Według przepisów cywilnoprawnych konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiąza-nej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawo-dową2. Osoba fizyczna, aby stała się konsumentem powinna nawiązać relacje prawne z podmiotem, który prowadzi dzia-łalność gospodarczą. Odnośnie pojęcia konsumenta nie cho-dzi o cechę własną osoby fizycznej, a analizę stosunku o cha-rakterze zobowiązaniowym. O tym, czy dany podmiot jest konsumentem, czy też nie, decyduje to, z kim wchodzi w re-lacje oraz jaki charakter mają te rere-lacje3.
2 Art. 221 Ustawy z dnia 22 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U.
z 2014 r., poz. 121 ze zm.), dalej jako k.c. Patrz także K. Gajda-Rosz-czynialska, Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2012, s. 89.
3 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 sierpnia 2012 r., I ACz 399/12, LEX Nr 1216402. Ustawodawca w art. 221 k.c. nie wy-znacza cech osobowych podmiotu uważanego za konsumenta, takich jak wymagany zakres wiedzy i doświadczenia w obrocie, stopień rozsądku, czy krytycyzmu wobec otrzymywanych informacji handlowych. Okre-ślenie powyższych cech następuje w toku stosowania przepisów o ochro-nie konsumentów. Co do zasady przyjmowany jest wzorzec konsumenta rozważnego, świadomego i krytycznego, który jest w stanie prawidłowo rozumieć kierowane do niego informacje. Nie ma podstaw do przyzna-nia konsumentowi tak uprzywilejowanej pozycji, w ramach której był-by zwolniony z obowiązku przejawiania jakiejkolwiek staranności przy dokonywaniu oceny treści umowy, którą zamierza zawrzeć, Wyrok SN z dnia 13 czerwca 2012 r., II CSK 515/11, LEX Nr 1231312.
Godzenie w zbiorowe interesy konsumentów oznaczać będzie uszczerbek interesów konsumentów, członków da-nej grupy (określonego kręgu podmiotów), wyodrębnionych spośród ogółu konsumentów za pomocą wspólnego dla nich kryterium, poprzez stosowaną przez przedsiębiorcę prakty-kę, która obejmuje zarówno działania jak i zaniechania oraz może polegać na ich naruszeniu bądź zagrożeniu4.
Ustawodawca zakazuje stosowania praktyk, które naru-szają zbiorowe interesy konsumentów, a więc godzące w nie bezprawne działania przedsiębiorcy, a w szczególności: 1) stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpi-sane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone5; 2) naruszanie obowiązku udzielania konsu-mentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji; 3) nie-uczciwe praktyki rynkowe6 lub czyny nieuczciwej konkuren-cji. Nie stanowi zbiorowego interesu konsumentów suma in-dywidualnych interesów konsumentów7. Przepis ten definiu-je, przez zawartą w nim egzemplifikację, podstawowe prak-tyki, które objęte są zakazem [8, s. 642].
Działania bezprawne, do których odnosi się art. 24 u.o-.k.k., to zachowanie sprzeczne z nakazem lub zakazem za-wartym w ustawie, umowie międzynarodowej mającej bez-pośrednie zastosowanie w stosunkach wewnętrznych, roz-porządzeniu oraz z zasadami współżycia społecznego. Bez-prawność stanowi taką cechę działania, która polega na jego sprzeczności z normami prawa lub zasadami współżycia spo-łecznego, bez względu na winę, a nawet świadomość spraw-cy. Norma wynikająca z art. 24 u.o.k.k. nie ma w związku z tym samodzielnego znaczenia prawnego, lecz powinna być interpretowana oraz stosowana w określonym kontekście
4 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 czerwca 2010 r., VI ACa 1323/09, LEX Nr 606332.
5 Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na podstawie pra-womocnych wyroków uwzględniających powództwo o uznanie posta-nowień wzorca umowy za niedozwolone, prowadzi rejestr postaposta-nowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, który ma charakter jaw-ny, art. 47945 k.p.c. Wzór rejestru zawiera załącznik do Rozporządze-nia Rady Ministrów z dRozporządze-nia 19 lipca 2000 r. w sprawie wzoru rejestru po-stanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (Dz.U. Nr 62, poz. 723 ze zm.). W przedmiocie rejestru patrz także K. Samulska, Kata-log niedozwolonych klauzul dotyczących sprzedaży konsumenckiej, (w:) R. Sowiński (red.), Instrumenty ochrony konsumenta, Gorzów Wielko-polski 2010, s. 59. Wpisowi podlegają same postanowienia wzorca umo-wy uznane za niedozwolone, a podstawę wpisu stanowi sentencja umo- wyro-ku, M. Rejdak, Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzor-ca umowy za niedozwolone. Komentarz, Warszawa 2009, s. 190. Powa-ga rzeczy osądzonej wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza, od chwili wpisania tego postanowienia do re-jestru, ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobę nie biorącą udziału w sprawie, w której wydano wyrok, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 4 lipca 2013 r., VI ACa 1497/12, LEX Nr 1362973. Celem postępowania w sprawie abstrakcyjnej kon-troli klauzul używanych we wzorcach umownych jest wyeliminowanie określonych postanowień wzorców, a nie postanowień umów. Stosowa-nie określonych sformułowań lub unormowań Stosowa-nie oznacza zatem, że jest wyłączone w ogóle w obrocie cywilnym. Niedozwolone jest wyłącznie posługiwanie się nimi we wzorcach umów, a legalność ich stosowania w konkretnej umowie może być badana w trybie kontroli incydental-nej, uwzględniając przy tym postanowienia całej umowy, m.in. dotyczą-ce rozkładu praw i obowiązków stron, ryzyka, jakie ponoszą, Wyrok SN z dnia 23 października 2013 r., IV CSK 142/13, LEX Nr 1385868.
6 Praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów będzie w szcze-gólności nieuczciwa praktyka rynkowa, przy której należy wykazać, że godzi ona w zbiorowe interesy konsumentów, Wyrok Sądu Apelacyj-nego w Warszawie z dnia 5 lutego 2013 r., VI ACa 1021/12, LEX Nr 1299015.
7 Art. 24 Ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsu-mentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.), dalej jako u.o.k.k.
normatywnym, pozwalającym na dokonanie oceny działań przedsiębiorcy w aspekcie ich zgodności z prawem8. Odpo-wiedzialność z tytułu naruszenia obowiązków, które wynika-ją z u.o.k.k. jest odpowiedzialnością o charakterze obiektyw-nym w tym sensie, że stwierdzenie zawinionego charakteru naruszenia nie jest konieczną przesłanką stwierdzenia naru-szenia jej przepisów. Analiza przeprowadzona w przedmio-cie winy przedsiębiorcy jest w związku z tym zbędna z punk-tu widzenia możliwości zastosowania przepisów prawa ma-terialnego, takich jak zakaz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Element subiektywny mający postać umyślności lub nieumyślności naruszenia przepisów usta-wowych, określany mianem „winy” jest okolicznością bra-ną pod uwagę przy ustalaniu wysokości kary9.
Zastosowanie środków ochrony interesów konsumentów jest możliwe jedynie w przypadku zaistnienia naruszenia in-teresu prawnego, powiązanego z określoną normą prawną, będącą źródłem uprawnień dla konsumentów. Samo przeko-nanie konsumentów, że doszło do naruszenia ich zbiorowe-go interesu, bez wykazania odpowiedniej podstawy praw-nej, nie skutkuje uruchomieniem ochrony prawpraw-nej, nawet je-żeli można taki interes faktyczny racjonalnie uzasadnić [7, s. 599].
Umieszczenie klauzul w rejestrze postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone ma ten skutek, że tak-że inni przedsiębiorcy nie mogą się nimi posługiwać (roz-szerzona prawomocność wyroków sądu ochrony konkurencji i konsumentów). Treść art. 24 u.o.k.k. za naruszenie zbioro-wych interesów konsumentów (co skutkuje nałożeniem wy-sokiej kary pieniężnej) uznaje stosowanie przez przedsię-biorców w relacjach z konsumentami postanowień wzorców umów wpisanych do rejestru. Należy podkreślić, że prawo-mocność rozszerzona powinna być rozumiana jako skutecz-ność wpisanej do rejestru klauzuli niedozwolonej, nie tylko wobec podmiotu, co do którego został wydany stosowny wy-rok, lecz również do wszystkich przedsiębiorców stosują-cych wzorce umowne w obrocie konsumenckim10. Postępo-wanie w sprawie kontroli klauzul używanych we wzorcach
8 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 grudnia 2012 r., VI ACa 861/12, LEX Nr 1324817. Patrz także D. Miąsik, Publicznoprawna ochrona interesów konsumentów w Polsce – zalety i wady dotychczaso-wej praktyki (na przykładzie decyzji Prezesa UOKiK z 2010 roku), (w:) R. Stefanicki (red.), Potencjalne i rzeczywiste standardy ochrony praw-nej konsumenta, Wrocław 2011, s. 123-127.
9 Wyrok SN z dnia 21 kwietnia 2011 r., III SK 45/10, LEX Nr 901645.
10 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 października 2013 r., I ACa 535/13, LEX Nr 1394306. Praktyką naruszającą zbiorowe intere-sy konsumentów, na którą wskazuje art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. jest dal-sze stosowanie przez przedsiębiorcę postanowienia o identycznej treści z postanowieniem wpisanym do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone w wyniku postępowania z udziałem tego sa-mego przedsiębiorcy, któremu zarzuca się naruszenie zakazu wynikają-cego z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., Wyrok SN z dnia 12 kwietnia 2011 r., III SK 44/10, OSNP 2012, Nr 9-10, poz. 132. Zastosowanie art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 u.o.k.k. wyczerpuje ustalenie, że wzorzec, jakim posługuje się przed-siębiorca, zawiera niedozwolone postanowienia. Przepis ten nie odno-si odno-się do konkretnych umów zawartych z klientami. Nie jest zatem istot-na liczba konsumentów, których interesy zostały istot-naruszone, jak również czy którykolwiek z nich poniósł szkodę. Będzie chodziło tutaj o dzia-łanie przedsiębiorcy, które jest adresowane do nieograniczonego krę-gu konsumentów, jak i określonych grup. Interesem, który jest chronio-ny, jest interes prawny konsumenta, rozumiany jako określone potrzeby konsumenta zasługujące w ocenie ustawodawcy na szczególną ochronę.
Przedmiotem powyżej wskazanej ochrony nie będzie interes ekonomicz-ny konsumenta, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 wrze-śnia 2010 r., VI ACa 117/10, LEX Nr 684113.
umownych dotyczy samego wzorca, nie odszkodowania, czy też innego rodzaju odpowiedzialności, a w swej istocie służy ochronie grupy konsumentów [9, s. 296].
Konsument chroniony jest również przed niedozwolo-nymi postanowieniami umowniedozwolo-nymi, nie tylko przed postano-wieniami wzorców umów uznanych za niedozwolone. Jest to ochrona szersza, zawierająca w swoim zakresie także tego rodzaju wzorce umów. Ochrona konsumenta przed niedo-zwolonymi postanowieniami realizowana jest poprzez: cy-wilnoprawną ochronę indywidualną; cycy-wilnoprawną ochro-nę generalną wykonywaną poprzez kontrolę abstrakcyjną wzorca umownego; ochronę z wykorzystaniem środków ad-ministracyjnych; ochronę z wykorzystaniem środków kar-nych [6, s. 200].
Przedsiębiorcy mają prawo do kształtowania zachowań konsumentów, w związku z czym mogą wpływać na po-dejmowane przez nich decyzje odnośnie wyboru konkret-nych towarów i usług. Działania w tym zakresie w stosun-ku do konsumentów są praktykami rynkowymi, które mogą być uczciwe, jak i nieuczciwe [2, s. 47]. W świetle art. 76 Konstytucji RP władze publiczne zobowiązane są do ochro-ny konsumentów, użytkowników i najemców przed działa-niami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeń-stwu, a także przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.
Organy, które będą realizowały obowiązki wynikające z art.
76 Konstytucji RP, muszą mieć również na uwadze upraw-nienia i interesy stron, z którymi beneficjenci będą zawiera-li umowy [1, s. 240].
Ustawodawca zakazuje stosowania nieuczciwych praktyk rynkowych. Praktyka rynkowa stosowana przez przedsiębior-ców wobec konsumentów jest nieuczciwa, gdy jest sprzecz-na z dobrymi obyczajami oraz w istotny sposób zniekształ-ca lub może zniekształcić zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania, bądź po jej zawarciu. Za taką uznaje się m.in. praktykę rynkową wprowadzającą w błąd oraz sto-sowanie sprzecznego z prawem kodeksu dobrych praktyk, je-żeli działania te spełniają wyżej wskazane przesłanki. Za nie-uczciwą nienie-uczciwą praktykę rynkową uznaje się również prowadzenie działalności w formie systemu konsorcyjnego lub organizowanie grupy z udziałem konsumentów w celu fi-nansowania zakupu w systemie konsorcyjnym11.
W świetle art. 5 ust. 1 u.p.n.p.r. praktykę rynkową uzna-je się za działanie wprowadzające w błąd, uzna-jeżeli w jakikol-wiek sposób powoduje ona lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął. Ustawodawca nie określa kazu-istycznie sposobów, które powodują lub mogą powodować błędną decyzję konsumenta co do umowy (zawarcia, zerwa-nia, czy zmiany). Jako nieuczciwą praktykę postrzega się nie tylko działanie powodujące podjęcie przez konsumenta błęd-nej decyzji, ale również działanie mogące skutkować podję-ciem takiej decyzji. Nie jest istotne, czy taka umowa zosta-ła zawarta, zerwana, czy zmodyfikowana. Punktem odniesie-nia jest przeciętny konsument, a nie jakaś reprezentatywna
11 Art. 4 Ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz.U. Nr 171, poz. 1206), dalej jako u.p.n.p.r.
Nieuczciwa praktyka rynkowa będzie również miała miejsce, gdy dany czyn jest zgodny z prawem, ale jest sprzeczny z dobrymi obyczajami, A. Michalak, Przeciwdziałanie nieuczciwym praktykom rynkowym. Ko-mentarz, Warszawa 2008, s. 71.
grupa konsumentów, która mogłaby podjąć tego rodzaju de-cyzję. Przepis ten odnosi się do działań powodujących u kon-sumenta błędne przeświadczenie co do umowy.
Praktykę rynkową uznaje się za zaniechanie wprowadza-jące w błąd, na gruncie art. 6 ust. 1 u.p.n.p.r., jeśli pomija istotne informacje potrzebne przeciętnemu konsumentowi do podjęcia decyzji dotyczącej umowy, w związku z czym powoduje lub może powodować podjęcie przez niego de-cyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął12. Nie-uczciwa praktyka rynkowa, jako zaniechanie wprowadzają-ce w błąd, odnosi się do zatajenia informacji, którą stosują-cy taką praktykę posiada (zna), a pomija dla osiągnięcia celu, jakim jest podjęcie przez konsumenta błędnej decyzji odno-śnie umowy.
Praktykę rynkową ustawodawca uznaje za agresywną, jeśli przez niedopuszczalny nacisk w znaczny sposób ogra-nicza ona lub może ograniczyć swobodę wyboru przecięt-nego konsumenta lub jego zachowanie względem produktu i tym samym powoduje lub może powodować podjęcie przez niego decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie pod-jął (art. 8 ust. 1 u.p.n.p.r.). Nieuczciwa, agresywna prakty-ka rynkowa nie musi ograniczać wyboru przeciętnego kon-sumenta lub jego zachowania względem produktu, wystar-czy żeby istniało uzasadnione prawdopodobieństwo takiego ograniczenia.
Według art. 12 u.p.n.p.r., w przypadku dokonania nie-uczciwej praktyki rynkowej konsument, którego interes zo-stał zagrożony lub naruszony, może żądać13: 1) zaniechania tej praktyki; 2) usunięcia skutków tej praktyki; 3) złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowied-niej treści i w odpowiedodpowied-niej formie; 4) naprawienia wyrzą-dzonej szkody na zasadach ogólnych, w szczególności żą-dania unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń, jak również zwrotu przez przedsiębior-cę kosztów związanych z nabyciem produktu; 5) zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny, związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzic-twa narodowego lub ochroną konsumentów.
Z określonymi roszczeniami mogą również wystąpić:
1) Rzecznik Praw Obywatelskich; 2) Rzecznik Ubezpie-czonych; 3) krajowa lub regionalna organizacja, której ce-lem statutowym jest ochrona interesów konsumentów; 4) po-wiatowy (miejski) rzecznik konsumentów14. Ustawodaw-ca w art. 12 ust. 1 u.p.n.p.r. wskazuje czego może domagać się konsument w przypadku dokonania nieuczciwej praktyki,
12 Ustawodawca w przypadku wprowadzenia w błąd, jako nieuczciwej praktyki rynkowej, określa dwie formy takiej nieuczciwej praktyki, jest to działanie (czynne wprowadzenie w błąd) oraz zaniechanie (bier-ne wprowadzenie w błąd), D. Wacinkiewicz, Normatywna deskrypcja nieuczciwych praktyk rynkowych (wprowadzenie w problematykę), (w:) R. Sowiński (red.), Instrumenty ochrony konsumenta, Gorzów Wielko-polski 2010, s. 43.
13 Wystąpienie przez konsumenta z roszczeniami w przypadku nieuczciwej praktyki rynkowej wymaga wykazania naruszenia, bądź zagrożenia inte-resu prawnego konsumenta. W związku z powyższym actio popularis to indywidualna skarga wniesiona przez samego konsumenta, którego inte-res ekonomiczny został zagrożony lub naruszony przez nieuczciwą prak-tykę rynkową, M. Sieradzka, Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 238.
14 Samodzielne uprawnienie rzecznika konsumentów do występowania z roszczeniami w ramach uprawnienia wynikającego z art. 12 ust. 2 pkt 4 u.p.n.p.r., nie zwalnia go od odpowiedzialności z tytułu kosztów po-stępowania względem strony pozwanej, która wygrała sprawę, Postano-wienie SN z dnia 17 kwietnia 2013 r., V CZ 124/12, LEX Nr 1341727.
będzie on jednak posiadał legitymację czynną, gdy jego inte-res został zagrożony lub naruszony. Nie jest zatem konieczne z punktu widzenia żądania konsumenta wykazanie narusze-nia własnego interesu, gdyż wystarczy zaistnienie przesłan-ki taprzesłan-kiego zagrożenia. Inne podmioty niż konsument (wy-żej wymienione) mogą występować z roszczeniami: 1) za-niechania nieuczciwej praktyki rynkowej; 2) złożenia jed-nokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie; 3) zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny, który jest zwią-zany ze wspieraniem polskiej kultury, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów. Katalog tych rosz-czeń jest węższy, niż w przypadku katalogu ustanowionego dla roszczeń, których może domagać się konsument.