ZAGRO¯ENIA WÓD PODZIEMNYCH I ICH OCHRONA

ZAGRO¯ENIA WÓD ZWYK£YCH

Podatnoœæ naturalna na zanieczyszczenia zale¿y g³ównie od mi¹¿szoœci strefy aeracji, obecnoœci i mi¹¿szoœci utwo-rów nieprzepuszczalnych stanowi¹cych naturaln¹ przeszko-dê dla infiltracji pionowej. Istotne s¹ tak¿e warunki migracji w strefie nasyconej od obszaru alimentacji do istniej¹cych lub potencjalnych ujêæ wody. Warunki migracji zanieczysz-czeñ, zarówno zachowawczych jak i niezachowawczych, za-le¿¹ g³ównie od wodoprzewodnoœci oœrodka zwi¹zanej z li-tologi¹ utworów wodonoœnych, a tak¿e od wielkoœci infiltra-cji przez strefê aerainfiltra-cji. Przegl¹d metod s³u¿¹cych do oceny podatnoœci wód podziemnych na zanieczyszczenia zawarty jest w objaœnieniach tekstowych do mapy opracowanej pod redakcj¹ Witczaka (2005b). Mapy tego typu prezentuj¹ je-dynie uproszczony obraz zagro¿eñ wód podziemnych przez zanieczyszczenia antropogeniczne wed³ug aktualnych po-gl¹dów okreœlonych zespo³ów autorskich. Niemniej jednak, mimo znacznego stopnia niepewnoœci, stanowi¹ one istotny czynnik do prawid³owego sterowania gospodark¹ i eksploa-tacj¹ wód na danym obszarze.

Mapa zagro¿eñ pierwszego poziomu u¿ytkowego (fig.

35) pokazuje obszary zarówno zagro¿one, jak i nie

zagro-¿one, potwierdzaj¹c najwiêksze potencjalne zagro¿enia zbior-ników czwartorzêdowych znajduj¹cych siê w dolinach rzecz-nych. Indywidualne ogniska nie s¹ widoczne w takiej skali.

Obszarów zagro¿onych ogniskami przestrzennymi jest nie-wiele, ale nale¿y pamiêtaæ o koniecznoœci unikania tworze-nia ognisk lokalnych. Niew¹tpliwie nale¿y unikaæ nadmier-nego nawo¿enia upraw, aby zachowaæ standardy UE zawarte w dyrektywie azotanowej. Stopieñ zagro¿enia wód pod-ziemnych zdefiniowany jest jakoœciowo wed³ug Instrukcji opracowania MhP (1999). Bardzo wysoki i wysoki stopieñ zagro¿enia to obecnoœæ licznych ognisk zanieczyszczeñ na terenach o ma³ej odpornoœci poziomu g³ównego wód pod-ziemnych (brak izolacji lub s³aba izolacja), przy czym nie-które z nich ju¿ spowodowa³y zanieczyszczenie. Œredni sto-pieñ zagro¿enia to obszar o ma³ej odpornoœci (brak izolacji lub s³aba izolacja), ale o ograniczonej dostêpnoœci (parki na-rodowe, rezerwaty, masywy leœne) do poziomu g³ównego, z mo¿liw¹ obecnoœci¹ ognisk zanieczyszczeñ. Niski stopieñ zagro¿enia to obszar o œredniej odpornoœci poziomu g³ówne-go (s³aba izolacja), bez ognisk zanieczyszczeñ. Bardzo niski stopieñ zagro¿enia to obszar o du¿ej odpornoœci poziomu g³ównego (dobra izolacja) lub o œredniej odpornoœci (s³aba izolacja) i ograniczonej dostêpnoœci.

Zagro¿enia wód zwyk³ych 69

Fig.35.Mapazagro¿eñwódu¿ytkowychnabadanymobszarze(wgMhP,1997–2004) Vulnerabilitymapoffreshgroundwaterinthestudyarea(afterMhP,1997–2004)

Wody podziemne zbiorników czwartorzêdowych usytu-owane wzd³u¿ dolin rzecznych s¹ szczególnie nara¿one na zagro¿enia zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ cz³owieka ze wzglêdu na drenuj¹cy charakter poszczególnych zlewni obejmuj¹cych wiêkszy obszar oraz ze wzglêdu na zalewy powodziowe.

Strefa najwiêkszej podatnoœci rozci¹ga siê tak¿e na znaczne obszary utworów fliszowych, gdzie nie wyró¿niono utwo-rów bezwodnych, zak³adaj¹c mo¿liwoœæ ujmowania wody praktycznie na ca³ym rozpatrywanym obszarze (fig. 36).

Najwiêksz¹ degradacjê wód podziemnych powoduj¹ œcieki gospodarcze, komunalne i przemys³owe, sk³adowiska od-padów komunalnych oraz zbiorniki z produktami naftowy-mi. Wystêpuj¹ tak¿e zagro¿enia zwi¹zane z przebiegiem i utrzymaniem g³ównych szlaków komunikacyjnych, a tak¿e zwi¹zane ze stosowaniem œrodków ochrony roœlin i nawo-zów mineralnych. Zanieczyszczenia geogeniczne zwi¹zane ze zbyt wysokim stê¿eniem jonów ¿elaza i manganu maj¹ czê-sto charakter lokalny, przede wszystkim w kotlinach Oraw-sko-Nowatarskiej i S¹deckiej oraz w niektórych ujêciach w utworach fliszowych (za³. 1). Niestety, wiêkszoœæ wód nie jest oczyszczana z tych dwóch sk³adników chemicznych.

Mimo generalnie dobrej chemicznej jakoœci wód, perio-dycznemu chlorowaniu podlegaj¹ sieci rozprowadzaj¹ce wo-dê dla wiêkszej liczby odbiorców oraz niektóre ujêcia indy-widualne. Nale¿y tutaj przypomnieæ, ¿e przytoczona wczeœ-niej mapa jakoœci wód (fig. 18) odnosi siê jedynie do para-metrów chemicznych i z tego wzglêdu miejscami ró¿ni siê znacznie od map zagro¿eñ (fig. 35, 36). Jakoœæ wody w stud-niach kopanych nie jest znana, poniewa¿ ich kontrola nie jest wymagana przez stosowne przepisy.

W zbiornikach dolin rzecznych najbardziej zagro¿one s¹ wody w obrêbie tarasów niskich. Zwierciad³o wody wystêpu-je tutaj p³ytko (1–2 m), brak wystêpu-jest warstwy izoluj¹cej lub war-stwa ta jest cienka (0–2 m). Warunki takie panuj¹ w strefie bezpoœrednio przylegaj¹cej do koryt rzecznych. W strefie tej przep³yw wód podziemnych jest szybki lub bardzo szybki (do kilku lat), a czas przesi¹kania pionowego krótki (czêsto nie wiêcej ni¿ kilka lub kilkanaœcie godzin). Fakt ten narzuca ograniczenia w stosowaniu œrodków ochrony roœlin i nawo¿e-nia do niezbêdnego minimum. W strefie tej nale¿y zabroniæ sk³adowania odpadów komunalnych i przemys³owych oraz lokalizowania zbiorników z produktami naftowymi. Zak³ady przemys³owe powinny bezwzglêdnie stosowaæ siê do obo-wi¹zuj¹cych przepisów dotycz¹cych ochrony œrodowiska na-turalnego, montuj¹c filtry i buduj¹c oczyszczalnie œcieków.

Obszary tarasów wy¿szych s¹ w mniejszym stopniu na-ra¿one na zanieczyszczenia wód podziemnych, zw³aszcza tam gdzie poziom wodonoœny jest izolowany warstw¹ utwo-rów s³abo przepuszczalnych lub nieprzepuszczalnych. Wol-niejszy przep³yw wód podziemnych oraz d³u¿sze przesi¹ka-nie pionowe powoduj¹, ¿e bezpoœredprzesi¹ka-nie zagro¿eprzesi¹ka-nie ich ja-koœci jest mniejsze. W zale¿noœci od mi¹¿szoœci warstwy izoluj¹cej (1–6 m) pionowe przesi¹kanie trwa od kilku mie-siêcy do kilku lat. Z uwagi na stosunkowo krótki czas mi-gracji potencjalnych zanieczyszczeñ równie¿ te obszary na-le¿y chroniæ, podobnie jak strefy rozci¹gaj¹ce siê wzd³u¿

koryt rzecznych.

W gospodarowaniu wodami podziemnymi du¿e znaczenie ma wielkoœæ ich poboru. Zbyt intensywna eksploatacja w sto-sunku do zasobów dyspozycyjnych mo¿e doprowadziæ do de-gradacji warstwy wodonoœnej. Dlatego te¿ eksploatacjê wód nale¿y prowadziæ w taki sposób, aby iloœæ wydobywanej wo-dy nie przekroczy³a wielkoœci zasobów zatwierdzonych dla poszczególnych ujêæ.

W obrêbie zbiornika Wis³a oprócz zagro¿eñ typowych dla wszystkich zbiorników czwartorzêdowych dodatkowe zagro¿enie stanowi emisja py³ów i gazów (np. huta w Stona-wie w Republice Czeskiej), a ponadto ca³y obszar zbiornika znajduje siê w zasiêgu bezpoœredniego wp³ywu aglomeracji miejsko-przemys³owej Górnego Œl¹ska. Powa¿nym

zagro-¿eniem móg³by te¿ byæ bezpoœredni zrzut, czyli bez oczysz-czania, solanek pozabiegowych na terenie Ustronia. Problem ten zosta³ jednak rozwi¹zany dziêki wykonaniu otworu ch³on-nego Ustroñ C-1, do którego odprowadzane s¹, po neutrali-zacji, zu¿yte w lecznictwie uzdrowiskowym solanki. Jednak iloœæ wód wt³aczanych do otworu ch³onnego przekracza pra-wie czterokrotnie iloœæ eksploatowanej solanki, co mo¿e mieæ w przysz³oœci wp³yw na jej mineralizacjê ogóln¹.

Utwory klastyczne tarasów ni¿szych zbiornika s¹deckie-go nara¿one s¹ na zanieczyszczenia od sk³adowisk odpadów komunalnych i przemys³owych oraz wskutek wycieków pro-duktów naftowych. W mniejszym stopniu na zanieczyszcze-nie wód podziemnych nara¿one s¹ obszary tarasów wy¿-szych, gdzie poziom wodonoœny na ogó³ przykryty jest war-stw¹ utworów s³abo przepuszczalnych b¹dŸ nieprzepusz-czalnych.

Po³o¿enie geostrukturalne zespo³u zbiorników Czorsz-tyn–Niedzica–Sromowce Wy¿ne sprawia, ¿e chemizm wód podziemnych tego rejonu kszta³towany jest pod wp³ywem czynników geogenicznych oraz gospodarki wodno-œcieko-wej górnej czêœci zlewni Dunajca. Wybudowanie nowodno-œcieko-wej oczyszczalni œcieków w Zakopanem oraz mechaniczno-bio-logicznej oczyszczalni uwzglêdniaj¹cej utylizacjê œcieków garbarskich w Nowym Targu, a tak¿e kanalizacja osiedli wiejskich i praca lokalnych oczyszczalni, dla których bezpo-œrednim lub pobezpo-œrednim odbiornikiem jest zespó³ zbiorników czorsztyñskich, wp³ynê³o na wyraŸn¹ poprawê jakoœci wód powierzchniowych i podziemnych na obszarze tego zbiorni-ka. Przy ewentualnym wykorzystaniu wód zbiornika po-wierzchniowego w celach komunalnych zastrze¿enia budzi jedynie ich stan bakteriologiczny (Ma³ecka i in., 2007).

Zagro¿enia zanieczyszczeniami antropogenicznymi wód fliszowych wynikaj¹ g³ównie z dzia³alnoœci rolniczej i roz-wijaj¹cej siê zabudowy na obszarach wiejskich, przy braku kanalizacji z oczyszczalniami i braku toalet ekologicznych.

Obszary parków narodowych i krajobrazowych oraz tereny zalesione s¹ najmniej zagro¿one. Zagro¿enia zanieczyszcze-niami antropogenicznymi o charakterze ognisk liniowych zwi¹zane s¹ z ci¹gami komunikacyjnymi (g³ówne drogi, li-nie kolejowe), zarówno na obszarach zbiorników czwarto-rzêdowych, jak i wód utworów fliszowych. Na przyk³ad, wody z otworów znajduj¹cych siê blisko g³ównych dróg maj¹ zazwyczaj wyraŸnie podwy¿szone stê¿enia chlorków.

Spoœród dróg wp³ywaj¹cych na jakoœæ wód podziemnych

Zagro¿enia wód zwyk³ych 71

Fig.36.Podatnoœæwódpodziemnychpierwszegopoziomuwodonoœnegonazanieczyszczeniazpowierzchni(wgWitczakared.,2005b) 1–bardzopodatne(czasprzesi¹kania<5lat),2–podatne(5–25lat),3–œredniopodatne(25–50lat),4–ma³opodatne(>50lat),5–œredniczasmigracjipoziomejsubstancjizachowawczych,6–mokrad³aitorfowiska, 7–lasyzezwierciad³emwodyp³ycejni¿2m,8–NO3<10mg/dm3,9–NO310–25mg/dm3,10–g³ównemiasta,11–rzekiozlewniach>100km2,12–jeziora,13–granicadorzeczyWis³yiOdry Vulnerabilityofthefirstfreshwaterleveltothepollutionfromthegroundsurface(afterWitczaked.,2005b) 1–highlyvulnerable(percolationtime<5yrs),2–vulnerable(5–25yrs),3–moderatelyvulnerable(25–50yrs),4–littlevulnerable(>50yrs),5–meantimeoflateralmigrationofconservativesolutes,6–swampsandpeats, 7–forestswithwaterlevellessdeepthan2m,8–NO3<10mg/dm3,9–NO310–25mg/dm3,10–maintowns,11–riverswithwatersheds>100km2,12–lakes,13–boundaryoftheVistulaandOdrawatersheds

nale¿y wymieniæ przede wszystkim drogi: Katowice–¯o-ry–Skoczów–Ustroñ–Wis³a–Istebna, Katowice–Pszczy-na–Bielsko-Bia³a–(Cieszyn)–¯ywiec–Zwardoñ, Katowi-ce–Wadowice–Sucha Beskidzka–Skomielna Bia³a, Kra-ków–Zakopane, Karków–Nowy S¹cz i Andrychów–Nowy S¹cz–Jas³o. Spoœród linii kolejowych najwa¿niejszymi pod tym wzglêdem s¹ linie: Kraków–Zakopane, Katowice–Ze-brzydowidce i Kraków–Krynica. Równie¿ stacje i magazyny paliw p³ynnych stanowi¹ potencjalne zagro¿enie dla pozio-mów wodonoœnych, zw³aszcza w czwartorzêdowych utwo-rach piaszczysto-¿wirowych i fliszowych zbudowanych ze spêkanych piaskowców bez izolacji ³upkowej.

ZAGRO¯ENIA WÓD MINERALNYCH I TERMALNYCH

Zagro¿enia wód mineralnych s¹ bardzo zró¿nicowane w zale¿noœci od wielkoœci ich eksploatacji, rejonu wystêpo-wania, genezy i wieku wody oraz proporcji mieszania siê wód infiltracyjnych z nieinfiltracyjnymi.

W przypadku szczaw zwyk³ych i wód zwyk³ych stoso-wanych do produkcji wód butelkostoso-wanych najwiêkszym za-gro¿eniem dla ich zasobów jest eksploatacja ujêæ przez ró¿-nych s¹siaduj¹cych ze sob¹ u¿ytkowników (np. niektóre ujê-cia w Muszynie). Wiele Ÿróde³ szczaw zwyk³ych oraz ujêæ eksploatuj¹cych wody zwyk³e zawiera znaczne stê¿enia try-tu, wskazuj¹ce na dominuj¹cy udzia³ wód zasilanych po

1952 r. (Zuber i in., red., 2007). Takie wody s¹ najbardziej nara¿one na zanieczyszczenia antropogeniczne, zw³aszcza w przypadkach ujêæ po³o¿onych w dolinach rzecznych oraz ujêæ z obszarem zasilania u¿ytkowanym rolniczo. Nadmier-na eksploatacja takich ujêæ mo¿e prowadziæ nie tylko do zmian sk³adu chemicznego wody, ale tak¿e do szybszego i wiêkszego dop³ywu wód bardzo m³odych, zasilanych blis-ko ujêcia, co mo¿e prowadziæ do znacznej degradacji wody.

Szczawy chlorkowe i solanki dehydratacyjne, nie zawie-raj¹ce domieszki wody infiltracyjnej, praktycznie nie podle-gaj¹ zagro¿eniom antropogenicznym (np. ujêcia Aleksandra w Wysowej, Szczawa II w Szczawie, niektóre ujêcia Rabki).

Nadmierna eksploatacja wody mo¿e jednak spowodowaæ dop³yw zanieczyszczonych wód lokalnej infiltracji. Szcza-wy chlorkowe i wody s³one, zawieraj¹ce oprócz sk³adowej nieinfiltracyjnej tak¿e domieszki lokalnych wód infiltracyj-nych, podlegaj¹ podobnym zagro¿eniom jak szczawy zwyk³e.

Syngenetyczne solanki utworów badenu oraz inne solan-ki pod³o¿a fliszu karpacsolan-kiego nie s¹ zagro¿one zanieczysz-czeniami, ale ich zasoby s¹ nieodnawialne i bardzo ograni-czone. W przypadku wykorzystywania tych solanek do ce-lów leczniczych (np. k¹pielowych) powstaje problem mo¿li-woœci zanieczyszczenia przez nie wód powierzchniowych.

Jak ju¿ wspomniano, w Ustroniu problem ten zosta³ roz-wi¹zany przez odwiercenie otworu ch³onnego, do którego zat³aczane s¹ solanki pozabiegowe.

PODSUMOWANIE