Wyzwania starzejącego się społeczeństwa

Starzenie się społeczeństwa to problem, który szczególnie dotyczy państw euro-pejskich. Ekonomiści i demografowie przewidują, że w XXI w. Europa stanie się wymie-rającym kontynentem, gdzie miejsce dotychczasowej ludności zajmą emigranci. Przewi-duje się, że populacja mieszkańców Europy, którzy stanowią ok. 10% ludności świata, za 50 lat zmniejszy się do 5%. Starzenie się Europy wynika z trzech zasadniczych tendencji:

• ciągłego wzrostu długości życia, co jest wynikiem poprawy zdrowia i jakości ży-cia Europejczyków,

• systematycznego wzrostu liczebności pokolenia w wieku powyżej 60 lat,

• utrzymującego się niskiego przyrostu naturalnego (współczynnik dzietności w większości państw europejskich jest niższy od współczynnika prostej zastępo-walności pokoleń)⁶³.

Proces starzenia się ludności, polegający na systematycznym wzroście udziału osób starszych w stosunku do całej populacji obserwuje się już od ponad ćwierć wieku.

63 J. Szymańczak, Starzenie się społeczeństwa polskiego – wybrane aspekty demograficzne, „Studia BAS”, Nr 2(30),2012, http://orka.sejm.gov.pl/wydbas.nsf/0/BAE0BAB9C03828AFC1257A37002A2F40/$File/BAS_30-2.pdf [dostęp 10.10.2013 r.].

Stanowi on jeden z najtrudniejszych problemów współczesnego świata, który dotyczy także Polski⁶⁴.

Starzenie się jest to naturalny, długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny, zachodzący w rozwoju żywych organizmów, w tym także człowieka. Proces starzenia ma złożone uwarunkowania genetyczne, biologiczne i środowiskowe⁶⁵.

Każdy kolejny, następujący po sobie okres życia wymaga od nas przystosowania się do nowych, zmieniających się okoliczności i stawiania czoła nowo pojawiającym się wyzwaniom. Wejście człowieka w okres starości nie zwalnia go z pracy nad sobą, a wręcz przeciwnie powinno mobilizować całe jego siły i potencjał do aktywnego oraz twórczego działania. To teraz właśnie człowiek wreszcie ma czas na realizowanie marzeń i pomy-słów z młodości, które wcześniej z różnych przyczyn nie były możliwe. Wielu znanych i szanowanych ludzi osiągnęło największe sukcesy właśnie w trakcie jesieni życia i mimo narastających problemów zdrowotnych tego okresu cieszyli się oni dużym szacunkiem i zaufaniem społecznym. Przykładem może być Margaret Thatcher, która została premie-rem, w kilka lat po przejściu na emeryturę.

Proces starzenia się i starość są zjawiskami trudnymi do zdefiniowania ze wzglę-du na to, że u poszczególnych osób przebiegają one w sposób zróżnicowany. Obecnie zakłada się, że początek wieku starczego przypada pomiędzy 60 a 65 rokiem życia. Jednak warto pamiętać o tym, że pojęcie starości i sama starość jest zjawiskiem bardzo indywi-dualnym i zależnym od wielu czynników.

Współcześnie okres starości można podzielić na dwa podokresy:

• młodszą starość (wiek podeszły) przypada na okres pomiędzy 60 a 74 rokiem życia,

• późną starość (starość właściwa) - pomiędzy 75 a 89 rokiem życia.

Obecnie zaczęto również wyodrębniać trzecią grupę osób długowiecznych - 90 lat i wię-cej, jest to grupa o szczególnych cechach biologicznych i dziedzicznej predyspozycji do długowieczności⁶⁶.

Od kilkudziesięciu lat naukowcy zauważyli znaczny wzrost starzenia się społe-czeństw dobrze rozwiniętych, szczególnie w państwach Europy Zachodniej oraz Amery-ki Północnej. Zmiany te wiążą się z wieloma czynnikami, a przede wszystAmery-kim ze stałym wydłużeniem się przeciętnej długości trwania życia poszczególnych jednostek (dzięki dużym postępom w medycynie i większej świadomości prozdrowotnej) oraz ze spad-kiem urodzeń i w konsekwencji zmniejszaniem się populacji najmłodszej części społe-czeństwa w krajach wysoko rozwiniętych.

Obecnie obserwuje się przyśpieszony proces starzenia społeczeństwa i wzrost udziału ludności starszej, przekraczający wskaźnik 15%. Szacuje się, że do 2020 roku licz-ba osób starszych w społeczeństwie zachodnim zwiększy się do 40%. Podobne tendencje

64 Trafiałek E., Procesy demograficzne u progu XXI wieku, Katowice, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, 2002.

65 Dzięgielewska M., Przestrzeń życiowa i społeczna ludzi starszych, Łódź, Akademickie Towarzystwo Andrago-giczne, 2000.

66 Konieczna-Woźniak R., Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce, Profilaktyczne aspekty edukacji seniorów, Poznań, ERUDITUS, 2001.

zaczęto dostrzegać również w Polsce, a proces ten nabrał szczególnego przyspieszenia w związku z transformacją społeczno-ekonomiczną, która rozpoczęła się w końcu lat 80.

Należy zauważyć, iż tempo przemian zachodzących w Polsce jest znacznie szybsze, niż w pozostałych krajach Europy Zachodniej. W Polsce odnotowuje się 16% udział osób w podeszłym wieku w całej populacji kraju. Od około 1960 roku udział ludności starszej w naszym społeczeństwie podwoił się. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu kilku lat polscy mężczyźni zyskali ponad 12, a Polki ponad 15 lat życia⁶⁷.

Takie wyniki badań statystycznych dowodzą, że mamy do czynienia z tzw. spo-łeczeństwem starzejącym się. Oznacza to, że w najbliższym okresie liczba osób w pode-szłym wieku w stosunku do liczby nowo narodzonych dzieci będzie się znacznie zwięk-szała. Powoduje to nowe wyzwania zarówno dla organów państwowych, jak i organizacji pozarządowych. Całe społeczeństwo powinno się przygotować na duże zmiany i poszu-kać nowych sposobów rozwiązania zaistniałej sytuacji. Dlatego tak ważne jest właściwe zrozumienie potrzeb, a zarazem docenienie seniorów.

W porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej Polska w sensie demo-graficznym jest nadal młoda. Polacy przeciętnie są młodsi o 3 lata od mieszkańców UE.

Niemniej obserwowany jest postępujący proces starzenia się ludności, a w perspektywie najbliższych dwudziestu kilku lat nastąpi jego gwałtowny wzrost. Według prognozy Głów-nego Urzędu StatystyczGłów-nego⁶⁸ udział osób w wieku poprodukcyjnym w strukturze ludności Polski zwiększy się z 16,8% w 2010 r. (ok. 6,5 mln osób) do prawie 27% (ok. 9,6 mln osób) w 2035 r. Powyższe dane szczegółowo obrazują poniższe wykresy.

Wykres 1. Trwanie życia w Polsce w podziale na płeć w latach 1983-2035.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

67 Ibidem.

68 GUS, Prognoza ludności na lata 2008–2035, 2009, www.stat.gov.pl [dostęp 10.10.2013].

Wykres 2. Struktura demograficzna ludności Polski w latach 2010 - 2035 w podziale na ekonomiczne grupy wieku.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Przyśpieszenie procesu starzenia się społeczeństwa to oprócz zmiany postaw i zachowań prokreacyjnych, wzorców tworzenia rodziny, odpływu ludności za granicę, wydłużania przeciętnego trwania życia jedna z cech charakteryzujących zmiany demo-graficzne, jakie obserwuje się w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu⁶⁹. Na zjawisko sta-rzenia się ludności w Polsce wpływa również szereg innych czynników, jak np. poziom zamożności społeczeństwa, promowany model rodziny, aktywność zawodowa kobiet, poziom opieki społecznej i ochrony zdrowia, wykształcenie ludności oraz polityka spo-łeczna państwa. Proces starzenia się ma więc nie tylko wymiar demograficzny, ale także ekonomiczny i społeczny⁷⁰.

Dłuższe ludzkie życie jest zjawiskiem bardzo pozytywnym pod warunkiem, że na starość zachowa się zdrowie i sprawność. Każdy bowiem chce żyć długo, ale boi się przy tym starczej niewydolności, chorób i niedołęstwa. Wzrost odsetka osób w wieku emerytalnym stanowi też wyzwanie dla szeroko rozumianej aktywacji tej grupy ludzi.