W JAWORZNIE. PROBLEMATYKA IN WE NTARYZAC YJ N O -KONSERWATORSKA.
W roku 2009 roku powstała idea wykonania dokumentacji konserwatorskiej cmentarza żydowskiego w Jaworznie. Wspomniana-dokumentacja miała być podstawą do publikacji pełnej monografii tej nekropolii. Zadanie to zostało uwieńczone sukcesem, planowane wy
dawnictwo ukazało się pod koniec 2012 roku1. Książka poświęcona cmentarzowi w Jaworz
nie jest kolejnym wydawnictwem źródłowym dotyczącym cmentarzy żydowskich w regionie zagłębiowsko-olkuskim, które koncentrują się na zachowaniu dla potomności informacji 0 pochowanych ludziach oraz na zagadnieniach paleograficznych, genealogicznych i przeja
wach sztuki sepulkralnej2. Powstała ona dzięki pracy zespołu inwentaryzacyjnego, w skład którego wchodzili: Leszek Hońdo, Dariusz Rozmus i Sławomir Witkowski.
Cmentarz żydowski w Jaworznie ma w dużej mierze charakter cmentarza zrekonstruowa
nego. Nagrobki ustawiono na betonowych postumentach mocujących. Niestety już po pracach renowacyjnych część z nich uległa zniszczeniu. Podczas przeprowadzania inwentaryzacji pod
1 L Hońdo, D. Rozmus, S. Witkowski, Cmentarz żydowski w Jaworznie, Kraków—Jaworzno 2012.
2 L. Hońdo, 13. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy: rys historyczny i materiały inwentaryzacyjne, red. L. Hońdo, Kraków 1995: D. Rozmus, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków 1999: D. Rozmus, De Judeorurn Arte Sefntlcrali.
Motyuy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków 2005; K. Kocjan, A. Michałowska, D . Rozmus, M . Rozmus, A. Wirek, Nouy cmentarz żydowski w Olkuszu, Kraków 2003; A. Michalowska-Myciclska, 13. Rozmus, M . Rozmus, Stary Cmentarz żydowski w Olkuszu: materiały inwentaryzacyjne, Olkusz 2007; Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górnicza], red. L. Hońdo, D. Rozmus, Kraków 2004; i . . Hońdo, łnskiypcje starego żydowskiego cmentarza w Krakowie, ci. 1, Kraków 2000; L. Hońdo, Nowy cmentarz żydowski w Krakowie, cz. 1, Kraków 2006; L. Hońdo, Żydowski cmentarz w Tarnowie, Kraków 2001.
154 J A W O R Z N O I N T E R D Y S C Y P L I N A R N I E REGIONALIZM W SZKOLNEJ EDUKACJI
uwagę wzięto nie tylko nagrobki stojące, ale również zauważone ślady obstaw grobów bądź zapadnięte fragmenty tumb. W ramach tych prac wykonano plan cmentarza z lokalizacją na
grobków, zdjęcia nagrobków ze szczegółowym ich opisem, a także przeprowadzono kwerendę źródłową odnoszącą się do dziejów Żydów w Jaworznie i Szczakowej. Na cmentarzu w chwili obecnej znajdują się 362 nagrobki. Wiele z nich jest ułamanych. Numeracja z inwentaryzacji z roku 2009 różni się od numeracji z wcześniejszych prac dokumentacyjnych, która również nie była jednolita. Podczas prac renowacyjnych do ustawionych na cokołach nagrobków dostawio
no fragmenty innych macew. Uznaliśmy, że pozostaną one pod tym samym, co główny nagro
bek numerem inwentaryzacyjnym, z tym, że będzie to wyszczególnione w planie cmentarza.
Jest to tym bardziej uzasadnione, że w niektórych przypadkach są to fragmenty ustawionego na cokole pomnika, które znaleziono później i oparto o niego lub mamy do czynienia — w wielu przypadkach — z nagrobkiem, który rozpadł się po remoncie.
Publikacja została podzielona na dwie części. W pierwszej znajduje się krótki rys histo
ryczny dotyczący dziejów społeczności żydowskiej w Jaworznie i Szczakowej aż do zagłady tej ludności w okresie okupacji hitlerowskiej. W drugiej — zasadniczej części umieszczono katalog nagrobków i plan z cmentarza żydowskiego w Jaworznie. Przedstawione w książce katalogi nagrobków zawierają:
• Numer nagrobka, który jest odpowiednikiem numeru znajdującego się na planie cmentarza.
• Imię i nazwisko zmarłego/zmarłej oraz jego/jej ojca (w przypadku kobiet również imię męża).
• Zdjęcie nagrobka (wybór).
• Kopię inskrypcji.
• Tłumaczenie inskrypcji wraz z objaśnieniami do nich się odnoszącymi.
• Opis nagrobka z uwzględnieniem zjawisk artystycznych na nim się znajdujących.
Książka poświęcona cmentarzowi żydowskiemu w Jaworznie, jak do tej pory, jest pierw
szą większą publikacją omawiającą tę nekropolię. W Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Kon
serwatora Zabytków w Katowicach brakuje dokumentacji dotyczącej cmentarza. Znajduje się tam jedynie projekt ogrodzenia cmentarza autorstwa mgr inż. Renaty Porębskiej z 1989 roku, wraz z opisem technicznym, planem sytuacyjnym w skali 1:500, widokiem wejścia i wyjazdu w skali 1:20 oraz szczegółowy opis bramy stalowej3. Do dzisiejszego dnia cmentarz ten nie został zaliczony w poczet obiektów zabytkowych .
O cmentarzu w Jaworznie pojawiały się w literaturze przedmiotu jedynie niewielkie wzmianki. W 1995 roku Małgorzata Derus i Dariusz Walerjański, poświęcili kilka zdań tej nekropolii przy okazji omawiania stanu zachowania cmentarzy żydowskich w
woje-3 AŚWKZ, sygn. 416woje-3 IX.
4 Wykaz zabytków Śląskiego Urzędu Konserwatora zabytków można zobaczyć w Internecie, zob.: http://wkz.katowice.pl/
index.php?option=com_content&view=article&id=101 & ltemid=98. Dostęp — 18.02.2013.
155
wództwie katowickim. Derus i Walerjański zaliczyli cmentarz w Jaworznie do kategorii I , gdzie zakwalifikowali nekropolie, na których zachowały się nagrobki niezależnie od ilości3. Autorzy owego artykułu uznali ponadto, że cmentarz w Jaworznie nie należy do zbyt ciekawych obiektów pod względem walorów sztuki sepulkralnej. Ocenili cmentarz jako bardzo skromny, na którym jedynym typem nagrobka są tradycyjne macewy z pła
skorzeźbą i inskrypcją hebrajską6. Także Jan Jagielski i Monika Krajewska, wymieniając cmentarze żydowskie o większej wartości historyczno-artysrycznej w Polsce, pominęli ja
worznicki cmentarz . W literaturze przedmiotu o m ó w i o n e m u cmentarzowi poświęcono także niewielkie wzmianki w opracowaniach pod redakcją Józefa Hampla i Jerzego Zawi
stowskiego8. Przemysław Burchard również wspominał o złym stanie jego zachowania9. Opisywał, że w latach 80. był zdewastowany, zachowało się na nim blisko 100 macew oraz liczne fragmenty rozbitych nagrobków kamiennych1". Rzecz ciekawa, że autor ten, opisu
jąc jaworznicką nekropolię, stwierdził, że większość z blisko 100 zachowanych tam macew jest ż e l i w n y c h " . Należy jednak podchodzić z dużą ostrożnością do tego, co pisał tenże autor, bowiem w teraźniejszym czasie nie ma nawet śladu po żeliwnych macewach. Być może, takie nagrobki istniały w przeszłości, co może sugerować, że w latach 80. ubiegłe
go wieku mogły zostać skradzione. Kolejnym nieporozumieniem jest stwierdzenie Rafała Roga jakoby na jaworznickim cmentarzu w ornamentyce macew często występowała me-nora (siedmioramienny świecznik)1 2. Podczas inwentaryzacji cmentarza przeprowadzonej przez Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego nie odnaleziono nawet jednej macewy z symbolem menory. Należy dodać, że menora jest bardzo rzadkim symbolem występu
jącym w żydowskiej sztuce sepulkralnej13. Na cmentarzu w Jaworznie, na grobach kobiet występują jedno i wieloświecowe świeczniki. Nie są to jednak świeczniki siedmioramienne.
Duże zasługi w zebraniu materiałów na temat historii cmentarza ma pani Barbara Legutko-Stanek, która od wielu lat jako pracownik Muzeum Miasta Jaworzna stara się tę nekropolię ocalić przed zapomnieniem.
5 M . Denis, D . Walerjański, Cmentarze żydowskie w województwie katowickim. Historia, stan zachowania, problemy ich ochrony, [w:] Cmentarze żydowskie. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, c. 2, red. J. Woronczak, Wrocław 1995, s. 158, 164.
6 Tamże, s. 157.
J. Jagielski, M . Krajewska, Opracowanie dotyczące zabytków cmentarzy żydowskich w Polsce, [w:] Religia i kultura żydow
ska. Materiały z Sesji Judaistycznej Pieniężno '86, red. B. Wodecki, E. Śliwka, Pieniężno 1986, s. 123—126.
8 R. Róg, Zabytki kultury i sztuki Jaworzna,[vj:\ Jaworzno. Zarys dziejów w Litach 1939—1990, red. J. Zawistowski, Kraków 1996, s. 248-249; Jaworzno. Zarys dziejów do 1939 roku, red. J. Hampel, J. Zawistowski, Kraków 1997.
9 P. Burchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 190.
10 Tamże.
11 Tamże.
12 R. Róg, Zabytki kultury..., s. 248-249.
13 D. Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków 2005, s. 189-194.
156 J A W O R Z N O I N T E R D Y S C Y P L I N A R N I E • REGIONALIZM W SZKOLNEJ EDUKACJI
Teren, na którym obecnie znajduje się żydowski cmentarz w 1884 roku kupił Jakub Bester z Jaworzna. W 1896 roku działkę odziedziczył jego syn Józef, który 18 lipca 1901 roku zrzekł się prawa własności na rzecz jaworznickiego Towarzystwa Dobroczynności „Chesed Emes".
W 1935 roku teren, na podstawie aktu darowizny, stał się własnością Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Chrzanowie14. Po I I wojnie światowej opiekę nad cmentarzem formalnie sprawowało miasto Jaworzno, o czym może świadczyć notatka żydowskiej kongregacji z 2 l i stopada 1965 roku, odnosząca się do cmentarzy żydowskich znajdujących się w wojewódz
twie krakowskim13. Cmentarz żydowski w Jaworznie wymieniony jest tam pod pozycją 5 11 6. Obecnie nadzór nad cmentarzem sprawuje nieformalnie Muzeum Miasta Jaworzna. Szcze
gólne słowa podziękowania należą się w tym miejscu dyrektorowi Muzeum panu Przemysła
wowi Dudzikowi oraz panu Henrykowi Aniołowi, który opiekuje się tym cmentarzem.
Na podstawie notatki sporządzonej przez Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego z dnia 2 listopada 1965 roku, można wnioskować, że wówczas musiał istnieć jeszcze fragment ogrodzenia kirkutu skoro w uwagach odnoszących się do ewentualnego remontu zapisano uzupełnienie ogrodzenia1 . Z biegiem czasu cmentarz ulegał postępującej dewastacji. Dzięki wsparciu finansowemu pani Róży Gerstner-Sonntag udało się dokonać odnowy cmentarza.
Pani Gerstner-Sonntag, odwiedzając Jaworzno w latach siedemdziesiątych X X wieku, zoba
czyła kirkut w opłakanym stanie. Po powrocie do Nowego Jorku zebrała pieniądze, które przekazała na odnowę cmentarza. Odrestaurowana nekropolia nie odzwierciedla stanu pier
wotnego, bowiem nie istnieje już najstarsza część. Zachowano jedynie fragment cmentarza o powierzchni zaledwie 0,25 ha. Warto dodać, że przed wojną kirkut w Jaworznie sięgał jezdni (aktualnie A l . Marszałka Józefa Piłsudskiego)1 8. Obecnie na cmentarzu zachowanych jest 362 nagrobków, spośród których wielu już nie można zidentyfikować wskutek zniszcze
nia inskrypcji nagrobnej. Zachowane macewy ustawione są rzędami. W jednym przypadku dopełnienie w szeregu stanowi ustawiony na sztorc fragment tumby nagrobnej (nr 200).
Cmentarz żydowski w Jaworznie odrestaurowano dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Najpierw wybudowano ogrodzenie1', a w lipcu 1995 roku, na odnowionym już cmen
tarzu odbyła się uroczystość, w której uczestniczyły władze miasta z Prezydentem Jaworzna na czele oraz grupa blisko 50 Żydów. Prezydent miasta otrzymał symboliczny klucz do cmentarza z prośbą, aby dbał o niego po wyjeździe Żydów zaangażowanych w przedsięwzięcie ratowania
14 Zob.: B. Lx*gutko-Stanek, Ewidencja ludności żydowskiej Jaworzna na podstawie dostępnych źródeł i opracowań. Uzupełnienia, [w:] L. Hońdo, D . Rozmus, S. Witkowski, Cmentarz żydowski w Jaworznie, s. 277—279. Por. rekst tejże autorki na:
http://www.kirkuty.xip.pl/jaworzno.htm. Dostęp— 18.02.2013.
15 K. Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944—1966 (wybór materiałów), Kraków 2006, s. 725-726.
16 Tamże, s. 725.
17 K. Urban, Cmentarze żydowskie'..., s. 725.
18 R. Róg, Zabytki kultury..., s. 248; P. Burchard, Pamiątki i zabytki..., s. 190.
19 R. Róg, Zabytki kultury..., s. 248-249.
J A W O R Z N O I N T E R D Y S C Y P L I N A R N I E • REGIONALIZM W SZKOLNEJ EDUKACJI 157
kirkutu. Niestety prace renowacyjne przeprowadzono bez wykonania pełnej dokumentacji. Już po tych pracach uległy zniszczeniu liczne nagrobki klejone i ustawione na cokołach. Wiele ma
cew rozpadło się na łączeniach, w efekcie czego nagrobki te uległy dalszej dewastacji rozpadając się na mniejsze części. Ogrodzenie cmentarza, które zostało wykonane w pierwszym etapie odnowy kirkutu, po 19 latach już się rozsypuje. Odpadający tynk i kruszące się cegły świadczą o bardzo niskiej jakości materiału budowlanego użytego do jego postawienia. W wielu miej
scach cmentarza z muru całymi płatami odpada tynk odsłaniając cegły, które pod wpływem dotknięcia ręką wprost rozsypują się! Na początku cmentarza, z lewej strony za bramą, znajduje się około metrowy nasyp, który być może kryje zasypane macewy.
Analizując inskrypcje nagrobne na cmentarzu w Jaworznie wywnioskowano, że musiał on powstać w końcu X I X wieku. Z tego okresu pochodzi niewielka ilość zachowanych ma
cew. Przykładem jest uszkodzony nagrobek Pani Zeldy z 1890 roku, ozdobiony kompozycją symboliczną w postaci wazonu z kwiatami oraz siedzącymi na nich „rajskimi" ptakami2".
Należy jednak podkreślić, że zdecydowana większość macew pochodzi z okresu między
wojennego. Założenie cmentarza było wielkim udogodnieniem dla tutejszej społeczności żydowskiej ponieważ wcześniej zmarłych musiano chować m.in. w Chrzanowie. Cmentarz używany był jeszcze w okresie I I wojny światowej, o czym świadczą nagrobki Racheli Fridy Szen i nagrobek Szmuela Zew Butnika (oba pochodzą z 1940 roku).
Podczas naszych prac na cmentarzu zauważyliśmy na niektórych macewach napisy — odnoszące się do nazw zakładów kamieniarskich — występujące na dolnych częściach na
grobków. Były to zakłady kamieniarskie z Chrzanowa i firma Wulkan z Oświęcimia. Być może firma kamieniarska Wulkan Oświęcim jest tożsama z firmą kamieniarską Wulkan Biel
sko (Bielic w wersji Jidysz), która też występuje na nielicznych nagrobkach.
Na zakończenie warto dodać kilka uwag, odnoszących się do przyszłości omawianego obiektu grzebalnego.
• Na terenie cmentarza należy ustawić dużą tablicę, na której będzie znajdował się plan cmentarza oraz indeks osób pod poszczególnymi numerami nagrobków.
• Numeracja na nagrobkach powinna być dostosowana do numeracji zastosowanej w wy
danej w 2012 roku książce Cmentarz żydowski w Jaworznie. Jest to konieczne, aby mono
grafia cmentarza stała się stosownym po nim przewodnikiem.
• Konieczny jest remont kruszącego się muru cmentarnego.
• Niezbyt dobrym rozwiązaniem ochronnym jest drut kolczasty umieszczony na koronie muru obwodowego. Cmentarz to miejsce zadumy i refleksji a drut kolczasty w najnowszej historii narodu żydowskiego może nasuwać jednoznacznie złe skojarzenia.
20 Nagrobek oznaczony został nr 246. W starej numeracji ma nr 235. Poprzednia numeracja nagrobków miała miejsce podczas renowacji cmentarza w połowic lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku.
159
Mgr Iwona Brandys Muzeum Miasta Jaworzna