Wypalenie zawodowe, satysfakcja i zaangażowanie w pracę u osób wykonujących zawody społeczne

Zarówno wypalenie zawodowe, satysfakcja, jak i zaangażowanie w pracę są zmiennymi, które w bardzo indywidualny sposób mogą dotyczyć każdego pra-cownika. Zależą one często od wielu różnorodnych czynników i stworzenie rzetelnego algorytmu, który pozwoliłby dokładnie określić ich występowanie i natężenie u pracowników ze względu np. na wykonywany zawód lub warunki pracy, jest w rzeczywistości założeniem utopijnym. Jednak liczne badania i ob-serwacje poczynione przez wielu psychologów i badaczy na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat pokazują, że istnieje pewna zależność między występowaniem tych zmiennych a typem pracy wykonywanej przez badanych. Zazwyczaj typ pracy, który koreluje z tymi zmiennymi, ogólnie określa się mianem pracy społecznej. Ta grupa zawodów nie jest jednoznacznie zdefiniowana, można jednak założyć, że do zawodów społecznych zalicza się te, które są szczególnie istotne dla spo-łeczeństwa, wyróżniają się występowaniem więzi zaufania między pracownikiem a klientem, a od osób wykonujących te zawody oczekuje się zachowania mo-ralności i wysokiej jakości świadczonych usług31. Na podstawie takiej definicji można stwierdzić, że zawody społeczne wykonują m.in. lekarze, pielęgniarki,

27 T. Chirkowska-Smolak, op. cit., s. 105

28 M. Bugdol, op. cit., s. 90.

29 Ibidem, s. 87.

30 T. Chirkowska-Smolak, op. cit., s. 26.

psychologowie, nauczyciele, policjanci, farmaceuci, prawnicy, służby ratownicze czy dziennikarze. W tych zawodach omawiane zmienne występują zazwyczaj w większym natężeniu niż u osób pracujących z danymi (księgowy, informa-tyk) czy z przedmiotami lub maszynami (np. magazynier, mechanik). Zjawisko wypalenia zawodowego najszerzej badano w kontekście zawodów społecznych. Występowanie tego syndromu obserwuje się częściej u osób wykonujących za-wody społeczne niż pracujących z danymi czy maszynami. To założenie jest na tyle ugruntowane w podejściu do wypalenia zawodowego, że definicje i koncep-cje wypalenia opierano właśnie na doświadczeniu osób wykonujących zawody społeczne (m.in. wiodąca definicja Christiny Maslach).

Według licznych badań zawodami o podwyższonym ryzyku są te, których podstawę stanowią relacje międzyludzkie, tak jak w przypadku zawodów spo-łecznych. W takich zawodach pracownicy mają styczność z konfliktami, stresem i frustracją innych osób32. Herbert Freudenberger i Gail North jako jedni z pierw-szych psychoanalityków w Stanach Zjednoczonych analizowali syndrom wypale-nia zawodowego wśród osób wykonujących zawody społeczne. Określili go jako „stan, który krystalizuje się powoli, przez dłuższy okres przeżywania ciągłego stresu i angażowania całej energii życiowej, który w efekcie wywiera negatyw-ny wpływ na motywację, przekonania i zachowanie”33. Ayala Pines, zajmująca się badaniem egzystencjalnego podłoża wypalenia zawodowego, zakładała, że przyczyną tego syndromu jest niepowodzenie w poszukiwaniu sensu życia. Stąd też wypalenie pojawia się głównie u osób wykonujących zawody społeczne, bo właśnie te osoby mają ambitne cele i oczekiwania w związku z obieraną pracą. Kiedy jednak spotykają się z niepowodzeniami i nie mogą zrealizować swoich celów zawodowych, z którymi identyfikują sens istnienia, stają się narażone na wypalenie zawodowe34.

W podstawowych definicjach wypalenia zakłada się, że dotyka ono przed-stawicieli zawodów, w których aktywna i pełna zaangażowania relacja z drugą osobą stanowi istotę pracy i determinuje odnoszenie sukcesów oraz możliwość rozwoju w danym zawodzie. Ponoszone koszty psychologiczne i obciążenia zwią-zane z negatywnymi emocjami, cierpieniem innych i nieustającym przeżywaniem stresu pojawiają się u tych osób w momencie, gdy przeżywają rozczarowania i nie odnoszą sukcesów35. Z tego podejścia wynika też, że osoby wykonujące zawody społeczne wykazują się większym zaangażowaniem w pracę niż osoby pracujące niespołecznie. Maslach u podstaw swojej koncepcji wypalenia zawo-dowego zakłada, że to właśnie praca z innymi ludźmi, zwłaszcza w relacjach opiekuńczych, jest sednem problemu wypalenia. Swoje założenia weryfikowała,

32 S.M. Litzke, H. Schuh, op. cit., s. 167.

33 Ibidem, s. 167.

34 Wypalenie zawodowe. Przyczyny…, s. 34.

przeprowadzając serię wywiadów z lekarzami, pielęgniarkami, a w późniejszym czasie z psychiatrami i psychologami w hospicjach. Na podstawie tych wywiadów wyłoniła trzy dominujące reakcje, które prowadzą do wypalenia: stres emocjo-nalny, chłodny stosunek i dystans do pacjentów, a także niska ocena swoich kompetencji. Stres emocjonalny pojawiał się u lekarzy i pielęgniarek w kontakcie z pacjentami trudnymi i nieuprzejmymi, wtedy gdy musieli przekazać złe infor-macje pacjentowi i jego rodzinie, kiedy stykali się ze śmiercią pacjenta, a także w momentach gdy wchodzili w konflikty z współpracownikami i zwierzchnikami. Odczuwany stres i napięcie emocjonalne skutkowało wyczerpaniem psychicz-nym i dystansowaniem się od uczuć. Chłód emocjonalny i taka postawa wobec pacjentów to według Maslach skutek prób zachowania „zdystansowanej troski”, co okazywało się trudne do osiągnięcia, a czasami wręcz niemożliwe. Lekarze i pielęgniarki mieli trudności w zachowaniu dystansu przy równoczesnej trosce o pacjenta, więc z czasem zaczynali się inaczej zachowywać: odczuwali więcej negatywnych emocji w stosunku do pacjenta, inaczej odbierali jego problemy, a w skrajnych przypadkach odczuwali pogardę. Trzecią pojawiającą się u wielu badanych reakcją była niska ocena własnych kompetencji i osiągnięć w pracy. Lekarze odczuwali wyrzuty sumienia z powodu odczuwania emocji w pracy, mieli wrażenie, że wykształcenie formalne nie przygotowało ich do radzenia sobie z rzeczywistymi emocjami i problemami wynikającymi z kontaktów z pacjentem36.

Sven Litzke i Horst Schuh również dopatrują się zależności między zawodami społecznymi a wypaleniem. W swojej publikacji wyszczególnili typowe postawy osób wykonujących zawody społeczne, które predysponują do wypalenia zawo-dowego: wysokie zaangażowanie w pracę, duże oczekiwania względem siebie, pomijanie wyczerpania, przesuwanie granic możliwości, pomijanie własnych inte-resów i potrzeb oraz przyjmowanie kolejnych obowiązków i zadań37. Ten podział nie tylko potwierdza, że osoby pracujące społecznie mogą być bardziej narażone na wypalenie, ale także pokazuje, że zazwyczaj angażują się one w pracę bardziej niż osoby wykonujące zawody niespołeczne. Odnosząc się do satysfakcji z pracy, w literaturze można spotkać się z wyraźnym akcentowaniem istoty typu pracy dla odczuwania zadowolenia z pracy. Satysfakcja jako wypadkowa czynników sytuacyjnych i podmiotowych, przepuszczana jest przez filtr „typ wykonywanego zawodu” i może zależeć od postrzegania swojej pracy jako potrzebnej innym oraz jako manifest własnych umiejętności, predyspozycji i zalet38.

36 Ibidem, s. 19.

37 S.M. Litzke, H. Schuh, op. cit., s. 169.

3. Analiza przeprowadzonych badań