Nakreślone w niniejszej rozprawie analizy pokazują, jak istotną rolę w najnowszej polskiej prozie odgrywają zagadnienia spacjalne. Zaobserwowane konfiguracje przestrzenne – które wpisują się w zaproponowaną w części teoretycznej kategorię sytuacji przestrzennych – pozwalają dowodzić, że trudne do okiełznania efekty obecności i rola materialnego świata stają się coraz bardziej istotnym tematem twórczości literackiej. Konieczność wypowiedzenia się na ten temat związana jest nie tylko ze specyfiką gatunków stymulowanych przez przestrzeń w sposób wyjątkowo intensywny, jak to ma miejsce w przypadku powieści kryminalnej, osadzonej w materialnej lokalizacji i budującej narrację z pełną świadomością unikatowości przestrzeni stającej się miejscem akcji oraz reportażu literackiego, którego istotą jest nie tylko opisywanie innej przestrzeni, ale także zbudowane na uważności przekonanie o szansie uobecnienia tego, co odległe.
Zaproponowanego w tej pracy zestawu sytuacji przestrzennych ufundowanych na takich pojęciach, jak symultaniczność, widmowość, latencja, postpamięć, praktyki codzienności, ślad, preposteryjność, style podróży czy formy pamięci nie można w żadnym razie traktować jako kompletnego leksykonu sposobów doświadczania jakości spacjalnych wyposażonych w materialne właściwości i efekty obecności. Sytuacje przestrzenne uważam za bardzo szeroko otwartą formułę i w żadnym razie nie zamierzałem zamykać tej typologii, wierząc, że bardzo różne aktywności spacjalne są w stanie wzbogacić przedstawiony przeze mnie zestaw.
Wydaje się wobec tego, że skutkiem uwyraźnienia się elementów przestrzennych i materialnych nie jest to, czy i w jaki sposób literatura bądź literaturoznawstwo mogą mówić o świecie pozatekstowym, ile jak wygląda sieć wzajemnych relacji, które są wytwarzane między nią a szeregiem bytów nieliterackich. Refleksja spacjalna spod znaku sytuacji przestrzennych jest próbą stworzenia takich pojęć, które dają humanistyce szansę odniesienia się do świata w sposób bardziej złożony aniżeli jedynie poprzez przypisywanie mu znaczenia517. Mowa zatem o mechanizmach wykraczających poza myślenie o literaturze jako „tej drugiej rzeczywistości”, będącej autonomiczną formą życia, która ma jednak zdolność tworzenia nowych jakości oraz proponuje wyjście z zastanych relacji i wyczerpujących się wzorów. Nie o odbicie epoki i społeczeństwa w znakach ani o nierozerwalność sfery estetyki i rzeczywistości społecznej chodzi, lecz o akceptację istotowej zależności literatury od tego, co materialne. Dlatego zamiast niezależności doświadczenia estetycznego, stającego się zasadą
517 Zob. tamże, s. 73.
nowej formy życia zbiorowego518, należałoby szukać sprzężenia doświadczenia estetycznego i jego przestrzennego oraz materialnego umocowania.
Prawdziwie odważna propozycja dla literaturoznawstwa i szansa na faktyczny zwrot przestrzenny – którego topograficzne wcielenie już zaczyna być coraz silniej realizowane w polskich badaniach literackich – oznacza nie tylko odejście od kartezjańskiego rozdzielenia podmiotu poznania i poznawanej rzeczywistości, lecz także rezygnację z zamknięcia w problemach języka, narracji oraz autonomii świata przedstawionego. Dopiero akceptacja materialnej i przestrzennej realności, która obecna jest przed dziełem literackim, towarzyszy jego powstawaniu i odbiorowi, umożliwia sformułowanie ożywczych i inspirujących tez. Takie właśnie sugestie można znaleźć w rewelatorskim artykule Pawła Tomczoka zatytułowanym
Realność pośrednika519. Głównym celem tego wystąpienia jest przedstawienie propozycji alternatywnych wobec założeń dotychczasowych badań narratologicznych. Tomczok dąży do zmiany paradygmatu mentalistycznego na model realistyczny, który oferuje nową teorię opowiadania uwzględniającą ważną rolę obiektów współtworzących narrację. Nieobecność materialności autor diagnozuje także w sposobach czytania literatury, której wyalienowanie sprawia, że zostaje oderwana od rzeczywistości i szczelnie zamknięta w systemie rządzącym się własnymi prawami:
należy zrezygnować z autonomii tekstu, języka czy dyskursu i zawsze przyglądać się nie autonomicznym strukturom, lecz uwikłaniu wypowiedzi, choćby najdrobniejszej w różne układy z innymi aktantami. Ten punkt oznacza także odrzucenie wszelkich roszczeń do ustanowienie dyskursywnych czy medialnych apriori, które miałyby dysponować z góry przypisaną władzą nad człowiekiem i innymi przedmiotami. Zamiast tego można analizować – także w opowieści – różne sieci mediacji i negocjacji, w które wplątani są aktanci520.
Tomczok chce, aby refleksja literaturoznawcza uwzględniła – ujawniającą swoją obecność na zasadzie Heideggerowskiej skrytości – „makietowość” świata przedstawionego każdego dzieła literackiego oraz ukrytą materialność czy cielesność narratora. Jego propozycja wspiera zatem czytanie literatury rozumiane jako uczestnictwo w proponowanych przez nią sytuacjach przestrzennej uważności, gdyż dla Tomczoka realna jest owa przestrzeń i jej potencjał sytuacyjnych otwarć, realny jest narrator i realne jest kształcenie uważności kogoś obcującego z makietą realnego świata.
518 Na temat relacji estetyki i rzeczywistości społecznej oraz literatury jako „symptomatologii społeczeństwa, przeciwstawiającej się zgiełkowi i ułudzie sfery publicznej” zob. J. Rancière, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, przeł. M. Kropiwnicki i J. Sowa, wstęp M. Pustoła, słownik zestawił K. Mikurda, Kraków 2007, s. 50-98.
519 P. Tomczok, Realność pośrednika, „Forum Poetyki/Forum of Poetics” 2019, nr 15-16 [w druku].
Przyzwolenie na pojawienie się w refleksji filologicznej sposobów odnoszenia się przez literaturę do świata w inny sposób niż za pośrednictwem znaczenia – a zatem wprowadzających na scenę badań literackich pojęcia jednoznacznie implikujące materialność i obecność – nie musi oznaczać filozoficznej naiwności. Próba wprowadzenia do literaturoznawstwa bycia, obecności, sprawstwa bytów nie-ludzkich czy wreszcie łączących te kategorie sytuacji przestrzennych, implikujących możliwość powrotu do Arystotelesowskiej substancji521, ma szansę doprowadzić do przełomu teoretycznego, który pozwoli lepiej zrozumieć i odczuć sieć zależności między literaturą a tym wszystkim, co jest obok niej.