryminacji Romów na rynku pracy, ich aktywizację zawodową oraz nawiązanie dialogu społecznego i budowę partnerstwa ze
społecznościami zainteresowanymi tematyką romską. Beneficjentami projektu byli Romowie mieszkający na terenie województwa małopolskiego ze szczególnym
uwzględnieniem powiatu tarnowskiego i nowosądeckiego. Założono, że projekt obejmie pomocą około 10 procent ludności romskiej zamieszkałej na tym terenie. W czasie jego realizacji zorganizowano doradztwo i szkolenia zawodowe. Szkolono Romów, którzy chcieli podjąć własną działalność gospodarczą, a także tych, którzy już ją prowadzili, w celu wzmocnienia ich konkurencyjności i stworzenia warunków do pojawienia się dodatkowych miejsc pracy. Ponadto działaniami edukacyjnymi objęto osoby już
zatrudnione, celem podwyższenia ich kwalifikacji zawodowych. Zorganizowano również szkolenia dla kobiet romskich oraz szkolenia ułatwiające powrót na rynek pracy osobom długotrwale bezrobotnym. W kolejnym etapie realizacji projektu powołano Centrum Aktywizacji i Rozwoju Zawodowego, które w założeniu miało wspierać nowo powstałe przedsiębiorstwa (romskie i nieromskie), promować postawy przedsiębiorcze, realizować programy służące ograniczeniu zjawiska bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej Romów.
Str. 139
W Centrum zatrudniono osoby pochodzenia romskiego [przypis 364]. Ponadto,
wykorzystując środki projektu, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie wydała publikację pod redakcją Marcina Zawickiego
Romowie na rynku pracy – problemy i sposoby ich rozwiązywania [przypis 365].
Romowie na rynku pracy. W ramach tego samego tematu realizowany był projekt Romowie na rynku pracy, którego liderem była organizacja romska – Stowarzyszenie Romów w Polsce z siedzibą w Oświęcimiu. Partnerami były następujące instytucje:
Centrum Kształcenia Kadr AKTIN, Gmina Miejska w Nysie, Powiatowy Urząd Pracy w Oświęcimiu, Gmina Prudnik, Starostwo Powiatowe w Zakopanem, Stowarzyszenie Romów i Innych Narodowości z siedzibą w Nysie oraz Stowarzyszenie Romów Podhalańskich z Czarnej Góry.
Głównym celem projektu było stworzenie modelowego sytemu działań służącego poprawie sytuacji zawodowej Romów. Modelem był sposób działania (know-how) oraz narzędzia służące skutecznemu wsparciu bezrobotnych Romów. W pierwszym etapie projektu przeprowadzono badania naukowe [przypis 366], mające charakter empirycznych badań terenowych, w celu zdiagnozowania problemów i zidentyfikowania grup najbardziej zagrożonych marginalizacją. Badania te przyczyniły się nie tylko do rzetelnego
zdiagnozowania zawodowej sytuacji Romów na określonym obszarze, ale również do opracowania wytycznych do działań edukacyjnych, prowadzonych w konkretnych romskich społecznościach lokalnych. Posłużyły one zatem do określenia potrzeb i
możliwości ostatecznych beneficjentów projektu w zakresie edukacji. Wyniki badań zostały ujęte w raporcie pod redakcją prof. Lecha Mroza zatytułowanym Romowie na rynku pracy [przypis 367], który stał się podstawą do opracowania programu edukacyjnego,
przygotowanego przez partnera projektu. Następnie były prowadzone działania
edukacyjne obejmujące szkolenia podnoszące umiejętności zawodowe beneficjentów oraz treningi psychologiczne kształcące umiejętności funkcjonowania w kulturowo odmiennym otoczeniu zawodowym, a także wspierające zmianę postaw na przykład poprzez
podniesienie poczucia własnej wartości. W ramach projektu powstało tak zwane Romskie Pośrednictwo Pracy, którego zadaniem była współpraca z urzędami i biurami
pośrednictwa pracy oraz organizacjami romskimi. Placówka ta organizowała również spotkania z potencjalnymi pracodawcami oraz służyła indywidualnym poradnictwem zawodowym.
Str. 140
Drugą instytucją, powołaną w celu promowania kultury romskiej i ułatwienia znalezienia zatrudnienia, była Romska Agencja Artystyczna. Agencja, odpowiadająca na
zapotrzebowanie społeczne na folklor romski, wspierała wykonawców, a także promowała ich zatrudnianie [przypis 368].
Aktywizacja zawodowa Romów poprzez narzędzia gospodarki społecznej. Instytucją Zarządzającą projektu, realizowanego w ramach tematu D, była Międzynarodowa
Organizacja do spraw Migracji (IOM), natomiast partnerami byli: Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku, Polski Czerwony Krzyż (PCK) z Warszawy oraz Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce z siedzibą w Krakowie.
Głównym celem projektu było przyczynienie się do zwalczania nierówności i dyskryminacji na rynku pracy. Aby go osiągnąć, testowano możliwości aktywizacji zawodowej
mniejszości romskiej w Polsce poprzez wykorzystanie narzędzi gospodarki społecznej, a zwłaszcza tworzenie spółdzielni zaprojektowanych tak, by dawać możliwości zatrudnienia odpowiadające potrzebom lokalnych społeczności romskich. Grantobiorcy założyli, że działania realizowane w ramach projektu przyczynią się do stworzenia całościowej strategii włączania Romów w rynek pracy w Polsce oraz w innych krajach europejskich.
W pierwszym etapie realizacji projektu przeprowadzono badania rynkowe, które pozwoliły oszacować potencjał rynkowy działań gospodarczych planowanych przez spółdzielnie.
Zaplanowano założenie co najmniej czterech spółdzielni socjalnych, zapewniających miejsca pracy dostosowane do specyfiki kulturowej i umiejętności tej grupy beneficjentów.
Ponadto przeprowadzono analizę nastawienia społeczności lokalnej do Romów oraz zorganizowano kampanię przeciwdziałającą stereotypom [przypis 369].
Romskie koło życia. Projekt był realizowany w ramach tematu G. Jego liderem była Fundacja Studiów Europejskich – Instytut Europeistyki w Łodzi, a partnerami:
Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce z siedzibą w Krakowie oraz Towarzystwo Interwencji Kryzysowej z Krakowa. W ramach projektu planowano wdrożyć adekwatną kulturowo formę godzenia życia zawodowego i rodzinnego, mającą umożliwić aktywność zawodową kobietom romskim w ramach spółdzielni. Planowano również przeprowadzenie badań zachowań ekonomicznych w społeczności romskiej oraz badania wśród kobiet romskich dotyczące wykonywanej pracy i możliwych zajęć zarobkowych, form opieki nad dziećmi, potrzeb społeczności i metod rozwiązywania problemów. Ponadto projektodawcy zamierzali zorganizować modułowe szkolenia przedsiębiorczości, które miały przygotować beneficjentki do wykonywania konkretnych czynności zawodowych. Zwieńczeniem tych działań miało być założenie spółdzielni lub wejście na otwarty rynek pracy. Zakładano, że
powstanie (założona przez kobiety biorące udział w projekcie) Spółdzielnia Kobiet Romskich. W tym miejscu należy dodać, że projekt realizowany w ramach tematu G nie przeszedł do działania drugiego, zatem zakończył się on na etapie zawiązania
partnerstwa.
Str. 141
W związku z tym nie zostały zrealizowane zaplanowane i opisane wyżej zadania [przypis 370].
7.1.1.3. Rezultaty omawianych projektów w świetle dostępnych dokumentów
Rezultaty projektów opisano na stronach internetowych projektów, stronach internetowych wnioskodawców oraz w raportach [przypis 371] podsumowujących program wydanych po zakończeniu programu EQUAL. W ramach projektów skierowanych do Romów
wypracowano trzy rezultaty (jeden z projektów, zatytułowany Romskie koło życia, zakończył się po pierwszym etapie realizacji), które wnioskodawcy zatytułowali następująco:
1. model instytucjonalnego wsparcia aktywności zawodowej i przedsiębiorczości Romów.
Koncepcja Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów – projekt Inicjatywa na rzecz Rozwoju Przedsiębiorczości Romów KXETANES – RAZEM;
2. modelowy system działań umożliwiający poprawę sytuacji zawodowej społeczności romskiej – projekt Romowie na rynku pracy;
3. model aktywizacji zawodowej Romów poprzez wspieranie tworzenia integracyjnych spółdzielni socjalnych – projekt Aktywizacja zawodowa Romów poprzez narzędzia gospodarki społecznej.
Model instytucjonalnego wsparcia aktywności zawodowej i przedsiębiorczości Romów. Koncepcja Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów. Rezultatem projektu było powołanie Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów (Centrum) oraz przygotowanie dokumentacji formalno-organizacyjnej (wzór statutu stowarzyszenia prowadzącego
Centrum, opis struktury organizacyjnej wraz z opisami stanowisk pracy, wzory opracowań i raportów ułatwiających ocenę skuteczności podejmowanych działań) tej instytucji.
Przygotowanie koncepcji i wzorów niezbędnej do powołania Centrum dokumentacji miało służyć tym, którzy w przyszłości będą tworzyć podobne instytucje, bowiem, zdaniem podmiotów realizujących projekt, instytucja była modelowym przykładem instytucjonalnego wsparcia aktywności zawodowej i przedsiębiorczości. Początkowa działalność Centrum
miała się opierać na współpracy różnego typu podmiotów (na przykład organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego), co miało zwiększyć efektywność instytucji. W opinii projektodawców z modelu mogą korzystać organizacje pozarządowe oraz jednostki samorządu terytorialnego zainteresowane rozwiązywaniem problemów zarówno Romów, jak i innych grup dyskryminowanych na rynku pracy [przypis 372]. Po zakończeniu projektu Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów nie zakończyło swojej działalności i funkcjonuje do dziś w strukturach działającego wcześniej i będącego partnerem projektu Centrum Kultury Romów w Tarnowie.
Str. 142
Podobnie jak w przypadku innych organizacji pozarządowych, działalność Centrum zależy od dotacji zewnętrznych.
Modelowy system działań umożliwiający poprawę sytuacji zawodowej społeczności romskiej. Na wypracowany rezultat składał się zestaw instrukcji oraz narzędzi
adekwatnych do działań prowadzonych dla Romów. W skład systemu wchodziły kompleksowe działania (szczegółowa diagnoza sytuacji zawodowej Romów oraz wskazania dotyczące dalszych działań prowadzących do poprawy ich sytuacji
zawodowej), które miały umożliwić skuteczne wsparcie Romów na rynku pracy. W ramach projektu opracowano program szkoleń dostosowany do potrzeb i możliwości tej grupy oraz model współpracy organizacji różnego typu (organizacje pozarządowe, instytucje
samorządowe, instytucje szkoleniowe). Warunkiem koniecznym wdrożenia rezultatu jest ścisła współpraca z przedstawicielami społeczności romskiej. W opinii projektodawców po dokonaniu pewnych modyfikacji system może być kierowany do innych grup docelowych, wykluczonych z rynku pracy (na przykład osób bezrobotnych w regionach
popegeerowskich) [przypis 373].
Model aktywizacji zawodowej Romów poprzez wspieranie tworzenia integracyjnych spółdzielni socjalnych. Rezultatem projektu był model tworzenia przedsiębiorstw w postaci spółdzielni socjalnych dostosowanych do potrzeb społeczności romskiej. Dzięki ich działalności Romowie mieli mieć łatwiejszy dostęp do informacji rynkowych, szkoleń oraz mentoringu. Zaangażowaniem w tworzenie spółdzielni mieli się wykazać członkowie rodzin zarówno romskich, jak i nie-romskich, zapewniając tym samym lepszą komunikacje
pomiędzy kulturowo odmiennymi grupami. Do wdrożenia przedstawionego modelu konieczna była współpraca środowisk romskich z władzami samorządowymi oraz
instytucjami rynku pracy, które miały pełnić funkcję doradczą dla spółdzielni, ułatwiając jej tym samym integrację na lokalnym rynku pracy. Częścią modelu aktywizacji Romów było
opracowanie metodologii i narzędzi służących do prowadzenia audytu ich umiejętności oraz plan szkolenia biznesowego dla romskich założycieli spółdzielni socjalnych. Ponadto opracowano raport oraz Zeszyt dobrych praktyk, w których opisano wzorcowy model romskiej spółdzielni integracyjnej (wskazówki, rekomendacje, opis najważniejszych problemów i sposobów ich rozwiązań). Model może być wdrażany przez jednostki
administracji publicznej, samorządy, instytucje rynku pracy, organizacje pozarządowe oraz organizacje międzynarodowe [przypis 374].
Str. 143
7.1.1.4. Opinie o programie Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL po jego zakończeniu
Najpoważniejszym argumentem krytycznym wobec działań podejmowanych w trakcie zakończonego programu EQUAL jest nietrwałość wypracowanych rezultatów. Podważyło to sensowność realizowanych w ramach poszczególnych projektów działań względem nakładów finansowych, które pochłonęły. Po zakończeniu finansowania powołane do życia spółdzielnie socjalne nie przetrwały ze względu na jego brak. Nie sprawdziły się również wdrażane w ramach projektów pomysły, dotyczące rewitalizacji tradycyjnych romskich profesji. Niemniej oceniając efektywność realizowanych projektów, należy pamiętać o tym, że program EQUAL był eksperymentalny, a jego celem nie było zmniejszenie bezrobocia wśród pewnych grup (w tym przypadku Romów), lecz poszukiwanie dotąd
niepraktykowanych sposobów rozwiązywania problemu dyskryminacji na rynku pracy poprzez testowanie i wdrażanie nowych metod zwalczania nierówności w tym obszarze.
Wydaje się, że ten cel został osiągnięty w przypadku projektów adresowanych do Romów.
Wypracowano oraz testowano pomysły na rozwiązanie problemu bezrobocia wśród Romów w trakcie realizacji projektów. Po zakończeniu projektów skończyły się jednak środki finansowe i partnerstwa zawiązane na potrzeby projektów. Jedynym rozwiązaniem pozwalającym kontynuować rozpoczęte działania było zdobycie środków finansowych pochodzących z innych programów bądź wdrożenie zaproponowanych rozwiązań-rezultatów projektów jako systemowych działań mających na celu walkę z bezrobociem wśród Romów. Tak się nie stało i, jak wynika z mojej wiedzy, żadna instytucja centralna czy samorządowa nie zdecydowała się na ten krok.
Podsumowując, można stwierdzić, że cel programu został osiągnięty, organizacje i instytucje realizujące projekty w jego ramach wywiązały się ze swoich obowiązków, realizując projekty i wypracowując rezultaty, które są propozycjami (testowanymi podczas trwania projektu) rozwiązania problemu bezrobocia wśród społeczności romskiej,
natomiast zabrakło kontynuacji polegającej na wprowadzeniu w życie tego, co zostało osiągnięte.
Analizując rezultaty projektów na rzecz Romów realizowanych w ramach EQUAL, należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną, niezwykle istotną kwestię. Uważam, że najtrwalszym i najważniejszym efektem inicjatyw podejmowanych w ramach EQUAL było pobudzenie świadomości potrzeby prowadzenia działań na polu aktywizacji zawodowej Romów oraz ich inicjacja. Wcześniej dyskusje na temat bezrobocia wśród Romów ograniczały się do omówienia tego problemu jako jednego z tych, z którymi borykają się Romowie, natomiast rzadko dyskutowano na temat tego, jak go rozwiązać. W Programie rządowym na rzecz społeczności romskiej walka z bezrobociem jest jednym z priorytetów, ale, jak wskazano w części, w której program był omawiany, liczba inicjatyw w tym zakresie jest znikoma i nieadekwatna do skali problemu.
Kolejnym pozytywnym skutkiem, o którym chcę wspomnieć w kontekście EQUAL, jest aktywizacja grupy Romów, którzy ukończyli szkolenia. Działania edukacyjne podniosły ich kwalifikacje, ale, co najistotniejsze, wskrzesiły u niektórych wiarę we własne możliwości i umiejętności oraz pobudziły do działania. W przypadku wielu beneficjentów uczestnictwo w szkoleniach było pierwszą od długiego czasu inicjatywą, jaką podjęli, żeby zmienić swoje położenie na rynku pracy.
Str. 144
To niezwykle ważne, bowiem apatia społeczna i bierność Romów to największe wyzwania, z jakimi muszą się zmierzyć osoby działające na rzecz tej społeczności. Także istotne było to, że realizując projekty, brano pod uwagę specyfikę społeczności romskiej.
Uwzględniono rolę starszyzny oraz obowiązujące normy i wartości. Udział Romów w
Uwzględniono rolę starszyzny oraz obowiązujące normy i wartości. Udział Romów w