Zabytki nieruchome Obiekty zdrojowe

Najbardziej charakterystyczną grupą budynków zabytkowych w Jastrzębiu-Zdroju są obiekty związane z funkcjonowaniem dawnego uzdrowiska. Są to obiekty powstałe w okresie od 1861 r. do wybuchu II wojny światowej – budynki zdrojowe parkowe, sanatoria i szpitale, pensjonaty i wille, reprezentujące różne style architektoniczne. Wyróżniającą się grupą, dotychczas niedocenioną – są budynki modernistyczne z lat międzywojennych XX w., z których wybitnymi walorami odznacza się willa Mikołaja Witczaka (obecnie część Szkoły Muzycznej) oraz dawne Sanatorium Huty Pokój (obecnie Sąd Rejonowy). Mimo utracenia przez miasto statusu uzdrowiska, większość budynków związanych z działalnością zdrojową istnieje do dnia dzisiejszego. W związku ze zmianą ich funkcji podlegają one ciągłym przeobrażeniom i remontom.

Spaleniu uległ jeden z najcenniejszych obiektów tego typu -wpisany do rejestru zabytków – prywatne sanatorium im. gen. Horonkiewicza, późniejsze sanatorium „Górnik”. Aktualnie zachowały się pozostałe budynki zespołu (wpisane do rejestru zabytków wraz z parkiem zdrojowym). Większość tych budynków pełni obecnie nowe funkcje. Również na terenie Zdroju istnieje najwięcej udanych przykładów remontów

i adaptacji (często także rozbudowy) obiektów zabytkowych na nowe cele. Należy tu wymienić obiekty na terenie Parku Zdrojowego oraz Sanatorium obecnie Sąd Rejonowy.

Obiekty sakralne.

W dzielnicach obrzeżnych dominantami terenu są kościoły, zarówno te uznane za zabytki jak drewniany kościół p.w. św. Barbary i św. Józefa (przeniesiony) oraz murowane barokowo-klasycystyczne – Wszystkich Świętych w Szerokiej i św. Katarzyny w Jastrzębiu Górnym oraz nowsze MB Różańcowej w Moszczenicy, ewangelicki i katolicki p.w. Niepokalanego Serca NMP w Ruptawie). Ten ostatni szczególnie zwraca uwagę, swoim niezwykle bogatym wystrojem. Jest bowiem autorskim dziełem zakopiańskiego artysty – Henryka Burzca.

Interesujące są również trzy kapliczki kubaturowe, z typu architektonicznych, zlokalizowane przy ul. Cieszyńskiej 209 w Cisówce, na skrzyżowaniu ulic Dąbrowskiego i Komuny Paryskiej w Moszczenicy oraz przy ul. Bema w Boryni.

Zabudowa pałacowa, dworska wraz z zespołami parkowymi.

Ważnymi obiektami w historii miasta są reprezentacyjne budowle, jakimi są: pałac i dwory.

Najcenniejszymi tego typu obiektami, wpisanymi do rejestru zabytków są: barokowy pałac w Boryni i późnorenesansowy dwór obronny w Bziu Zameckim.

Pałac w Boryni został bardzo pieczołowicie odrestaurowany przez prywatnego właściciela i jest użytkowany jako hotel. W Boryni znajdują się fragmenty parku przypałacowego, a luźno rozmieszczone drzewa i grupy drzew zajmują wschodnią część obecnej działki. W obecnym kształcie nie ma możliwości jednoznacznego określenia typu pierwotnej kompozycji. Najprawdopodobniej stanowiły one niegdyś fragment skupisk w obrębie dużego założenia parkowego. Najbardziej okazałe z drzew – lipa drobnolistna, rosnąca na południowy zachód od pałacu pełniła kiedyś funkcję singeltona.

Na terenie miasta znajduje się przekształcony dwór obronny w Bziu Zameckim użytkowany obecnie jako przedszkole, w pobliżu którego znajduje się pozostałość dawnego parku. Park dworski zlokalizowany jest na północ i wschód od budynku dworskiego i oddziela go od zabudowań folwarcznych.

Park ma charakter krajobrazowy o trudnym dziś do ustalenia układzie przestrzennym.

Najprawdopodobniej przy tworzeniu kompozycji oparto się na drzewostanie siedliskowym, gdyż część dębów szypułkowych oraz lip drobnolistnych jest starsza niż przypuszczalny czas założenia parku. Układ kompozycyjny częściowo zatarty. Niewielka zachowana część nasadzeń krzewów ozdobnych.

Najbardziej zagrożony ze względu na stan techniczny i brak zainteresowania ze strony prywatnego właściciela – jest dwór rodziny Witczaków w Jastrzębiu Dolnym na Mendowcu (przy ul. Lompy 10). Przy dworze znajduje się zespół wartościowego starodrzewu, a sam obiekt powinien być chroniony ze względu na miejsce rodziny Witczaków w historii miasta.

Zabudowa wiejska.

Najliczniejszą grupą obiektów zabytkowych rozproszonych na terenie dawnych historycznych wsi są budynki mieszkalne – pozostałości dawnej zabudowy o charakterze wiejskim (chałupy, zagrody z budynkami gospodarskimi), jednak większość z tych budynków została przynajmniej częściowo przekształcona lub znajduje się w bardzo złym stanie technicznym.

W niekompletnym stanie lub szczątkowo zachowały się założenia folwarczne w: Bziu, Szerokiej, Ruptawie i Boryni. Istniejące obiekty w większości są silnie przekształcone lub znajdują się w złym

i bardzo złym stanie technicznym. Najbardziej wartościowym i najlepiej zachowanym zespołem tego typu jest folwark w Szerokiej.

Budynki użyteczności publicznej.

Do zachowanych obiektów tego typu zaliczają się dawne szkoły publiczne, katolickie lub ewangelickie, pełniące obecnie nadal funkcję szkół (Pruska Szkoła Powszechna w Szerokiej, ul. Fredry 20 – budynek wyremontowany; Szkoła katolicka w Bziu, ul. Świerczewskiego – rozbudowany; Szkoła Powszechna w Ruptawie – ul. Płonki 23), biurową (D. Szkoła gminna w Jastrzębiu Górnym, obecnie – Powiatowy Urząd Pracy, ul. Pszczyńska 134) lub przedszkoli (D. Szkoła katolicka w Jastrzębiu Górnym, ul. Pszczyńska 158;

Szkoła ewangelicka w Bziu, ul. Świerczewskiego 61).

Zachowały się budynki dawnych gospód (d. gospoda rodziny Dziwoki, Bzie, ul. Świerczewskiego 54) oraz budynki o dachach kolebkowych – funkcja pierwotna nieznana o. budynek handlowo-usługowy (Ruptawa, ul. Libowiec 2 i Borynia, ul. Świerklańska 87) oraz dawna strażnica celna w Ruptawie ul. Cieszyńska 101.

Budynki mieszkalne.

Poza dzielnicą Zdrój istnieją na terenie miasta nieliczne przykłady zabytkowych budynków mieszkalnych wielorodzinnych – najbardziej wartościowa jest kolonia robotnicza w Moszczenicy przy ulicy Armii Krajowej (4 budynki).

Obiekty i zespoły kolejowe.

W związku z budową linii kolejowej Żory – Wodzisław w latach 1908–11 na terenie miasta zrealizowano cztery zespoły dworcowe: Jastrzębie-Zdrój (wraz z wieżą wodną), Jastrzębie Górne, Bzie i Moszczenica. Linia kolejowa Moszczenica – Cieszyn powstała w latach 1934–36 – w 1936 r. zbudowano dworzec kolejowy w Ruptawie i przystanek osobowy „Zofiówka” (rozebrany w ostatnich latach). Wszystkie te budynki mają wysoką wartość zabytkową i posiadają opracowane tzw. białe karty. Nie pełnią one pierwotnej funkcji, gdyż w 1998 r. zakończono użytkowanie linii kolejowych na terenie miasta. Budynki czterech zachowanych dworców kolejowych w większości są nieużytkowane i zagrożone postępującą dewastacją. Dworzec w Zdroju zdewastowany po pożarze został rozebrany. Obiekty dworców, będące własnością PKP, zaniedbane w stopniu grożącym utratą wartości zabytkowej – są przykładem wadliwego zarządzania budynkami zabytkowymi.

Cmentarze wraz z zabytkowymi nagrobkami.

W najbliższym otoczeniu historycznych kościołów w Szerokiej, Jastrzębiu Górnym, Moszczenicy, Ruptawie oraz w Bziu Zameckim zlokalizowane zostały cmentarze parafialne. Wszystkie te obiekty, mimo iż posiadają ponad stuletnią historią, zatraciły swe cechy zabytkowe. Na każdym z cmentarzy parafialnych (w Jastrzębiu Górnym, Szerokiej, Moszczenicy, Bziu Zameckim oraz na katolickim i ewangelickim w Ruptawie) zachowało się jedynie kilka historycznych nagrobków, wszystkie nagrobki otrzymały indywidualne karty ewidencyjne w 2008 r. Do najcenniejszych zalicza się najstarszy nagrobek na terenie miasta, wykonany w II ćw. XIX w. - Georga, Anny i Julisa Galisch`ów – na cmentarzu rzymsko-katolickim w Ruptawie. Walor zabytkowy posiada również niewielki nagrobek Blandyny Frey na cmentarzu w Bziu Zameckim oraz pomnik poświęcony poległym podczas I wojny światowej i powstańcom śląskim w Szerokiej – z ekspresjonistyczną rzeźbą Piety. Na żadnym z cmentarzy nie zachowała się pierwotna zieleń cmentarna, która w ostatnim okresie uległa masowej wycince. Pierwotnie cmentarze posiadały obsadzenia szpalerowe drzewami liściastymi po obwodzie oraz wzdłuż głównych alei (często były to lipy). Obecnie nieliczne okazy starodrzewia znajdują się na cmentarzu w Jastrzębiu Górnym,

natomiast w Moszczenicy i na cmentarzu katolickim w Ruptawie zachowały się rozłożyste dęby szypułkowe, będące pomnikami przyrody.

Park Zdrojowy.

Niezwykle istotnym w krajobrazie Jastrzębia-Zdroju jest park zdrojowy. Park zlokalizowany jest w centrum dawnego uzdrowiska. Pierwotnie przecięty na dwie nierówne części deptakiem (obecnie ul. 1. Maja). Część północna parku ma charakter zróżnicowany. Ze względu na lokalizację w obrębie naturalnego wąwozu, część parku ma charakter naturalny, gdzie cieniste alejki i romantyczne mostki oraz schody terenowe skłaniają do spokojnego, kontemplacyjnego wypoczynku. Część centralna fragmentu północnego ma charakter reprezentacyjny i ukształtowana została w stylu wspólnym dla wielu XIX wiecznych uzdrowisk. Alejki wytyczono tam regularnie, uzupełniając je małą architekturą. Wszystkie zbiegają się do centralnego, prostokątnego placu przed Domem Zdrojowym. W tej części parku zlokalizowano największą liczbę drzew i krzewów egzotycznych. Ogółem w parku zinwentaryzowano 147 gatunków drzew i krzewów, z czego znaczna część to egzotyczne. We wschodniej części park znowu przechodzi w kompozycję swobodną, kończącą się tzw. Kozim Jarem. W obrębie tej części parku sukcesywnie powstawały obiekty sanatoryjne i uzdrowiskowe rozrzucone po całym terenie. W zależności od czasu powstania nosiły charakter architektury uzdrowiskowej XIX w. aż do modernistycznej i stylu zakopiańskiego. Część południowa ma charakter zbliżony do naturalnego, ponieważ rozplanowano ją na stoku opadającym w dolinę od budynków sanatoryjnych zlokalizowanych tu wzdłuż ulicy. Uzyskany w ten sposób układ jest lekko zgeometryzowany. Rozpoczyna się schodami terenowymi prowadzącymi od obiektów w dół, gdzie na dużych przestrzeniach trawiastych zlokalizowano sztuczny staw z wyspą, fontannę i kilka nieregularnych grup drzewostanu. W tej części mniej jest egzotycznych nasadzeń parkowych.

Rewitalizacja terenów parkowych jest przedmiotem wielorakich działań Miasta w okresie ostatnich lat.