Wywiad swobodny

Podstawową techniką badawczą, zastosowaną w pracy do zbierania danych empirycznych był pogłębiony wywiad swobodny (Konecki 2000: 169-170), w czasie którego rekonstruowane były w możliwie najszerszy i najpełniejszy sposób przeszłe doświadczenia rozmówcy i ich ewentualne związki z jego teraźniejszością. Odwołując się do typologii Jana Lutyńskiego (Przybyłowska 1978: 61-67) wywiad taki można przyporządkować do kategorii wywiadu swobodnego – mało ukierunkowanego. Taka forma wywiadu zbieżna jest z założeniami metodologii teorii ugruntowanej i umożliwia zastosowanie w badaniu procedur ciągłego porównywania (constant

comparative method) i teoretycznego pobierania próbek (theoretical sampling)

(Glaser, Strauss 1967: 45-49; Glaser 1978: 36-54; Strauss, Corbin, 1990: 176-193; Haig, 1995: 1, 6; Charmaz 2006: 53-60). Metoda ciągłego porównywania obejmuje:

1) porównywanie przypadków, wraz z warunkami w jakich zachodzą, odnajdowanie podobieństw i różnic między nimi w celu wygenerowania pojęć; 2) porównywanie wygenerowanych pojęć z kolejnymi przypadkami – czego

efektem jest powstanie nowych teoretycznych właściwości pojęcia i nowych hipotez;

3) jednoczesne dokonywanie porównań trzeciego typu – polegających na zestawianiu ze sobą pojęć i łączeniu ich w hipotezy, które stworzą podstawę dla generowanej teorii (Glaser, Strauss 1967: 38-43; Glaser, 1978: 50, 149-150; Konecki 2000: 70).

Z kolei teoretyczne pobieranie próbek opiera się na zbieraniu danych empirycznych, kodowaniu ich i analizie do momentu osiągnięcia poziomu teoretycznego nasycenia (theoretical saturation) (Glaser, Strauss 1967: 61-62), który charakteryzuje się tym, że badacz nie napotyka już nowych danych, zaś te, które pojawiają się, są powtarzalne i możliwe do analizy za pomocą wygenerowanych wcześniej kategorii. Kryteriami doboru próbki nie są matematyczne zasady rachunku prawdopodobieństwa, a dobór celowy, zgodny z kierunkiem wyznaczonym przez procedurę ciągłego porównywania (Hammersley, Atkinson 2000: 53-54). Nie oznacza to, że dobór próbek jest niesystematyczny. Jest on stale wyznaczany i sprawdzany (controlled) przez powstającą w toku badań teorię. Teoretyczne pobieranie próbek nie jest również tożsame z pobieraniem selektywnym (Glaser 1978: 37) – to ostatnie bowiem opiera się na celowym i przemyślanym odrzuceniu analizy niektórych wymiarów danego przypadku. Selekcja przypadków odbywać się może przy użyciu dwu, uzupełniających się strategii – minimalizowania różnic między przypadkami (by wydobyć własności podstawowe dla kategorii) lub ich uwypuklania (aby wytyczyć granice zasięgu teorii) (Glaser, Strauss 1967: 58; Hammersley, Atkinson 2000: 53).

Zakwalifikowanie wywiadu swobodnego do grona technik nisko standaryzowanych może sugerować brak konieczności gruntownego przygotowania badacza do wywiadu, co jest, zdaniem wielu badaczy jakościowych, mylące (Mason 2002). Przygotowanie do wywiadu składa się z kilku etapów. Pierwszym jest, określony przez Hammersleya i Atkinsona (ibidem: 48), terminem zaczerpniętym z geologii, etap tak zwanego sondowania gruntu. Polega ono na ocenie potencjalnych miejsc badania – zarówno na płaszczyźnie ich przydatności, jak również dostępności danych a przez to – możliwości przeprowadzenia badania. Ten etap wpłynąć może również na problematykę badania i spowodować jej przeformułowanie. Drugim jest

3 322

odnalezienie informatora, który będzie ekspertem w dziedzinie, leżącej w płaszczyźnie zainteresowań badacza (Konecki 2002: 172). Informator – ekspert często pełni także funkcję tłumacza kodu kulturowego grupy (języka, specyficznych zachowań, norm, obyczajów). Często ekspert jest również odźwiernym (gatekeeper) (Hammersley, Atkinson 2000: 73-77) – czyli osobą, która posiada formalne lub nieformalne pełnomocnictwo do wyrażenia zgody (odmowy) na dalsze przeprowadzenie badań. Wybór odpowiedniej osoby może sprawiać trudności, głównie z powodu niedostatecznych informacji na temat ról pełnionych przez poszczególne osoby działające w interesującym badacza środowisku. Trzecim wreszcie etapem jest opracowanie strategii prowadzenia wywiadu, obejmującej sposoby ustanawiania kontaktu (Konecki 2000: 172-173), rozwijania i pogłębiania poszczególnych wątków, czy dopytywania. Sytuacja wywiadu swobodnego umożliwia uchwycenie tych informacji, które są z punktu widzenia rozmówcy naprawdę istotne. By to osiągnąć, należy się zastosować do wymogu traktowania rozmówcy jako partnera i dążyć do symetrii w relacji badacz – badany (Konecki ibidem: 176-179; Kostera 2003: 126-136). Bliski kontakt (close rapport) i praca nad nim (relationship work) (Mason 2002) oraz zacieranie hierarchiczności wpisanej w klasyczne rozumienie sytuacji wywiadu ułatwia próbę odzwierciedlenia perspektywy badanego. Warto zaznaczyć, że zazwyczaj nieco inne kwestie poruszane są w pierwszych fazach badania (pierwszych wywiadach), a inne interesują badacza w dalszych (Strauss, Corbin 1990: 33-40; Babbie 2003: 327). Jest to zgodne z koncepcją „lejkowatej” struktury projektu badawczego (Hammersley, Atkinson 2000: 40-47, 211; Silverman 2007: 100), gdzie niedookreślony początkowo problem badawczy ulega stopniowemu zawężaniu i doprecyzowaniu. Modyfikowalność zagadnień jest ograniczona jedynie ciągłością całego projektu badawczego. Przygotowanie do wywiadu obejmuje też opracowanie pomysłów na temat zagadnień – ogólnego planu zagadnień (Przybyłowska 1978: 65-67), które będą poruszane w jego toku. Badacz nie powinien mieć jednak ścisłej listy pytań, by wywiad przebiegał możliwie na zasadzie swobodnej rozmowy z badanym przy zastosowaniu niesformalizowanego języka (Konecki 2000: 171; Kostera 2003: 126). Wywiad swobodny nie jest zapisywany na kwestionariuszu, jest natomiast rejestrowany przez dyktafon lub inne urządzenie rejestrujące. Wymaga to jednak zgody rozmówcy. Jeśli nie zostanie ona wyrażona, konieczne jest samodzielne zapisywanie odpowiedzi „na bieżąco”. Dzięki nagrywaniu treści wywiadu cała uwaga badacza może skupić się na rozmówcy i uważnym śledzeniu przebiegu rozmowy

(Kostera ibidem: 127-128), czy opowieści autobiograficznej (Silverman 2007: 142). Tak zapisany wywiad wymaga późniejszej transkrypcji do postaci umożliwiającej zakodowanie materiału i dalszą analizę zgodną z procedurami metodologii teorii ugruntowanej. Transkrypcja obejmować powinna także wszelkie znaki parawerbalne i przerwy w wypowiedziach (Konecki 2000: 176).

Narzędziem, ułatwiającym uprawomocnienie i uwiarygodnienie konkluzji płynących z badania (Hammersley, Atkinson 2000: 235-238; Kostera 2003: 97-101) jest triangulacja. Termin wywodzi się z procedury stosowanej w nawigacji i dotyczy odnalezienia więcej niż jednego punktu orientacyjnego (Hammersley, Atkinson ibidem: 236). Pozwala ona jednocześnie utrzymać pewien dystans do wyników badań terenowych, co jest istotne o tyle, że w pewnym stopniu badacz uczestniczy w obserwowanych zjawiskach społecznych. Istnieją cztery podstawowe typy triangulacji (Konecki 2000: 86):

1) triangulacja danych - czasem spotyka się również określenie triangulacji

źródeł danych (Hammersley, Atkinson 2000: 236) – polega na porównywaniu danych z różnych faz projektu badawczego lub pochodzących z innych źródeł; 2) triangulacja badacza – wprowadzenie ewaluatorów i obserwatorów lub taki

podział ról w zespole badawczym, aby w czasie badania tego samego obszaru, obserwatorzy przyjmowali diametralnie odmienne role (Hammersley, Atkinson ibidem: 236);

3) triangulacja teoretyczna – spojrzenie na dane z punktu widzenia odmiennych

od siebie perspektyw teoretycznych;

4) triangulacja metodologiczna – stosowanie różnych metod i technik do

zbadania pojedynczego zjawiska.

Hammersley i Atkinson (ibidem: 146) zwracają uwagę, że ze względu na przestrzeń, sytuacja wywiadu może przybierać postaci dwu, odmiennych sytuacji. Wywiad może iść w kierunku sformalizowanej rozmowy, która odbywa się w autonomicznej, wydzielonej przestrzeni, nie związanej bezpośrednio z obszarem działania rozmówcy w zakresie interesującej badacza tematyki. Drugą możliwością jest sytuacja określona mianem wywiadu, jako obserwacji uczestniczącej, gdy rozmowa odbywa się w miejscach, wykorzystywanych również do celów związanych z tematyką badania. Autorzy zwracają uwagę, że w drugiej sytuacji granica między wywiadem a obserwacją zaciera się (por. Mason 2002: 83), co niesie ze sobą dość istotne metodologiczne zalecenie obserwowania kontekstu wywiadu i prowadzenia

3 344

notatek. Należy tu także brać pod uwagę możliwość zniekształcenia uzyskiwanych informacji na przykład przez osoby trzecie przebywające w pomieszczeniu, gdzie odbywa się wywiad (Hammersley, Atkinson 2000: 150-151).