Zagrożenia odczuwane przez ludność zamieszkałą w pobliżu

Wielkie katastrofy technologiczne²⁴, które miały miejsce w II połowie XX wieku oraz wzrastająca świadomość ekologiczna, zdecydowanie wpłynęły na podwyższoną percepcję zagrożeń środowiskowych (Bell i in. 2004). Mimo, że nadal nie jesteśmy w stanie właściwie ocenić ryzyka jakie niosą ze sobą rozmai-te obiekty, w sytuacji ich porozmai-tencjalnego zlokalizowania w pobliżu terenów mieszkaniowych, w społeczeństwie ujawnia się syndrom NIMBY. Obiekty NIMBY mogą faktycznie, ale przede wszystkim tylko w wyobrażeniu miesz-kańców, oddziaływać negatywnie na środowisko, tym samym może dochodzić do protestów uzasadnionych oraz takich, które trwają „pomimo naukowych dowodów świadczących o bezpieczeństwie” danej inwestycji (Matczak 1999). Z drugiej strony nie wszystkie obiekty zanieczyszczające środowisko są źródłem protestów. Do takich sytuacji dochodzi, gdy fakt zanieczyszczania środowiska jest nie do końca rozpoznany lub uznany za nieistotny. Piotr Matczak (1999) klasyfikuje inwestycje również według wpływu na środowisko oraz możliwości wystąpienia konfliktu, podając jako przykład obiektów istniejących i zagrażają-cych środowisku fabryki emitujące zanieczyszczenia, czy emitory hałasu ulicz-nego (tab. 5).

Tabela 5 Protesty i obiekty NIMBY w relacji do zagrożeń środowiskowych

Zagrożenie dla środowiska Neutralne dla środowiska Protest protesty uzasadnione

protest „pomimo naukowych dowo-dów świadczących o bezpieczeń-stwie”

Brak protestu wpływ na środowisko

niedowiedzio-ny lub nieistotniedowiedzio-ny inwestycje nie budzące kontrowersji

Potencjalne np. plany budowy rurociągu,

wysypi-ska śmieci ^{np. plany budowy pomnika budzące-}go kontrowersje

Istniejące np. fabryki, emitory hałasu ulicznego ^{np. wi}_uzależnień ^{ęzienia, ośrodki leczenia} Źródło: opracowanie własne na podstawie Matczak (1999)

Pomimo tak powszechnego stosowania argumentów środowiskowych w wal-ce z uciążliwymi inwestycjami, wyniki badań pilotażowych dowodzą, że w opinii respondentów (niezaangażowanych w konflikty) głównymi argumen-tami osób protestujących są hałas i spadek cen nieruchomości – kwestie związa-ne z zanieczyszczeniem środowiska znalazły się dopiero na trzecim miejscu (ryc. 6)

24 Jako przykłady katastrof technologicznych najczęściej podawane są awarie reaktorów nu-klearnych Three Mile Island (1979) i w Czarnobylu (1986) oraz powódź w Buffalo Creek z 1972 roku (P. A. Bell i in. 2004).

Ryc. 6. Struktura argumentów wysuwanych przez protestujących przeciw uciążliwym inwestycjom

Źródło: opracowanie własne na podstawie pilotażowych badań ankietowych

W związku z tym, że hałas jest kategorią najczęściej pojawiającą się wśród argumentów przeciwko lokalizacji uciążliwych inwestycji w sąsiedztwie tere-nów mieszkaniowych, należy szczególnie dokładnie przeanalizować to zjawisko. Literatura fachowa definiuje hałas jako dźwięki (mechaniczne drgania środowi-ska zewnętrznego człowieka) niepożądane lub niechciane, o nadmiernym natę-żeniu (Bell i in. 2004, Siemiński 2008). Przyjmuje się, że dźwięk o natęnatę-żeniu 55 dB jest dźwiękiem nieprzyjemnym, zaś poziom hałasu o natężeniu 65 dB uznany jest za nie do zniesienia i powodujący poważne zakłócenia snu. Źródłem owych dźwięków może być w zasadzie każdy obiekt „(…) wytwarzający w otaczają-cym środowisku zaburzenia, okresowe lub nie, które możemy opisać jako lokal-ne zmiany ciśnienia w tym ośrodku”. Dźwięki, a w szczególności hałas, wpły-wają na zdrowie człowieka i mogą być dla niego niebezpieczne. Stopień zagro-żenia wiąże się z natężeniem drgań i ich częstotliwością, a więc z gwałtownością zmian ciśnienia wpływającą na organizm ludzki (Siemiński, 2008, Engel 1993).

W środowisku miejskim hałas jest wszechobecny i w zależności od źródła wydziela się następujące jego rodzaje: komunikacyjny, w tym drogowy (ulicz-ny), kolejowy i lotniczy, oraz hałas instalacyjny (przemysłowy) i komunalny (Stan środowiska w Polsce… 2006). Hałas komunikacyjny powodowany jest przez środki transportu (samochody osobowe, ciężarowe, pociągi, samoloty i in.) i jest niezwykle powszechny na obszarach zurbanizowanych. Hałas drogowy25

25 Hałas drogowy powodowany jest przez połączenie odgłosów toczenia (interakcja opona-nawierzchnia) i dźwięku związanego z ruchem pojazdu (odgłos silnika, systemu wydechowego i napędowego). Szacuje się, że dla większości samochodów kontakt opony z nawierzchnią jest głównym źródłem hałasu przy prędkości powyżej 55 km na godzinę, zaś dla samochodów cięża-rowych przy prędkości powyżej 70 km na godzinę, w zależności od wieku, wagi i stanu pojazdu. (Hałas drogowy… 2005). 19,5 17,8 16,0 13,8 10,6 6,9 6,3 5,2 ^4,0 Hałas Spadek cen Zanieczyszczenie środowiska Nieprzyjemny zapach Zniszczenie terenów zielonych Szpeci otoczenie

Niebezpieczeństwo Brak informacji Utrudnienia w ruchu

(najbardziej uciążliwy i dokuczliwy) występuje na ok. 70% powierzchni Łodzi i dotyka około połowę mieszkańców, natomiast występowanie hałasu kolejowe-go ogranicza się jedynie do obszarów położonych wzdłuż szlaków kolejowych i jest krótkotrwałe. Na hałas lotniczy szczególnie narażeni są mieszkańcy tere-nów sąsiadujących z dużymi lotniskami (zwłaszcza obsługującymi komunikację międzynarodową), stref podejścia i krążenia nad lotniskiem – por. ryc. 7

(Opra-cowanie ekofizjograficzne… 2007).

Ryc. 7. Zasięg hałasu (izofona 55 Ldwn) nad lotniskiem im. Wł. Reymonta w Łodzi Źródło: opracowanie własne na podstawie Opracowania ekofizjograficznego… 2007

Hałas przemysłowy charakteryzuje się stosunkowo małym zasięgiem oddzia-ływania. Przekroczenie dopuszczalnych poziomów hałasu, nawet o kilkanaście decybeli ogranicza się do jednej lub kilku sąsiednich posesji. Wśród obiektów przemysłowych można rozróżnić dwa typy obiektów emitujących hałas: małe obiekty rzemieślnicze i duże zakłady przemysłowe. W przypadku małych zakła-dów posiadających uzgodnioną lokalizację i odpowiednie decyzje o dopuszczal-nych wielkościach emisji zanieczyszczeń praktycznie nie występują trudności w egzekwowaniu utrzymywania odpowiednich norm. Nieco gorzej sytuacja przedstawia się w przypadku obiektów rzemieślniczych powstających w adap-towanych pomieszczeniach, bez zezwolenia władz urbanistycznych i ochrony środowiska (Opracowanie ekofizjograficzne… 2007). Hałas przemysłowy emi-towany jest przez źródła znajdujące się na terenie zakładów przemysłowych, wytwórczych i rzemieślniczych. Źródłami hałasu przemysłowego są maszyny i urządzenia przemysłowe, procesy technologiczne, a także różnego rodzaju instalacje oraz transport wewnątrzzakładowy. Zmechanizowany przemysł stwa-rza najbardziej poważne i wielkiej skali problemy, poddając znaczną część populacji na potencjalnie niebezpieczne poziomy hałasu. Najwyższe poziomy hałasu powodują zwykle przepływy gazu z dużą prędkością (np. wentylatory,

zawory ciśnienia pary) lub procesy związane z uderzeniami (np. tłoczenie, nitowanie, praca młotów pneumatycznych). Cechy hałasu przemysłowego różnią się istotnie w zależności od właściwości maszyny: maszyny typu obrotowego i tłokowego generują dźwięk, którym dominują składniki cykliczne, sprzęt pneumatyczny wytwarza najczęściej dźwięki przypadkowe szerokopasmowe. W rejonach przemysłowych hałas z reguły pochodzi z ogromnej liczby różno-rodnych źródeł, spośród których wiele wytwarza hałas o złożonej strukturze.

Hałas komunalny jest związany głównie z dźwiękami towarzyszącymi obec-ności i działalności człowieka. Jego znaczącym elementem jest tzw. hałas są-siedzki, którego źródłem są urządzenia audiowizualne, odgłosy wszelkiej ak-tywności sąsiedzkiej, zwierząt domowych, kroków na korytarzach, zamykanych drzwi, hałaśliwość instalacji sanitarnych, wind, zsypów na odpady. Ponadto duży udział w hałasie komunalnym mają różnego rodzaju obiekty działalności usługowo-rozrywkowej oraz rekreacyjno-sportowej, takie jak: dyskoteki, restau-racje organizujące przyjęcia, ogródki piwne, hale widowiskowo-sportowe, stadiony oraz innego rodzaju obiekty sportowe. Niejednokrotnie zdarza się, że w niedalekim sąsiedztwie budynków mieszkalnych występują obiekty o charak-terze usługowo-produkcyjnym lub obiekty handlowe (hipermarkety), które stanowią dodatkowe czynniki negatywnie wpływające na poziom hałasu w środowisku komunalnym. Poza tym do obiektów emitujących hałas komunal-ny zalicza się oczyszczalnie ścieków i wywóz nieczystości (odbiór od mieszkań-ców, transport oraz wysypiska śmieci). Uciążliwości związane z wywozem odpadów komunalnych ograniczają się do terenów położonych bezpośrednio przy drogach dojazdowych do wysypisk śmieci. Na terenie Łodzi nie były dotychczas prowadzone badania uciążliwości hałasu tego typu (Opracowanie

ekofizjograficzne… 2007).

Spadek cen nieruchomości jest drugim najczęściej wymienianym zagroże-niem towarzyszącym lokalizacji uciążliwych inwestycji w pobliżu terenów mieszkaniowych. Mechanizm prowadzący do obniżenia wartości nieruchomości jest prosty: właściciel chcąc pozbyć się problemu, czyli sąsiadowania z (plano-wanym) uciążliwym obiektem, sprzedaje działkę po obniżonej wartości pono-sząc przy tym straty. Szczególnie trudne do rozwiązania są sytuacje, gdy nowy właściciel nie zapoznał się z planami inwestycyjnymi w okolicy nowo nabytej nieruchomości zakupionej po „okazyjnej” cenie i dowiaduje się o budowie autostrady czy wysypiska śmieci w swoim sąsiedztwie dopiero gdy na plac budowy wjeżdżają ciężarówki…

Interesy osób zagrożonych spadkiem cen nieruchomości w pewnym stopniu zabezpieczają regulacje prawne zawarte m. in. w Prawie ochrony środowiska26

26 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity: DzU 2008, nr 25, poz. 150).

czy Ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym27. Właściciele działek mogą dochodzić odszkodowań lub wykupienia części lub całości nieru-chomości od gminy (jeśli wartość nieruchomości spadła w wyniku uchwalenia niekorzystnych zapisów w miejscowym planie zagospodarowania przestrzenne-go) lub od podmiotów, których działalność doprowadziła do spadku wartości. Jednak już sam fakt podjęcia starań o odszkodowania (często na drodze postę-powania sądowego) oraz poniesienia dodatkowych kosztów związanych cho-ciażby z opłaceniem biegłych, kancelarii prawnych i opłat sądowych, stanowi poważne obciążenie dla poszkodowanych mieszkańców – tym bardziej, że okres rozpatrywania przez sądy tego typu spraw wynosi często kilka lat.

Niezwykle jaskrawym przykładem wpływu uciążliwych obiektów na spadek cen nieruchomości jest lokalizacja lotnisk w pobliżu terenów mieszkaniowych. Nadmierny hałas emitowany przez startujące i lądujące samoloty stanowi podsta-wę do dochodzenia swoich roszczeń przez ludność zamieszkałą w pobliżu lotnisk, przy czym ułatwieniem dla poszkodowanych jest wyznaczenie wokół lotniska obszaru ograniczonego użytkowania28. Właściciele posiadający tytuł prawny do nieruchomości położonych w granicach obszarów ograniczonego użytkowania mogą starać się o odszkodowania z tytułu spadku wartości nieruchomości i/lub jako rekompensatę kosztów wyciszenia domów. Przykładowo, obszar ograniczo-nego użytkowania wyznaczony wokół Lotniska Chopina w Warszawie zamiesz-kuje ponad 300 tys. osób, wokół Lotniska Ławica w Poznaniu – ponad 6 tys. osób, natomiast wokół krakowskich Balic – 1,6 tys. osób29. Koszty portów lotniczych związane z odszkodowaniami szacowane są na kilkaset milionów złotych, przy czym jak pokazuje przykład Krakowa, gdzie minął już dwuletni okres (od momen-tu utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania) na wystąpienie o odszkodo-wanie, stosunkowo niewiele osób zgłosiło się po rekompensaty (Bojarski, Lipoń-ski 2011).

Emisja odorów (określanych w literaturze fachowej również jako fetor, smród czy gazy złowonne) niezwykle często staje się przyczyną oprotestowania różnych inwestycji i określenia ich jako niechciane i uciążliwe. Odory definiowane są jako „lotne związki chemiczne organiczne i nieorganiczne wyczuwane przez receptory węchowe przy bardzo niskich stężeniach i rejestrowane przez mózg jako nieprzy-jemne”, które powstają w środowisku w sposób naturalny oraz w wyniku działal-ności antropogenicznej i w postaci lotnej dostają się do powietrza. Problem

27 Ustawa z dn. 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU 2003, nr 80, poz. 717).

28 Obszary ograniczonego użytkowania definiowane są jako „obszary objęte ograniczeniami w sposobie korzystania z nieruchomości, wprowadzonymi w drodze przepisów prawa miejscowe-go ze względu na wymagania ochrony zasobów środowiska” (Bulak-Borówka 2010) i tworzone są przez sejmik województwa lub radę powiatu w drodze uchwały dla przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Prawo ochrony środowiska, rozdz. 3).

chu powietrza, którym oddychamy związany jest głównie z komfortem życia, jednak należy podkreślić, że przekłada się również na stan zdrowia fizycznego i psychicznego osób narażonych na stałe oddychanie powietrzem zanieczyszczo-nym odorami. Oddziaływanie odorów wywołujących nieprzyjemne odczucia prowadzi również do reakcji obronnych organizmu, które objawiają się m. in. wzrostem ciśnienia krwi czy nadmiernym poceniem się. W efekcie, u osób nara-żonych na długotrwałe oddziaływanie odorów obserwuje się senność, zmęczenie, nadpobudliwość itp. (Makles, Galwas-Zakrzewska 2005).

Do obiektów NIMBY najczęściej wskazywanych jako źródła emisji odorów zalicza się przede wszystkim obiekty infrastruktury komunalnej związane ze składowaniem i obróbką odpadów oraz z oczyszczeniem i utylizacją ścieków – choć należy zwrócić uwagę na fakt, że nadmierna emisja przykrych zapachów z tego typu obiektów wynika najczęściej z ich niewłaściwego funkcjonowania. Inny problem stanowią nieprzyjemne zapachy towarzyszące działalności rolni-czej (w tym szczególnie fermom drobiu, trzody chlewnej) oraz różnego rodzaju zakładom przemysłowym.

Problem ograniczenia emisji odorów, które traktowane są jako zanieczysz-czenia powietrza, został poniekąd rozwiązany w ramach dostosowywania pol-skiego prawa ochrony środowiska do norm obowiązujących w Unii Europej-skiej, jednak egzekwowanie przyjętych norm napotyka na przeszkody wynikają-ce z braku aktów wykonawczych i szczegółowych przepisów30. Ponadto, od-czuwanie uciążliwości odorów jest subiektywne gdyż zależy od indywidualnej wrażliwości ludzi, co tym bardziej utrudnia zdefiniowanie jednoznacznych norm (por. Kośmider i in. 2002). Niemniej jednak, w krajach zachodnich przyjęto szereg wskaźników definiujących dopuszczalne progi uciążliwości zapachowej, a brak tego typu regulacji w Polsce uniemożliwia osobom poszkodowanym dochodzenie swoich praw.

Zdefiniowanie obiektów NIMBY jako obiektów uciążliwych i szkodliwych, które mimo to uznawane są przez ogół społeczeństwa za niezbędne do jego funkcjonowania, i których lokalizacji towarzyszą protesty miejscowej ludności, pozwala zidentyfikować w przestrzeni miasta inwestycje powodujące pojawienie się syndromu NIMBY. Charakter obiektów NIMBY przedstawiony powyżej pozwala na stwierdzenie, że bardzo często protesty przeciw realizacji niechcia-nych inwestycji są efektem negatywnego obrazu tego typu obiektów w społe-czeństwie.

30 Problem emisji uciążliwych zapachów podejmowany jest m. in. w Prawie ochrony środowi-ska i szeregu rozporządzeń, jednak żadne z nich w jednoznaczny sposób nie przyczynia się do jego rozwiązania. Od kilku lat trwają prace nad tzw. „ustawą odorową” – w kwietniu 2011 roku na stronie internetowej Ministerstwa Ochrony Środowiska opublikowano założenia do projektu ustawy o przeciwdziałaniu uciążliwości zapachowej.

Podsumowując przegląd zagadnień związanych z zagrożeniami odczuwany-mi przez ludność zamieszkałą w pobliżu obiektów NIMBY, należy podkreślić, że zagrożenia te mają bardzo subiektywny charakter i stosunkowo niewiele wspólnego z zagrożeniami realnie występującymi. Obecnie obowiązujące regu-lacje prawne m. in. w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego, w znacznym stopniu ograniczają możliwość ponadnormatywnych emisji zanieczyszczeń do środowiska. Dlatego też powszechne posługiwanie się przez Nimbystów argu-mentami „ekologicznymi” jest bardzo często nieuzasadnione. Stwierdzenie to zostanie poddane weryfikacji w dalszej części pracy.

4. OBIEKTY NIMBY W ŁODZI I STREFY ICH ODDZIAŁYWANIA