Paulina Osowska*
Abstrakt Powyższy artykuł przedstawia problem zależności pomiędzy uwarunkowania-mi kulturowyuwarunkowania-mi a ich odniesieniem na zachowania ekonouwarunkowania-miczne. Przedsta-wione badania mają na celu ukazanie wpływu kultury, wraz z jej komponen-tami, zwłaszcza religią, na zachowania ludzi w otoczeniu gospodarczym. Ce-lem artykuły jest przybliżenie probCe-lemu oraz zapoznanie się z czynnikami od-działującymi na jego istnienie. Artykuł ten uwypukla protestantyzm, jako reli-gię szczególnie szanującą pracę.
Słowa kluczowe kultura, zachowania ekonomiczne, etyka, religia, protestanyzm.
WSTĘP
Rozważając motywy podejmowania decyzji oraz działań w świecie biznesu i ekonomii, coraz częściej brane są pod uwagę aspekty pozaekonomiczne oraz psychologiczne. Motywy postępowań, działań oraz kroki człowieka podejmo-wane na polu ekonomicznym i finansowym są coraz częściej badane przez eko-nomistów behawioralnych. Celem pracy jest ukazanie, że jednym z aspektów, który bez wątpienia ma wpływ na całe nasze życie, również na tle nym, jest kultura. Hipotezą pracy jest wpływ kultury na zachowania ekonomicz-ne człowieka.
Każdy człowiek urodził się, wychowywał oraz dorastał w określonej kultu-rze. Każdy z nas zetknął się z danym wzorcem zachowań. Mogą to być wzorce o szerokiej skali, np. narodowe, ale też takie, które płyną chociażby z domu. Ponieważ wszyscy jesteśmy uczestnikami jakiejś kultury, z założenia ma ona wpływ na życie człowieka, a więc i na kształtowanie świata ekonomii. Kultura nie ma charakteru jednolitego. Złożona jest z wielu współgrających ze sobą
* Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki.
ACCEPTED: 05th
June 2016 PUBLISHED: 30th
JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 50
Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59 Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…
komponentów, tworzących całość. Ważnymi elementami kultury są zwyczaje, symbole, wartości i przede wszystkim religia. W artykule przedstawione zostały cechy, podobieństwa oraz różnice między czterema największymi religiami świata, w kontekście ich wpływu na podejście człowieka do handlu, produkcji czy pieniądza. Każda z nich niesie ze sobą szeroką gamę wartości, a jednak czę-sto tak różniących się w podejściu do wielu spraw. Uwypuklony został wpływ chrześcijaństwa, a zwłaszcza protestantyzmu, na rozwój gospodarki kapitali-stycznej. Ukazane zostało, w jak znaczny sposób to, nad czym często się nie zastanawiamy, co często nie jest widoczne na pierwszy rzut oka, rzutuje na na-sze życie, a nawet może mieć wpływ na podejmowanie decyzji finansowych.
Poniższe rozważania ukazują, jak znaczny wpływ mają otoczenie, miejsce, w którym dorastamy i żyjemy, czy utrwalone wzorce zachowań na nasze postę-powanie. Mimo tego, że często nie jesteśmy świadomi oddziaływania otaczają-cej nas kultury na nasze codzienne życie, odgrywa ona ważną rolę w kształto-waniu nas samych, naszych światów oraz wzajemnych interakcji.
1. MIEJSCE KULTURY W GOSPODARCE
1.1. Kultura narodowa
Na przestrzeni wieków ukształtowało się wiele różnorodnych pojęć czy de-finicji, jakimi opisuje się kulturę. Dzieje się tak, ponieważ kultura stanowi nie-zwykle złożone i wieloaspektowe pojęcie, któremu można przyporządkować wiele dziedzin i elementów otaczającego świata gospodarki. To właśnie te skła-dowe tworzą główne różnice w pojmowaniu tego szeroko pojętego terminu [Bartosik-Purgat 2006, s. 13]. Pierwszy raz słowo „kultura” zostało zdefiniowa-ne w 1871 r. przez E. B. Tylora w „Primitive Culture” i brzmi ono: ,,kultura narodowa to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wiarę, sztukę, morale, pra-wo, zwyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa” [Kroeber 2002, s. 152].
Według autorów kulturę można podzielić na sześć części, tj.: kulturę mate-rialną, instytucje społeczne, edukację, wierzenia, estetykę oraz język. Ponadto zagadnieniem kultury narodowej zajmowało się wielu badaczy, do których nale-ży między innymi G. Hofstede, którzy na podstawie odpowiednich kryteriów dokonali podziału i klasyfikacji rynku światowego na poszczególne grupy kultu-rowe. Według G. Hofstede kulturę można określić jako zaprogramowanie umy-słu, które można podzielić na trzy płaszczyzny, a mianowicie: uniwersalną, ko-lektywną i indywidualną. Elementarnym budulcem zaprogramowania umysłu, który występuje u każdego człowieka i jest genetycznie dziedziczony, jest natura ludzka, występująca na poziomie uniwersalnym. Naturę ludzką cechuje
emocjo-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 51
Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59 Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…
nalne odczuwanie przeżyć, tj. strach, radość czy gniew. Aby wyrazić wyżej wy-mienione odczucia należy uruchomić kolektywną część człowieka, jaką jest kultura. Stanowi ona wyróżnienie dla pewnych społeczności i jest ona nabyta, przekazywana z pokolenia na pokolenie, a nie tak jak w przypadku zaprogra-mowania uniwersalnego dziedziczona. Ostatnim poziomem w modelu Hofstede jest zaprogramowanie indywidualne jednostki. Jest to najogólniej rzecz ujmując osobowość ludzka, charakterystyczna dla każdego człowieka z osobna, która jest cechą połowicznie dziedziczoną i nabytą. Autor dokonuje również podziału różnic kulturowych występujących między danymi społeczeństwami, które przedstawia przy pomocy tzw. diagramu cebuli. Elementami budującymi po-wyższy schemat są, zaczynając od zewnątrz: symbole (odpowiednie w danej kulturze gesty i znaki), bohaterowie (pewne wzorce zachowania, skrywane pod postacią pewnych ważnych w danej kulturze osób), rytuały (wszelkie oznaki poszanowania dla innych, np. sposób przywitania) i wartości, czyli samo cen-trum modelu, najgłębiej skrywane (jest to zdolność rozróżniania dobra od zła, a więc dokonanie odpowiedniego wyboru) [Hofstede i Hofstede 2007, s. 17–18]. Wielu autorów podjęło się próby dokonania podziału orientacji kulturowych pod względem różnych kryteriów. Podstawowymi kryteriami, którymi posługują się w badaniach naukowcy są nastawienie do jednostek i grup (indywidualne i kolektywne), konwenansów (ceremonialne i bezceremonialne), obcych (pro-transakcyjne i propartnerskie), hierarchii (małe bądź duże zdystansowanie do władzy), nowych sytuacji (małe bądź duże ich unikanie), cele (krótkoterminowe i długoterminowe), zachowanie (powściągliwe i emocjonalne), czas (przyszły, teraźniejszy i przeszły oraz monochromiczność i polichromiczność), status spo-łeczny (osiągnięcie i przypisanie), kontekst (nisko- i wysokokontekstowość), przestrzeń (osobista i publiczna). Istnieją również inne podziały, m.in. na orien-tację męską i żeńską czy też na partykularną i uniwersalną. Wyżej wymienione podziały znajdują wyraz w badaniach nad relacjami na rynkach międzynarodo-wych [Gould 1996].
1.2. Etyka a duchowość
Prowadzenie działalności gospodarczej, które podejmuje człowiek oraz związane z nią dziedziny zarządzania, rozumiane są jako wszystkie podejmowa-ne działania przez człowieka z różnych kierunków. W literaturze dominują po-zycje ujmujące tzw. „cielesność” biznesu, czyli badające jej sprawności – efek-tywność oraz ekonomiczność. Co więcej, działania te wymagają nie tylko anali-zy, ale pewnego rozebrania pojęcia na czynniki pierwsze i wzięcia pod uwagę etyki działań biznesowych. Etyczność jest miarą tego, w jakim stopniu podej-mowane decyzje oraz działania są kompatybilne z tym, co w określonym kręgu,
JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 52
Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59 Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…
społeczeństwie czy organizacji uznawane jest za etyczne. Wyżej wymieniona etyczność związana jest z pewnego rodzaju osądem wartościującym, który znaj-duje podstawy „cielesne” poprzez zasady wypływające z różnego rodzaju teorii etycznych oraz „duchowe”.
Od niedawna, problem duchowości w biznesie, zarządzaniu czy pracy jest poruszany w literaturze oraz praktyce. Jedną z osób zajmującą się badaniami jest Laszlo Zsolnaia – dyrektor Centrum Etyki Biznesu Budapeszteńskiego Uniwer-sytetu Nauk Ekonomicznych. W swojej książce Spirituality and Ethics In
Mana-gement, dla której inspiracją były organizowane przez autora konferencje,
przed-stawia problematykę duchowości w ramach prowadzonych działań gospodar-czych [Partycki 2005, s. 50– 51]. Sami organizatorzy spotkań oraz seminarium nie zdefiniowali jednoznacznie pojęcia duchowości w zarządzaniu, ale stwier-dzili, że „o duchowości rozpatrywanej z perspektywy przywództwa (leadership), można powiedzieć, iż rozszerza zakres tradycyjnej refleksji dotyczącej celu kor-poracji, wskazując na organizacyjno-egzystencjalne poszukiwania znaczenia, tożsamości i sukcesu” [Gasparski 2002, s. 61–80]. Według ujęć słownikowych natomiast, duchowość oznacza „bycie zainteresowanym sprawami duchowymi lub religijnymi, praktykami religijnymi, modlitwą”, przy czym przymiotnik ‘du-chowy’ jest rozumiany, jako: „dotyczący ducha raczej, niż ciała […] religijny […] powiązany lub bliski temu, co dotyczy ducha, związany z tym, co stanowi istotę przedmiotu zainteresowań […] kościoła” [Longman Dictionary of
Con-temporary English, 1989]. Są też autorzy, którzy wyróżniają prawne oraz
prak-tyczne rozumienie duchowości. Ci pierwsi dostrzegają różnicę w pojmowaniu duchowości mającej korzenie w religii oraz tej, która znajduje swoje źródło w świadomości istnienia uniwersalnych wartości, szerszej niż religia. Jedni po-strzegają duchowość religijną, jako instytucję, zajmującą się rytuałami, drudzy rozumieją duchowość, jako dbałość o głębszą, mistyczną egzystencję. Powyżsi autorzy popierają otwarty sposób pojmowania duchowości, zarówno tej wywo-dzącej się z religii, jak i ze świeckich przekonań. Takie podejście daje menedże-rom możliwość zainteresowania uczciwością przekonań swoich pracowników. Kierownicy powinni więc połączyć troskę o rozwój przedsiębiorstwa w taki sposób, aby ład organizacyjny dawał pracownikowi również szansę osobistego rozwoju. Menedżerowie powinni zatem unikać wnikania w prywatność pracow-ników. Powinni opowiadać się za akceptacją wszelkich przekonań, wartości oraz religii oraz zapewnić takie środowisko pracy w sposób legalny, zgodny z nor-mami i oczekiwaniami społeczeństwa oraz mając na uwadze wymagania pro-dukcyjne. Duchowość jest istotnym czynnikiem w kształtowaniu się współpracy między ludźmi, a więc między pracownikami. Ma to związek z moralnością życia prywatnego oraz moralnością życia zawodowego. Pierwsza pokazuje ogólne działania człowieka, druga na polu zawodowym, związanym również z działalnością gospodarczą [Cash i Gray 2000, s. 132]. Wzrastanie
zaciekawie-JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 53
Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59 Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…
nia religijnością i duchowością w korporacjach powoduje wzrost zaangażowania kierownictwa w organizowanie różnego rodzaju spotkań z osobami duchowny-mi, które mają za zadanie doradzać pracownikom. Coraz więcej firm zwiększa zainteresowanie działaniami na rzecz ochrony środowiska, co jest samo w sobie duchowym podejściem. Zachęca się również pracowników do podejmowania działań charytatywnych. Wszystkie te działania służą doskonaleniu człowieka, co ma skutkować byciem lepszym pracownikiem czy menedżerem [Rood 2000, s. 134]. Jeżeli od pracownika bądź menedżera wymaga się integralności, to za jego słowami powinny iść czyny, a także powinien postępować w pracy oraz poza nią w ten sam sposób. Duchowość powinna służyć pogłębianiu więzi mię-dzy światem wewnętrznym i zewnętrznym w działalności gospodarczej [Gaspar-ski 2004, s. 123–140].
Problematyka powiązań między duchowym wymiarem życia z zarządzaniem ukazywana jest jako tzw. gospodarka dzielenia się, która jest chrześcijańskim modelem w ekonomii. Duchowość może być fundamentem życia jednostki, a także całego społeczeństwa, a więc stanowić źródło jakości dla danego przedsię-biorstwa, poprzez jej oddziaływanie na zarządzanie dzięki jakości kierowników jako osób, a także urozmaicanie kultury korporacyjnej [Zsolnai 2004, s. 11].
2. RELIGIA A EKONOMIA
2.1. Stosunek religii do kwestii ekonomicznych i społecznych
Pewne utarte stwierdzenia, takie jak nazywanie ekonomii religią współcze-snych czasów czy też religią kapitalizmu, świadczą o niewątpliwym związku zachodzącym pomiędzy religią a gospodarką. Być może powyższe stwierdzenia są wypowiadane na wyrost, jednak historia ekonomii daje ważne powody, by dostrzec wpływ religii na działania człowieka w przestrzeni gospodarczej [Ta-mura 2003, s. 20]. Wszędzie tam, gdzie zachodziła wymiana handlowa czy też wytwarzało się dobra, zachodziła potrzeba wprowadzenia określonych zasad.
Ludzkość stawiała sobie pytania, co produkować, w jaki sposób sprawiedli-wie dzielić zyski oraz dokonywać wymiany, ale także ich myśli zaprzątało pytanie odnośnie gospodarstw domowych oraz większych grup społecznych w kontekście ekonomicznym. Z biegiem czasu próbowano się dowiedzieć, jaki wpływ wywiera aktywność gospodarcza człowieka na działania i rozwijanie się społeczeństwa. Co za tym idzie, religie wraz ze swoimi wartościami tworzą kulturę danego społe-czeństwa również w sensie ekonomicznym. Niebagatelny wpływ na ekonomię miały z pewnością cztery największe religie świata, czyli judaizm, buddyzm, chrześcijaństwo oraz islam. W tab. 1 przedstawione zostało zestawienie podejść do finansowych aspektów wśród czterech powyższych religii.
JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 54
Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59 Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…
Tabela 1. Różnice kulturowe w odniesieniu do różnych aspektów ekonomicznych w czterech największych religiach świata
Aspekt Judaizm Buddyzm Islam Chrześcijaństwo
1 2 3 4 5
Praca Kontynuowanie dzieła
boskiego stworzenia, które działa na zasadzie przekształcania rze-czywistości poprzez pracę. Bycie pracowi-tym jest postrzegane jako gwarancja osią-gnięcia sukcesu, a sukces traktowany jest jako Boże błogo-sławieństwo.
Jest wynikiem ośmiu odpowied-nich zasad Buddy. Jest ścieżką ku odejściu od ego-izmu, czyli dojścia do stanu nirwany. Perfekcję wyrobu powinno się osią-gać poprzez wy-trwałą pracę. Ma ona służyć całej ludzkości.
Każda praca jest działaniem na chwałę Allaha, o ile nie jest zakazana przez Szarijat. Według Koranu praca nie stanowi grzechu, a wręcz utwierdza godność człowieka. Wskaza-ne jest dążenie do osiągania wysokich pozycji poprzez pracę, ale należy odnaleźć równowa-gę między pracą a odpoczynkiem. Kontynuowanie dzieła boskiego stworzenia. Protestantyzm pozwolił na stworzenie kapitali-stycznego etosu pracy, a katolicyzm podkreślał godność osoby ludzkiej w pracy, a także akcen-tował pracę dla rozwo-ju całego społeczeń-stwa.
Pasywność Grzech Nie stanowi
grze-chu, ale pomoc w oderwaniu się od zbytecznych zachcianek. Grzech Grzech Dni wolne od pracy Są ściśle związane z religią – występuje obowiązek świętowa-nia szabatu (sobota). Jest to rzecz dobra, gdyż pochodzi od Boga, który w siód-mym dniu stworzenia odpoczął.
Nie ma dni wol-nych od pracy. Uważa się je za złe, ponieważ mogą dawać szansę na szukanie rozrywek, co może prowadzić do cierpienia. W dawnych czasach nie było dnia wol-nego od pracy, ale praca została prze-rywana w ramach południowej modli-twy (piątek). W obecnych czasach piątek jest dniem zamknięcia szkół i sklepów. General-nie dzień wolny od pracy uważa się za zły, gdyż jest rozpa-trywany jako lekce-ważenie Bożego dzieła.
Jako dzień wolny od pracy celebrowana jest niedziela na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa. Wolny dzień jest uważany za dobry, gdyż został dany przez Boga, który w siódmym dniu odpoczął.
Lichwa Zabroniona. Wyjątek stanowi lichwa wobec obcych.
Zabroniona. Zabroniona. Zabroniona.
Podejście do bogactwa
Aprobata. Bogactwo jest oznaką błogosła-wieństwa Bożego.
Bogactwa należy się wystrzegać, gdyż stanowi drogę do cierpienia.
Aprobata. Aprobata. Nie należy jednak doprowadzić do chciwości.
JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 55
Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59 Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…
1 2 3 4 5
Wartości Człowiek powinien byś uczciwy, sprawiedliwy, miłosierny i solidarny.
Człowiek powinien być uczciwy, mieć szacunek do in-nych, być lojal-nym, życzliwym i służyć całej ludzkości.
Należy być uczci-wym, życzliuczci-wym, miłosiernym i braterskim.
Należy miłować in-nych, być umiarkowa-nym, pomocnym i sprawiedliwym.
Własność prywatna
Dobra powinny być użyteczne dla wszyst-kich ludzi. Nie należy marnotrawić i niszczyć dóbr. Należy odstąpić od takiej własności, ponieważ prowadzi do cierpienia. Nie należy marnotra-wić zasobów. 90% dóbr ma po-chodzenie w Allahu. Posiadanie majątku jest podstawą w handlu. Nie należy trwonić zasobów. Stanowi naturalne prawo każdego czło-wieka. Ludzie zarzą-dzają danymi dobrami, a nie są ich właścicie-lami. Nie należy mar-notrawić dóbr. Pomoc biednym Jest nakazana przez
Stary Testament. Uważa się, że jeśli nie pomaga się drugiemu człowie-kowi, okrada się go.
Jest wskazana, ponieważ pozwala uwolnić się od egoizmu oraz stać się altruistą. Nakazana jest jałmużna. Dzięki rozdaniu majątku ubogim można osiągnąć zbawienie.
Pomoc biednym jest zalecana i jest jednym z warunków zbawienia.
Chciwość Zasługuje na potępie-nie. Prowadzi do innych przewinień, takich jak kłamstwo czy kradzież.
Jest zła i prowadzi do cierpienia.
Zasługuje na potę-pienie, gdyż oddala człowieka od modli-twy i Boga. Nowy Testament potępia chciwość. Prowadzi do konsump-cjonizmu. Przedsiębiorczość i zysk
Jest zalecana. Bogu podoba się bardziej człowiek przedsiębior-czy niż pobożny. Zyski nie są najważniejszym celem przedsiębior-stwa, występują tu pewne ograniczenia. Jest zalecana. Przedsiębiorstwo powinno przynosić dochód, ale należy utrzymywać dobro społeczeństwa na pierwszym miej-scu.
Jest zalecana. Wy-pracowane zyski należy poświęcać dla dobra jednostki i społeczeństwa. W Koranie poruszane są również kwestie zabezpieczeń socjal-nych pracowników.
Jest zalecana. Firma powinna być zyskow-na, ale należy pamiętać o stosowaniu się do moralnych zasad.
Handel Musi znajdować
pod-stawy w zasadach religii. Należy termi-nowo spłacać zobowią-zania, dotrzymywać umów, nie fałszować miar i wag, sprzedawać produkty jedynie wysokiej jakości i wystrzegać się łapó-wek.
Bardziej niż zyski, ważne jest służenie społeczeństwu. Musi działać na zasadach sprawie-dliwości. Powinno się handlować tylko wyrobami koniecznymi do życia, a unikać handlowania używkami i innymi dobrami mającymi złe działanie na człowieka.
Musi być podpo-rządkowany woli Allaha. Dobra powinno się naby-wać poprzez uczci-wą pracę, a lichwa jest niedopuszczal-na. Powinien wpły-wać pozytywnie na całe społeczeństwo.
W początkowych latach chrześcijaństwa był uważany za zły, ponie-waż wiązano go z chciwością. Dzięki protestantom został uznany za potrzebny. Katolicy wskazują, że powinien być budowany na zasadzie solidarności społeczeństwa i być w zgodzie z godnością człowieka. Etyka życia gospodarczego została wypracowana właśnie przez chrześcijan. Sprawiedliwość Wynika z Prawa. Jest
podstawą prowadzenia działalności. Nakazy-wane jest płacenie podatków i pomoc ubogim.
Należy postępować sprawiedliwie i żyć sprawiedliwie.
Jest mocno zaakcen-towana w Koranie. Należy unikać wyrządzania krzywd. Sprawiedliwość w katolicyzmie jest podstawą dotrzymania pokoju na świecie.
JCMBF • www.jcmbf.uni.lodz.pl 56
Journal of Capital Market and Behavioral Finance • 2016, Vol. 1(3), p. 49–59 Paulina Osowska, Zachowania ekonomiczne człowieka…
1 2 3 4 5
Ubóstwo Jest czymś nagannym. Uważane za karę Bożą za grzechy lenistwa i zaniedbania. Jest zalecane. Stanowi drogę oderwania się od doczesnych pra-gnień, które pro-wadzą do cierpie-nia.
Nie jest zalecane. Uważa się, że nie stanowi ono drogi ku zbawieniu, należy raczej w odpowiedni sposób odnosić się rzeczy materialnych. Powinno się rozda-wać majątek krew-nym i sierotom.
Kiedyś było zalecane. Obecnie bogactwo nie jest złem samym w sobie, ale jego nieumiejętne wykorzy-stywanie i przywiązanie do dóbr doczesnych, które powinny służyć wszystkim. Pracodawca oraz wynagrodzenie
Stary Testament naka-zuję wypłatę w wyzna-czonym czasie. Praco-dawca musi być spra-wiedliwy. Powinien być życzliwy i szanować wszystkich zatrud-nionych. Powinien pomagać i wykazywać miłosierdzie. Jest zobligowany do właściwej wypłaty. Nie może wyzyski-wać swoich pracow-ników. Nowy Testament nakazuje terminową zapłatę za pracę w wysokości pozwala-jącej na utrzymanie przez pracownika siebie i rodziny. Bezrobocie Zalecane są wszelkie
formy pomocy bezro-botnym i jego zwalcza-nie poprzez pożyczki czy szkolenia. Uznawane jest za naganne, gdyż świadczy o odrzu-ceniu człowieka przez społeczeń-stwo.
Powinno się zwal-czać bezrobocie. Państwo ma obo-wiązek zapewnienia pracy ludziom. Jest przeszkodą w realizacji ludzkiego powołania w sensie ziemskim oraz wiecz-nym.
Gospodarka Podkreśla się powiąza-nie między prawidłowo funkcjonującą gospo-darką a stabilnym społeczeństwem. Jeśli celowo łamie się prawo, może być to znakiem niewiary w Jahwe. Produkcja oparta w większej mierze na człowieku niż maszynie. To człowiek powinien podporządkować sobie technikę, nie odwrotnie. Nie należy wytwarzać towarów luksuso-wych. Należy być