Wyniki oszacowania efektywności technicznej

W przeprowadzonych badaniach za efekt w szacowanych modelach przy-jęto przychody z podstawowej działalności operacyjnej. W związku z zastoso-wanym wariantem porównawczym sporządzania rachunku zysku i strat, na przychody te składały się następujące pozycje: wartość zbywanych produktów i towarów, sprzedanych usług, ujęte wartościowo zmiany stany zapasów, kosz-ty wytworzenia produktów na własne potrzeby. Innymi słowy, są to przychody ze sprzedaży i zrównane z nimi.

Z uwagi na wartościowe wyrażenie wielkości efektu, o współczynnikach efektywności nie decydowała tylko ilość wytworzonych dóbr, ale również względna wysokość uzyskanych w wyniku ich sprzedaży cen lub wycena warto-ści produkcji potencjalnie towarowej. Ujmując częwarto-ściowo wpływ zmiennowarto-ści cen występujących pomiędzy przedsiębiorstwami i produktami, pominięto wszelkiego rodzaju formy wsparcia budżetowego, zgodnie z założeniem, że nie jest to element technicznej efektywności gospodarstwa. Dopłaty i subwencje wpływają na wyniki ekonomiczno-finansowe badanych jednostek, jednak od-grywają rolę kompensacyjną, wyrównując różnice cenowe, stanowiąc rekom-pensatę za utracone korzyści, między innymi z tytułu prowadzonych działań:

prośrodowiskowych, na rzecz bezpieczeństwa żywnościowego, wytwarzania produktów w określonych warunkach z zachowaniem wymaganych standardów.

Subwencje budżetowe pełnią również rolę instrumentu poprawy bezpieczeństwa finansowego gospodarstw poprzez ograniczanie ryzyka rynkowego, a przez to mogą one wpływać na poziom wykorzystania nakładów i uzyskiwane efekty.

Jeżeli rozważy się dokładnie kanały rzeczywistego wpływu subsydiów, a nie zapisy w dokumentach programowych, wsparcie budżetowe może jednak w znacznym stopniu determinować efektywność techniczną¹⁶⁶.

Uwzględniając dopłaty i subwencje jako element wydajności technicznej, można dojść jednak do sytuacji absurdalnej, w której gospodarstwo nie wytwa-rzające towarowej produkcji lub nawet jakiejkolwiek w rozumieniu klasycznym, a więc w minimalnym stopniu angażujące nakłady, jedynie dzięki historycznie nabytym prawom do dopłat (system SPS)¹⁶⁷ lub posiadaniu ziemi i deklaracji

166 A. Czyżewski, S. Stępień, Zmiany mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej UE a oczekiwa-nia Polski, „Ekonomista”, nr 4, Warszawa 2009.

167SPS (Single Payment Scheme) system płatności bezpośrednich stosowany w tzw. starych krajach unijnych – UE-15, w którym pomoc unijna dla gospodarstwa uzależniona jest od historycznie uzyskanego przez nie wsparcia w okresie referencyjnym lub w wersji regional-nej od dopłat pozyskanych przez gospodarstwa położone w wyodrębnionym obszarze geo-graficznym. W skrajnym przypadku gospodarstwo może pozbyć się ziemi, zachowując prawo do pomocy publicznej.

określonego systemu produkcji (system SAPS)¹⁶⁸, osiąga przewagę w sferze technicznej nad klasycznymi gospodarstwami produkcyjnymi. Ujęcie dopłat ja-ko składowej efektu, podobnie jak ja-kosztu kapitału finansowego, wartości zby-wanych aktywów, różnic kursowych, wyceny składników majątkowych itp.

w modelach efektywności technicznej wydaje się działaniem niepoprawnym.

Uwzględniając specyfikę działalności rolniczej, potencjalne nakłady środ-ków produkcji (zmienne niezależne) ujęto w sposób następujący:

− obszar użytków rolnych własnych i dzierżawionych, które znajdowały się w gospodarstwie co najmniej w okresie żniw (wyrażony w ha fizycznych),

− nakłady pracy wykorzystane w gospodarstwie, zarówno pracy własnej w podmiotach o charakterze rodzinnym, jak również najemnej, w przeli-czeniu na osoby pełnozatrudnionione,

− aktywa trwałe bilansowe i dzierżawione skorygowane o wartość ziemi wła-snej, wyrażone w tys. zł (wartość aktywów trwałych bilansowych została po-większona o wartość dzierżawionych: placów, obiektów, budynków),

− koszty zużycia materiałów i energii oraz usług produkcyjnych (głównie weterynaryjnych), za wyjątkiem zużycia wewnętrznego (pochodzące z go-spodarstwa: materiał siewny, pasze, młode zwierzęta itp.).

Podział i przyporządkowanie środków produkcji do poszczególnych grup wyni-kało ze specyficznych cech nakładów, jak również z odmiennego sposobu moż-liwości ich ograniczenia lub substytucji.

Analizowane grupy przedsiębiorstw wielkoobszarowych zostały wyod-rębnione z jednostek, które w latach 2006-2008 w sposób nieprzerwany brały udział w badaniu. Na podstawie danych panelowych można stwierdzić, że różni-ły się one między sobą zarówno wielkością przeciętnie osiąganego efektu (przy-chodów ze sprzedaży), jak również posiadanymi zasobami czynników produkcji (tabela 45). Zmienne te ulegały również fluktuacji w czasie, co było naturalnym następstwem procesów dostosowawczych zachodzących w badanej zbiorowości.

Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, jako grupa, wyróżniały się na tle całej próby rozmiarami prowadzonej działalności gospodarczej, jak również sto-sowaniem diametralnie odmiennej technologii wytwarzania. Jednostki te charak-teryzowały się bowiem nie tylko najwyższym stanem władania użytków rolnych przypadających na gospodarstwo, ale również najmniejszą ich relacją do warto-ści posiadanych aktywów trwałych i nakładów pracy. Prowadzona w nich

168 SAPS (Single Area Payment Scheme) – system jednolitej płatności obszarowej stosowany w większości tzw. nowych krajów unijnych, gdzie wsparcie budżetowe uwarunkowane jest w dużym stopniu od powierzchni użytków rolnych. Uzyskanie wsparcia wymaga utrzymania gruntów w dobrej kulturze rolnej, co w przypadku tzw. zielonych ugorów oznacza skoszenie

łalność była więc bardziej pracochłonna i kapitałochłonna niż w gospodarstwach dzierżawionych i zakupionych. Na podstawie danych panelowych można rów-nież stwierdzić, że w przedsiębiorstwach tych w latach 2006-2008 następował wzrost wolumenu i wartości wytwarzanej produkcji, a jednocześnie dokonywał się proces substytucji pracy kapitałem trwałym. Spadkowi liczebności załóg, zwłaszcza w 2008 r., towarzyszyły inwestycje zwiększające majątek produkcyj-ny, głównie w wyniku nakładów ponoszonych na zakup maszyny i urządzeń oraz modernizację, budowę i wyposażenie nowych budynków inwentarskich.

Tabela 45 Potencjalne nakłady środków produkcji i uwzględnione efekty przy pomiarze

efektywności technicznej „Próby ZEGR IERiGŻ-PIB”

Wyszczególnienie materia-łów i energii oraz usługi

produkcyjne (tys. zł)^a 2008 11327,6 3004,3 3142,6 4001,8

awartości wyrażone w cenach bieżących Źródło: Obliczenia własne.

Spółki państwowe charakteryzowały się również odmiennym ukierunko-waniem prowadzonej działalności rolniczej, co miało wpływ na stosowaną tech-nologię. W grupie tej, jako jedynej, połowa podmiotów łączyła produkcję roślinną i zwierzęcą (głównie utrzymanie bydła), a tylko w co trzeciej jednostce wartość sprzedaży produktów roślinnych dominowała w strukturze przychodów ze sprze-daży (wykres 35). Wprawdzie nie odbiegały one pod względem ilości podmiotów

o zwierzęcym profilu produkcyjnym, jednak działalność ta miała znacznie więk-sze znaczenie w tej grupie niż w gospodarstwach dzierżawionych i zakupionych.

Analizując spółki, nie należy zapominać o tym, że stosowana przez nie technologia wynika również ze specyfiki działalności podmiotów podległych ANR. Jednostki te z uwagi na formę prawną (spółki kapitałowe) w swoim dzia-łaniu powinny kierować się kryterium zysku. Z uwagi na oczekiwania właścicie-la, którym jest Skarb Państwa, zaangażowane są w prowadzenie prac z zakresu kreowania postępu biologicznego, jak również w utrzymanie niszowych działal-ności (chów i hodowla koni). Działaldziałal-ności te, a zwłaszcza twórcza hodowla, wymagają większego zaangażowania czynnika pracy, często wysoko wykwali-fikowanych pracowników (specjalistów).

Wykres 35 Ukierunkowanie produkcji rolniczej we dług grup „Próba ZEGR IERiGŻ-PIB”

63,4 63,0

ukierunkowanie na produkcję roślinną (PKD 01.1) ukierunkowanie na produkcję zwierzęcą (PKD 01.2) produkcja mieszana (PKD 01.3)

Źródło: Obliczenia własne.

Technologia stosowana przez grupę gospodarstw dzierżawionych charak-teryzowała się najbardziej oszczędnym wykorzystaniem czynnika pracy.

Wprawdzie załogi w tych jednostkach były liczniejsze niż w gospodarstwach zakupionych, jednak ilość wykorzystywanych nakładów pracy wyrażonych w osobach pełnozatrudnionych w relacji do ziemi i kapitału była najniższa. Pra-ca w tych podmiotach była substytuowana nie tylko kapitałem trwałym, ale rów-nież kosztami zużycia materiałów i energii, a więc kapitałem obrotowym.

Stosowana technologia w gospodarstwach dzierżawionych nie wynikała z ukierunkowania produkcji rolniczej, o czym świadczy rozkład jednostek w gru-pach PKD, ale z formy prawnej gospodarstw (w grupie tej dominowały spółki) oraz struktury gatunkowej utrzymywanych zwierząt. Pod względem

ukierunkowa-ły się od gospodarstw zakupionych, ale większą rolę w ich produkcji zwierzęcej odgrywała trzoda chlewna i drób. Spadek przychodów ze sprzedaży i kosztów zu-życia materiałów i energii w 2008 r. w tej grupie przedsiębiorstw był następstwem wycofania się lub znacznego ograniczenia liczebności stad trzody chlewnej.

Przedsiębiorstwa zakupione jako najmniejsze podmioty w badanej zbio-rowości na tle jednostek dzierżawionych wykazywały się nie tylko wyższym poziomem wykorzystania nakładów pracy w relacji do użytków rolnych, ale również aktywów trwałych przypadających na jednostkę powierzchni użytków rolnych. Gospodarstwom zakupionym w latach 2006-2008 udało się utrzymać wysoki (prawie 30%) przyrost efektu (przychodów ze sprzedaży), jednocześnie jako grupa w 2008 roku odnotowały one najwyższy (ponad 50%) wzrost kosz-tów zużycia materiałów i energii.

Wyniki łącznego zastosowania nakładów przy założeniu stałych efektów skali produkcji (sprawność techniczna oszacowana przy pomocy modelu CCR) wskazują jednak na niewielkie różnice międzygrupowe w obrębie badanej zbio-rowości (tabela 46).

Tabela 46 Statystyka opisowa miar efektywności technicznej operacyjnej (model CCR w %)

w analizowanych grupach gospodarstw z „Próby ZEGR IERiGŻ-PIB”

Wyszczególnienie

Źródło: Obliczenia własne wykonane przy pomocy programu DEA Frontier 2007.

Różnice pomiędzy średnią efektywnością w poszczególnych formach prawno- -organizacyjnych w okresie badań przyjęły najwyższy poziom w 2006 r., kiedy to