Zajęcia pozalekcyjne

Wyniki badań dotyczących wpływu szkolnych zajęć nieobowiązkowych na postępy w nauce i osiągnięcia uczniów nie są w pełni konkluzywne, wiele analiz i metaanaliz pokazuje pozytywne zależności, ale także ich brak, lub korelacje negatywne, zdarza się tak także w przypadku badań pozwalających na porównania międzynarodowe, np. PISA, TIMSS (OECD, 2011; Scheerens, 2013).

W polskim gimnazjum nieobowiązkowe zajęcia stanowią jedno z narzędzi do realizowania ważnego celu szkoły, jakim jest zwięk-szanie szans edukacyjnych. Ta forma wsparcia w nauce jest w założeniu jednym ze sposobów odpowiedzi systemu oświaty na po-zaszkolne uwarunkowania szkolnych osiągnięć uczniów, w tym ogniskujące się wokół zaplecza społeczno-ekonomicznego ucznia, ograniczeń przestrzennych w dostępie do zasobów, dóbr i usług mogących wpływać na kapitał edukacyjny ucznia. Jednocześnie szkoły w różnym stopniu są wstanie udzielać swoim podopiecznym wsparcia. Jak pokazują wyniki analiz nakładów gimnazjów z gmin najzamożniejszych i biednych, budżet gminy determinuje znacząco dostęp uczniów do zajęć o charakterze wspomagają-cym i konsultacyjnym: wsparcia pedagogów, logopedów, psychologów, nauczycieli wspomagających oraz dostęp do biblioteki (Herbst i Wojciuk, 2014). W efekcie młodzież z obszarów defaworyzowanych, czyli potencjalnie najbardziej potrzebująca wsparcia, może je otrzymywać w ograniczonym stopniu i zakresie. W świetle ilustrowanego również danymi badania BUNJO rozwarstwienia szans edukacyjnych młodzieży gimnazjalnej oraz celów wyznaczonych zajęciom pozalekcyjnym szalenie istotne jest, czy w prak-tyce ta oferta oświaty sprawdza się i przynosi efekty, a partycypacja w tego typu zajęciach ma związek z osiągnięciami uczniów. Większość szkół objętych badaniem BUNJO prowadzi zajęcia pozalekcyjne z języka angielskiego skierowane zarówno do uczniów z trudnościami w nauce, jak i uczniów uzdolnionych językowo, w większości placówek prowadzone są także koła zainteresowań. Gimnazja najczęściej organizują pierwsze z wymienionych typów zajęć – zajęcia wyrównawcze (rysunek 27). Oferta szkół

wyda-powyżej 3 godz. tygodniowo 3 godz. tygodniowo poniżej 3 godz. tygodniowo

45,9 35,6 18,5 I grupa kwartylowa 40,8^42,7 16,5 II grupa kwartylowa 38,2^41,3 20,4

III grupa kwartylowa

31,6 ^37,3 31

je się niezwiązana z wielkością miejscowości lokalizacji szkoły w przypadku zajęć adresowanych do uczniów słabszych i kół zain-teresowań. Jednocześnie szkoły wiejskie zdecydowanie rzadziej w ramach zajęć pozalekcyjnych wspierają uczniów uzdolnionych w porównaniu z gimnazjami z większych miejscowości (61% vs 80%) i zdecydowanie rzadziej prowadzą projekty międzynarodo-we (7% vs 27%).

Rysunek 27. Rozkład procentowy odpowiedzi dyrektorów szkół na pytanie: „Jakie dodatkowe zajęcia z języka angielskiego dla

uczniów gimnazjum odbywają się w Pani/Pana szkole w roku szkolnym 2013/2014”? (n = 115)

Powszechności organizowania przez szkoły tej formy zajęć z języka angielskiego nie towarzyszy powszechne korzystanie z nich przez gimnazjalistów. Dane pozyskane od dyrektorów szkół w odniesieniu do wszystkich uczniów danej szkoły pokazują, że w roku szkolnym, 2013/2014 od 11% do 5% uczniów całej szkoły uczęszczało na zajęcia pozalekcyjne z języka angielskiego (w zależności od rodzaju zajęć). Większy wgląd w kwestię partycypacji w nieobowiązkowych zajęciach z angielskiego na przestrzeni cyklu na-uki w gimnazjum pokazują informacje zebrane od uczniów objętych badaniem BUNJO. W poszczególnych latach nana-uki w szko-le w przybliżeniu trzech na czterech uczniów nie chodziło na żadne zajęcia pozaszko-lekcyjne z języka angielskiego. Odsetek uczniów uczęszczających na zajęcia nieobowiązkowe nieznacznie wzrasta w III klasie, co może być związane ze zbliżającym się egzaminem gimnazjalnym i chęcią dodatkowego przygotowania się do niego. Dwóch na trzech uczniów (67%) ani razu w trakcie 3 lat nauki w gimnazjum nie korzystało ze szkolnej oferty zajęć pozalekcyjnych.

Rysunek 28 pokazuje udziały uczniów uczęszczających na zajęcia pozalekcyjne w szkole w podziale na zajęcia płatne i bezpłatne. Z danych tych wynika, że na terenie szkół prowadzone są także zajęcia wymagające nakładów finansowych i mała grupa

gimnazja-listów z nich korzysta. Ponieważ dostępność niewarunkowana możliwościami finansowymi jest ważną cechą pozalekcyjnych zajęć, dalsza część analiz odnosić się będzie wyłącznie do zajęć nieodpłatnych prowadzonych przez szkołę. Uczęszczała na nie co naj-mniej w jednym roku szkolnym blisko jedna czwarta badanych gimnazjalistów (23%), natomiast korzystających z tej formy wspar-cia w nauce języka angielskiego przez 3 lata było 5%.

Rysunek 28. Rozkład procentowy odpowiedzi na pytanie: „Czy uczęszczałeś/-łaś na pozalekcyjne zajęcia z języka angielskiego

w szkole?” w podziale na klasę w gimnazjum i typ zajęć (I klasa n = 3646, II klasa n = 3655, III klasa n = 3655)

Motywacje uczniów biorących udział w bezpłatnych pozalekcyjnych zajęciach nie odbiegają znacząco od powodów wskazywa-nych przez uczniów decydujących się na podjęcie nauki poza szkołą (patrz podrozdział 4.2.4). W obu przypadkach najczęściej

de-22,6 Inne 23,5 Projekty międzynarodowe 73,9 Koła zainteresowań 77,4

Zajęcia dla uczniów uzdolnionych

87,8 Zajęcia wyrównawcze 81 11 8 I klasa 81 11 8 II klasa 78 15 7 III klasa

cydującą rolę odgrywało znaczenie przypisywane znajomości języka angielskiego dla przyszłości edukacyjnej i zawodowej ucznia, chęć dobrego przygotowania się do egzaminu gimnazjalnego, chęć otrzymywania lepszych stopni w szkole.

Uczniowie, którzy zadeklarowali uczęszczanie na bezpłatne nieobowiązkowe zajęcia, nie różnią się osiągnięciami szkolnymi od młodzieży, która na takie zajęcia nigdy w gimnazjum nie chodziła. Obie grupy gimnazjalistów otrzymywały zbliżone oceny szkolne z języka angielskiego, obowiązkowego drugiego języka obcego i języka polskiego w kolejnych latach nauki, deklarowały podobne wybory szkół ponadgimnazjalnych. Nie widać też różnic w statusie społeczno-ekonomicznym wyrażonym wskaźnikiem ESCS mię-dzy uczniami biorącymi i niebiorącymi udziału w nieodpłatnych zajęciach pozalekcyjnych. Nieco więcej młodzieży z terenów wiej-skich i mniejszych miast korzysta z pozalekcyjnej oferty szkoły w porównaniu z młodzieżą wielkomiejską (rysunek 29).

Nie obserwuje się także zależności pomiędzy korzystaniem z bezpłatnych zajęć pozalekcyjnych a wynikami przeprowadzonych w ramach badania BUNJO testów językowych. Udziały procentowe uczniów uczęszczających i nieuczęszczających na tego typu zajęcia w każdej z grup kwartylowych wyniku testu kompetencji II są zbliżone (rysunek 30). Niewielkie, choć istotne statystycznie różnice w wynikach uczniów uczęszczających i nieuczęszczających na dodatkowe zajęcia językowe w szkole zaobserwować moż-na zarówno moż-na testach w 2, jak i 6 semestrze moż-nauki w gimmoż-nazjum. Nie ma moż-natomiast różnicy w tempie postępów w moż-nauce języka angielskiego między obiema omawianymi grupami uczniów – różnice w wartościach przyrostu są nieistotne statystycznie. Także regresja liniowa testująca związek pomiędzy wynikiem pomiaru kompetencji a wymiarem korzystania z bezpłatnych nieobowiąz-kowych zajęć13 nie wykazała statystycznie istotnej zależności.

Rysunek 29. Udziały procentowe uczniów, którzy co najmniej w jednym roku uczęszczali na bezpłatne zajęcia pozalekcyjne oraz

którzy ani razu w ciągu 3 lat na takie zajęcia nie uczęszczali, w podziale na wielkość miejscowości lokalizacji szkoły (n = 3667)

13 Wskaźnik stworzony na podstawie danych z pytań z kwestionariusza ucznia dotyczących tygodniowego wymiaru bezpłatnych pozalekcyjnych zajęć (w minutach) z języka angielskiego w szkole w poszczególnych latach szkolnych (klasy I–III) w gimnazjum.

80,7 19,3

Miasto powyżej 100 tys. mieszkańców

76,8 23,2

Miasto 15–100 tys. mieszkańców

75,5 24,5

Miasto poniżej 15 tys. mieszkańców

73,3 26,7

Gmina wiejska lub część wiejska gminy miejsko-wiejskiej

Rysunek 30. Udziały procentowe uczniów z poszczególnych grup kwartylowych wyników testu kompetencji II, którzy co najmniej

w jednym roku uczęszczali na bezpłatne zajęcia pozalekcyjne oraz którzy ani razu w ciągu 3 lat na takie zajęcia nie uczęszczali (n = 3667)

Tabela 34. Średnie wyniki testów dla uczniów, którzy co najmniej w jednym roku szkolnym uczęszczali na nieodpłatne zajęcia

po-zalekcyjne oraz uczniów, którzy na nie nie uczęszczali w toku nauki w gimnazjum (n = 3667)

Bezpłatne zajęcia

pozalekcyjne ^{Test kompetencji I Test kompetencji II Przyrost}

średnia ^odchylenie standardowe ^średnia odchylenie standardowe ^średnia odchylenie standardowe uczęszczał/-ła 98,59 15,572 110,09 17,763 11,5 8,681 nie uczęszczał/-ła 100,37 14,165 111,74 16,817 11,37 8,426

Zaprezentowane powyżej dane skłaniają do refleksji zarówno w odniesieniu do popularności oferowanych zajęć, jak i ich efektyw-ności. Aby trafnie wyjaśnić obserwowany stopień partycypacji uczniów w tej formie nauki, należałoby bliżej poznać jej uwarunko-wania, np. czy zajęcia dostępne są dla wszystkich chętnych, jak podejmowane są decyzje o ofercie dla uczniów, dlaczego ucznio-wie na nie uczęszczają lub nie uczęszczają. W odniesieniu do efektów edukacyjnych na uwagę zasługują kwestie takie jak: cele i treści programów zajęć pozalekcyjnych, godzinowy wymiar zajęć, jakość ich prowadzenia.

W świetle omawianych danych do myślenia daje np. popularność prowadzonego przez Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej programu na obszarach wiejskich dla uczniów III klasy, dający im możliwość uczestniczenia w dodatkowych, dobrowolnych zaję-ciach z języka angielskiego. Od 2008 roku uczestniczyło w nim ok. 20 tys. uczniów z 210 gmin wiejskich14. Na uwagę zasługują też wyniki badania zrealizowanego na przełomie 2011 i 2012 roku na zlecenie Ośrodka Rozwoju Edukacji dotyczącego źródeł finan-sowania zajęć pozalekcyjnych. Wykazało ono „znaczący poziom niewiedzy i brak zainterefinan-sowania organów prowadzących szkoły sposobem realizacji zajęć pozalekcyjnych” oraz brak systemów monitorowania efektów działań podejmowanych w tym obszarze działalności szkoły (IBO, 2012, s. 4). W efekcie nie może być mowy o tym, by stanowiły one narzędzie do realizacji lokalnej polityki oświatowej. Uznanie autonomii szkoły oraz dbałość o misję i jakość zajęć oferowanych młodzieży w szkole poza lekcjami powinny być jednak do pogodzenia. Póki co, wydaje się, że duży potencjał drzemiący w zajęciach pozalekcyjnych nie jest wykorzystywany.