ZADŁUŻENIE KREDYTOWE ROLNICTWA W POLSCE I INNYCH KRAJACH UE

Istnieją trzy zasadnicze źródła fi nansowania rolnictwa:

fundusze własne gospodarstw rolnych zasilane z dochodów uzyskiwanych z działal-ności rolniczej, które mogą być wspierane także ze źródeł pozarolniczych,

wsparcie budżetowe o charakterze krajowym oraz zagranicznym (przede wszystkim pochodzące z budżetu Wspólnej Polityki Rolnej UE),

1) 2)

Problem wykorzystania kredytu bankowego... 147

Oeconomia 9 (3) 2010

fundusze zewnętrzne, głównie o charakterze zwrotnym, pochodzące z banków, in-nych instytucji fi nansowych (np. towarzystw leasingowych) oraz wyspecjalizowa-nych instytucji wspierających rolnictwo (fundacje itp.).

Dla fi nansowania rozwoju rolnictwa zasadnicze znaczenie ma proporcja dochodów własnych – a ściślej funduszy inwestycyjnych, jakie mogą generować jednostki gospo-darcze, do dochodów transferowych płynących do rolnictwa z zewnątrz. W kraju takim jak Polska, gdzie opóźnienia w rozwoju rolnictwa są ogromne, a struktura (agrarna, zatrudnienia itd.) nieefektywna, suma środków płynących do tego sektora z funduszy publicznych jest niewystarczająca dla sfi nansowania kosztów jego przebudowy i moder-nizacji. Bardzo ograniczone są także możliwości kreacji funduszy własnych w gospo-darstwach rolnych (zwłaszcza indywidualnych o charakterze chłopskim). Doświadcze-nia wielu krajów (m.in. Stanów Zjednoczonych) pokazują zaś, iż efektywna i racjonalna strategia przekształceń i rozwoju rolnictwa wymaga zaangażowania dużych środków w krótkim czasie. Wynikająca z tego zmiana generacji technologii, struktur produkcyjnych i zarządzania może przynieść znaczący wzrost efektywności ekonomicznej gospodarstw rolnych [Woś 2004]. W tym kontekście istotną rolę w procesie przebudowy i rozwoju rol-nictwa należy przypisać kredytom bankowym, zwłaszcza zaś kredytom inwestycyjnym.

Ich znaczenie wynika nie tylko z faktu zasilenia funduszy kierowanych na przedsięwzię-cia rozwojowe, a tym samym uruchomienia efektu mnożnikowego i dźwigni fi nansowej przez kredytobiorcę. Obecnie, w warunkach funkcjonowania Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), kredyty bankowe są niezbędne dla wielu rolników, aby móc skorzystać ze wspar-cia fi nansowego UE kierowanego na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich. Wreszcie kredyt bankowy jest także narzędziem integracji gospodarstwa z sektorem fi nansowym i szerzej otoczeniem instytucjonalnym rolnictwa, co sprzyja poprawie pozycji konkuren-cyjnej gospodarstw na rynku [Kata 2008].

Zmiany w wielkości zadłużenia kredytowego rolnictwa w Polsce od połowy lat 90.

były kształtowane pod wpływem preferencyjnego kredytowania za pośrednictwem Agen-cji RestrukturyzaAgen-cji i ModernizaAgen-cji Rolnictwa (ARiMR) oraz koniunktury w rolnictwie.

Na popyt na kredyty rolne wpływały także ogólna koniunktura w gospodarce oraz zmien-ne decydujące o realnych kosztach pozyskania kapitału kredytowego przez rolników (sto-pa redyskontowa NPB, sto(sto-pa infl acji) [Kata 2009].

Biorąc pod uwagę wartości nominalne obliga kredytowego, możemy stwierdzić, że w latach 1996–2009 następował sukcesywny wzrost zadłużenia rolnictwa (tab. 1). Jed-nakże widać wyraźnie, zwłaszcza po urealnieniu zadłużenia (skorygowaniu o wskaźnik infl acji w kolejnych latach), że w analizowanym okresie dynamika ta miała dużą zmien-ność. Pogorszenie koniunktury w rolnictwie w 1998 r. spowodowało dosyć głęboki spa-dek akcji kredytowej w tym sektorze i skutkowało realnym spadkiem zadłużenia rolni-ków (tab. 1). Niska dynamika zadłużenia, cechująca się realnym wzrostem między 3,7 a 6,7%, utrzymywała się w latach 1999–2001. Pogarszająca się koniunktura gospodar-cza, przejawiająca się obniżeniem tempa wzrostu gospodarczego, wzrostem bezrobocia, pogorszeniem się warunków wymiany z zagranicą, oraz niekorzystne relacje cen w rol-nictwie wpływały negatywnie na podejmowanie decyzji o inwestycjach fi nansowanych kredytem. Ten ujemny wpływ był jednak łagodzony równoległym obniżeniem stopy kre-dytu redyskontowego, a tym samym stopy płaconej przez rolników (tab. 1). W okresie najgłębszego kryzysu w latach 2001–2002 poziom stopy kredytu redyskontowego obni-3)

148 R. Kata

Acta Sci. Pol.

żył się z 21% na początku 2001 r. do 7,5% na koniec 2002 r., a więc blisko trzykrotnie [Daniłowska 2007].

W latach 2000–2009 zadłużenie rolnictwa rosło zarówno nominalnie, jak i względ-nie w relacji do podstawowych parametrów określających wielkość produkcji końcowej i towarowej gospodarstw (tab. 2). W ujęciu agregatowym nie wskazuje ono na wy-stępowanie zagrożeń fi nansowych. Jest też nadal wyraźnie niższe od występującego w krajach rozwiniętych [Kulawik 2008].

W strukturze zadłużenia rolników z tytułu kredytów bankowych przeważają kredyty inwestycyjne, których udział na koniec 2009 r. wynosił 68,5%. Udział kredytów obro-towych wynosił 20%, kredytów w rachunku bankowym 7,6%, a pozostałych kredytów i pożyczek 4%. W strukturze zadłużenia wobec banków kredyty hipoteczne stanowiły na koniec 2009 r. 40% wartości, przy czym były to niemal wyłącznie kredyty złotowe.

W latach 2005–2009 wzrosło zadłużenie rolników z tytułu kredytów długoterminowych, tj. powyżej 5 lat. Ich udział w strukturze zadłużenia wynosił na koniec 2009 r. 64,1%, przy czym kredyty od 5 do 10 lat stanowiły 21,9%, a kredyty powyżej 10 lat 42,3%.

Porównanie Polski do innych krajów Unii Europejskiej, pokazuje, że nasze rolnictwo jest zadłużone na relatywnie niskim poziomie (tab. 3). Świadczy o tym wskaźnik stopy Tabela 1. Zadłużenie rolników indywidualnych z tytułu kredytów bankowych oraz poziom

preferencyjnego kredytowania rolnictwa w latach 1996–2009

Table 1. Indebtedness of farmers in respect of bank loans and the level of preferential crediting of agriculture (1996–2009)

Rok

Zadłużenie indywidualnych gospodarstw rolnych z tytułu kredytów bankowych

Kredyty z dopłatami ARiMR udzielone rolnikom przez banki

1997 5 665 142,2 123,8 58,7 3 081,4 542,2 2 544,3

1998 5 930 104,7 93,6 18,1 863,4 468,2 1 794,0

1999 6 599 111,3 103,7 21,2 1 188,4 477,5 2 003,3

2000 7 660 116,1 105,4 17,2 1 409,7 484,3 1 615,9

2001 8 619 112,5 106,7 17,6 2 081,3 373,9 2 143,8

2002 9 667 112,2 110,9 24,1 2 257,0 377,9 2 988,4

2003 10 883 112,6 111,7 24,6 2 371,9 411,9 2 599,0

2004 11 623 106,8 103,2 20,4 1 908,1 314,3 1 891,8

2005 11 966 103,0 100,8 21,1 2 115,4 62,8 804,5

2006 14 785 123,6 122,3 23,8 2 910,4 135,2 1 772,3

2007 17 376 117,5 114,7 22,7 3 281,5 84,4 1 164,7

2008 18 659 107,4 103,1 14,2 2 270,5 39,9 1 043,7

2009 19 422 104,1 100,6 10,7 1 784,1 40,4 855,2

* ceny z roku 2009, korekta o wskaźniki wzrostu cen dóbr i usług konsumpcyjnych dla lat 1997–2009 [GUS, Wskaźniki makroekonomiczne, www.stat.gov.pl].

Źródło: Dane NBP oraz ARiMR (Sprawozdania z działalności ARiMR w latach 2004–2007).

Source: NBP and ARMA statistics (Reports for ARMA activity 2004–2007).

Problem wykorzystania kredytu bankowego... 149

Oeconomia 9 (3) 2010

zadłużenia gospodarstw rolnych, będący relacją zobowiązań z tytułu kredytów banko-wych do wartości aktywów. Zaprezentowane w tabeli 3 względne wskaźniki zadłużenia dla lat 2004 i 2007 są w pewnym sensie „zawyżone”, gdyż dotyczą relatywnie najlep-szych gospodarstw rolnych, znajdujących się w polu obserwacji rachunkowości rolnej FADN¹.W istocie jednak zarówno w Polsce, jak i innych krajach UE gospodarstwa bę-dące w polu obserwacji FADN mają zasadniczy udział w tworzeniu wartości dodanej w rolnictwie [Wyniki standardowe… 2009].

Zadłużenie gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej jest bardzo zróżnicowane w poszczególnych krajach. Są kraje, w których stopa zadłużenia gospodarstw, tj. relacja zadłużenia kredytowego do aktywów, przekracza 20% (tab. 3) i w ich przypadku może-my mówić o bardzo dużej roli kredytów bankowych w fi nansowaniu rolnictwa. Z kolei w krajach takich jak Grecja, Włochy, Hiszpania, Irlandia czy Słowenia stopa zadłużenia gospodarstw rolnych nie przekracza 3%, a zatem znaczenie kredytów w fi nansowaniu tego sektora jest dosyć małe, dominuje zaś samofi nansowanie. Nawet jednak biorąc pod uwagę relatywnie krótki – 4-letni – okres obserwacji, można zauważyć, że w krajach, gdzie kredyt jest powszechnie wykorzystywany przez rolników, wzrost przeciętnej po-wierzchni użytków rolnych oraz wzrost wartości majątku gospodarstw następują z reguły szybciej niż przeciętnie w całej Wspólnocie (tab. 3). W znacznie wyższym stopniu rów-nież wzrost aktywów fi nansowany jest z kredytów bankowych.

Oczywiście poszukiwanie zależności między poziomem kredytowania rolnictwa a przemianami strukturalnymi i rozwojem potencjału produkcyjnego tego sektora w UE jest trudne. Inna jest bowiem sytuacja krajów, które „wielkie pchnięcie” inwestycyjne mają już za sobą i które osiągnęły „nową jakość strukturalną” rolnictwa, inna zaś takich jak Polska, gdzie procesy te przebiegają bardzo powoli. Relacja między wzrostem za-dłużenia gospodarstw rolnych a wzrostem wartości ich aktywów w latach 2004–2007 dowodzi, iż Polskę należy lokować w grupie krajów, w których procesy przekształceń i rozwoju sektora fi nansowane są głównie z funduszy własnych – w istotnej mierze wspie-ranych obecnie środkami fi nansowymi z budżetu WPR.

1W przypadku Polski dane statystyczne FADN są reprezentatywne dla zbiorowości 753 tys. gospo-darstw rolnych o wielkości ekonomicznej powyżej 2 ESU.

Tabela 2. Zadłużenie kredytowe indywidualnych gospodarstw rolnych w relacji do produkcji końcowej i towarowej w latach 2000–2008

Table 2. Indebtedness of farms in relation to the fi nal output and market output (2000–2008)

Wyszczególnienie Rok

2000 2002 2005 2006 2007 2008

1. Kredyty ogółem/produkcja

końcowa (w %) 22,3 26,9 27,0 32,4 32,3 34,5

2. Kredyty ogółem/produkcja

towarowa (w %) 26,5 32,0 32,2 37,1 38,6 39,3

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych NBP oraz GUS (Rolnictwo w 2008 r., GUS, Warszawa 2009).

Source: Own calculations based on NBP and CSO data (Agriculture in 2008, GUS, Warsaw 2009).

150 R. Kata

Acta Sci. Pol.

KREDYT W STRUKTURZE FINANSOWANIA GOSPODARSTW ROLNYCH