Dowód teleologiczny
Rozdział 4 Zakończenie
W podsumowaniu spróbujemy raz jeszcze wskazać stawiane przez nas tezy rozproszone pośród bogatego materiału interpretacyjno-opisowego. Naszym głównym celem było okre
ślenie w klasycznych dowodach na istnienie Boga tych miejsc, gdzie otwierało się pole dla rozstrzygnięć innych niż te, do których doszedł amerykański filozof. Należy jeszcze raz wyraźnie podkreślić, że zdaniem autora God and Other Minds, żadna argumentacja za istnieniem Boga nie jest rozstrzygająca. Wbrew temu, co uważa wielu, sam Plantinga po
wątpiewa w możliwość sformułowania rozstrzygającego argumentu za istnieniem Boga. Ta ostatnia teza nie jest oczywiście tożsama z przekonaniem o irracjonalności teizmu. Wprost przeciwnie, zaprezentowana dyskusja wyraźnie pokazała, że o racjach za istnieniem Boga i tych formułowanych przeciw istnieniu można racjonalnie dyskutować, uciekając się przy tym do najnowszych zdobyczy logiki. Włączając się w tę dyskusję, chcieliśmy wskazać kilka ukrytych kwestii, przemilczanych przez dyskutantów bądź przez nich niezauważo
nych.
I tak, polemika z argumentem kosmologicznym Tomasza z Akwinu dotyczyła tylko fragmentu oryginalnego tekstu z trzeciej drogi. Plantinga wyróżnił w rozumowaniu To
masza dwa przypadki. Pierwszy zakładał skończone w czasie istnienie uniwersum bytów koniecznych, drugi przyjmował, że uniwersum bytów przygodnych jest wieczne. W tym drugim przypadku Plantindze nie udało się jednak pokazać, że przy przyjętych założeniach istnieje byt konieczny.
W analizach Plantingi konieczność Boga jawi się jako logiczna konieczność, to znaczy sąd: Bóg istnieje ma status zdania koniecznie prawdziwego. Wskazaliśmy na trudno
ści, które z tego założenia wynikają. Odwołaliśmy się między innymi do dość skrajnej opinii Pattersona Browna widzącego w tej presumpcji niebezpieczeństwo, że dowód ko
smologiczny zamieni się w argument ontologiczny. Choć wiele miejsc w Summie teologii wskazuje na to, że bardziej właściwe byłoby rozumienie konieczności w duchu Arysto- telesowskim, na co zwraca uwagę między innymi Etienne Gilson, Plantinga narzucił na klasyczny argument swoją perspektywę, wydaje się, że nie do końca zgodną z zamysłem Tomasza z Akwinu.
Drugi zarzut przez nas formułowany dotyczył kwestii bardziej szczegółowej. Chodziło o rozumienie możliwości przez Plantingę. Przyjęliśmy taką definicję możliwości, która nie upoważniała do wyciągnięcia wniosku mówiącego, że
w nieskończonym czasie każda logiczna możliwość musi zostać zrealizowana.
Posługując się rachunkiem prawdopodobieństwa, a w szczególności pojęciem rozkładów absolutnie ciągłych, pokazaliśmy, że zdarzenie może być możliwe, niemniej wcale nie musi zostać zrealizowane, przez co tok rozumowania Plantingi kompletnie się załamywał.
Znaczna część rozprawy poświęcona została dowodowi ontologicznemu Anzelma z Can
terbury. Nasz pierwszy cel stanowiło udokumentowanie przekonania Plantingi, który uważa, że rozstrzygnięcie Kanta zawarte w sformułowaniu „istnienie nie jest predykatem”
nie tylko nie podważa ustaleń Anzelma z Canterbury, lecz nawet nie ma z nimi żadnego związku. Anzelm wcale nie twierdził, że istnienie jest predykatem, więcej, jedynym frag
mentem jego argumentacji, w którym można było się dopatrzyć jakiegokolwiek związku z kwestiami poruszanymi przez Kanta, było stwierdzenie mówiące, że:
„Byt, który ma wszystkie własności Boga i jeszcze istnieje w rzeczywistości, jest większy niż Bóg (istniejący jedynie w intelekcie)”.
To jednak, jak pokazaliśmy, bezpośrednio wynikało z sądów:
„Bóg istnieje jedynie w intelekcie”
oraz
„Istnienie w rzeczywistości jest większe niż istnienie jedynie w intelekcie”,
i było niezależne od rozstrzygnięcia, czy istnienie jest, czy nie jest predykatem.
Kolejnym celem rozprawy było przedstawienie dyskusji, jaką Plantinga prowadził ze współczesnymi przeciwnikami dowodu ontologicznego: Broadem, Shafferem i Alstonem.
W krytycznym komentarzu wskazaliśmy na nieprzekonywające i nie do końca rozstrzy
gnięte kwestie wśród tych, które podnosili dyskutanci. Ta część rozprawy miała przede wszystkim charakter opisowo-sprawozdawczy. Bywały jednak miejsca, gdzie wyrażaliśmy opinię i formułowaliśmy własne sądy. W szczególności za wartościową uznaliśmy zupełnie zignorowaną przez Plantingę propozycję Shaffera, który sięgając po ustalenia wypraco
wane przez filozofów analitycznych: Fregego, Carnapa i Dummetta, wprowadza rozróżnie
nie pomiędzy intensją jakiegoś terminu a jego ekstensją. Następnie próbuje zastosować te rozróżnienia do dowodu ontologicznego. Jego przekonanie, że wszelkie nieporozumienia pojawiające się między zwolennikami i przeciwnikami argumentacji ontologicznej wyni
kają z mylenia dwóch porządków: intensjonalnego i ekstensjonalnego, stanowi według nas ciekawy i wart dalszych studiów problem.
W naszej rozprawie wyraźnie pokazaliśmy, że zasadniczą kwestią, która wymagała od Plantingi zajęcia stanowiska, było rozstrzygnięcie, czy istnieją egzystencjalne sądy anali
tyczne i czy zdanie Bóg istnieje mogłoby być jednym z nich. Opowiedzenie się Plantingi za taką możliwością, podparte jedynie przykładami z matematyki, uznaliśmy za niewystar
czające. Bez przyjęcia szczegółowych rozstrzygnięć odnośnie do statusu ontologicznego obiektów matematycznych, wypracowanych w ramach wyznawanej filozofii matematyki, ta argumentacja z pewnością jest niepełna.
Ostatnia część drugiego rozdziału odchodziła od rozważań klasycznego argumentu ontologicznego Anzelma z Canterbury. Poświęcona była wersjom modalnym Plantingi, Malcolma i Hartshorne’a. Naszym największym wkładem była tu formalizacja rozważań autora The Naturę of Necessity. Dokonaliśmy jej w języku logiki modalnej S5. Zauważy
liśmy także, że o ile krytyka argumentu Malcolma przeprowadzona przez Plantingę była w pełni uzasadniona, o tyle zarzut pod adresem Hartshorne’a był nietrafiony. Sam dowód Plantingi, choć z formalnego punktu widzenia poprawny, pozwolił nam udokumentować niepowodzenia, jakie napotyka zwolennik teologii naturalnej, próbując dowodzić istnienia Boga. Czyni to bowiem zawsze w oparciu o jakąś dodatkową przesłankę - w tym wypadku o przekonanie, że istnienie bytu maksymalnie wielkiego jest możliwe. Choć na ogół nie
ma niczego sprzecznego z rozumem lub irracjonalnego w akceptowaniu tej przesłanki, jej uzasadnienie na gruncie samej logiki jest niemożliwe. Trzeba wyjść poza nią, warto tu jednakże odnotować, że i w obrębie samej nauki, na przykład fizyki, trwają nieustanne spory i dyskutowane są wątpliwości odnośnie do statusu założeń przyjmowanych w obrę
bie konkretnej teorii. Stawiamy tu mocną tezę, że zarzut o irracjonalności teizmu jest tak samo nieuzasadniony jak mówienie o nieracjonalności fizyki kwantowej.
W ostatniej części pracy zajęliśmy się argumentem celowościowym. Przedstawiliśmy dyskusję Plantingi z tezami Hume’a zawartymi w Dialogach o religii naturalnej. Zwracając uwagę na różnicę zachodzącą między rozumowaniami dedukcyjnymi a indukcyjnymi, wska
zaliśmy możliwość uniknięcia trudności, która Plantindze wydawała się nie do pokonania.
Chodzi o pojęcie klasy referencyjnej, która w zależności od tego, jak została dobrana, miała wpływać na prawdopodobieństwo sądu o celowości świata. Zamiast klasy referen
cyjnej zaproponowaliśmy pojęcie kontekstu i pokazaliśmy, że dzięki pewnemu twierdzeniu teorii prawdopodobieństwa - twierdzeniu Bayesa - możemy uśrednić wpływ wszystkich kontekstów i spróbować oszacować globalne ukierunkowanie celowościowe świata. Było to rozwiązanie dość szczegółowej kwestii, zgodziliśmy się z tym, że ominięcie trudności, która dla Plantingi wydawała się niepokonalna, nie pomoże w sformułowaniu poprawnego argumentu teleologicznego na rzecz istnienia Boga. Argument celowościowy pozostaje niekonkluzywny z braku mocnych, logicznych podstaw dla rozumowania przez analogię.
Bibliografia
A d a m s R .M ., The Logical S tru ctu re of A n s e lm ’s Argum ents, „The Philosophical Review” 80, 1971, s. 28-54.
A ls t o n W .P ., The Ontological A rgum ent R em sited, „The Philosophical Review” 69, 1960, s.
452-474.
A lm n P lan tin ga, red. J. Tomberlin, P. van Inwagen, Dordrecht, D. Reidel Publishing Co., 1985.
A n s c o m b e G .E .M ., G ea c h P .T ., Trzej filozofow ie. A rysto teles, A k w in ata, Frege, tł. B. Chwe- deńczuk, Warszawa, IW PAX, 1981.
A n z e lm z C a n te r b u r y , M onologion, P roslogion, tł. T. Włodarczyk, Warszawa, PW N, 1992.
A r y s t o t e le s , O n iebie, tł. P. Siwek, w: Arystoteles, D zieła w szystk ie, Warszawa, PW N, 1992, t.
2.
- M etafizyka, tł. T . Zeleźnik, Lublin, Wydawnictwo Naukowe KUL, 1986.
A u g u s t y n , Soliloąuia i inne dialogi, tł. A. Świderkówna, Warszawa, PW N , 2010.
A y e r A .J ., Language, Truth and Logic, London, Victor Gollancz Ltd, 1946.
- The C en tral Q u estio n s o f Philosophy, London, Weidenfeld, 1973.
B o c h e ń s k i I .M ., A n c ien t F orm al Logic, Amsterdam, North-Holland Publishing, 1971.
B r e n t a n o F ., P sychologia z em pirycznego pu nktu w idzenia, tł. W. Galewicz, Warszawa, PW N, 1999.
B r o a d C .D ., R eligion , P hilosophy and P sych ica l Research, London, Routledge, 1953.
B r o w n P ., St. T h o m a s ’ D octrin e o f N ecessary B eing, „The Philosophical R eview ” 73 (1), 1964, s. 76-90.
C a r tw r ig h t R ., N egative E zisten tia ls, „Journal of Philosophy” LVII, 1960, s. 629-639.
C h e lla s B .F ., M odal Logic. A n Introduction, New York, Cambridge University Press, 1980.
C r e s s w e ll M .J ., H u g h e s G .E ., A N ew In trodu ction to M odal Logic, London, Routledge, 1996.
D e s c a r t e s R ., M ed yta cje o filozofii pierw szej, tł. M. i K. Ajdukiewiczowie, S. Swieżawski, I.
Dąmbska, Kęty, Wydawnictwo Antyk, 2001.
D o w o d y on tologiczn e. W 900. rocznicę śm ie rc i św . A nzelm a, red. S. Wszołek, Kraków, Copernicus Center Press, 2011.
D r y e r D ., The C on cept o f E xistence in K a n t, „M onist” 50, 1966, s. 17-30.
E d w a r d s P ., P a p A ., A m o d e m In trodu ction to Philosophy, Glencoe, Free Press of Glencoe, 1957.
E w a ld W ., Prom K a n t to Hilbert. A Source B ook in the F oundations o f M a th em a tics, Oxford, Oxford University Press, 1996.
F e fe r m a n S ., In te n sio n a lity in M ath em atics, „Journal of Philosophical Logic” 14, 1985, s. 41-55.
F e lle r W ., W stęp do rachunku praw dopodobieństw a, Warszawa, PW N , 2012.
F in d la y J .N ., Can G o d ’s E xistence B e D isproved?, „Mind” 57, 1948, s. 176-183.
F i t t i n g M ., M e n d e ls o h n R .L ., F irst-O rd er M odal Logic, Dordrecht, Kluwer, 1998.
F r e g e G ., D ie G rundlagen d er A rith m etik, eine logisch -m ath em atisch e Untersuchung iiber den B eg riff d e r Zahl, Breslau, Koebner, 1884.
F r isc h b ie r R. ,K a n t und die M athem atik, Halle, Hallescher Verlag, 2001.
G a r s o n J .W ., M odal Logic f o r P hilosophers, New York, Cambridge University Press, 2012.
G ils o n E ., T om izm . W prow adzenie do filozofii św. T om asza z A kw in u, tł. J. Rybałt, Warszawa, IW PAX, 1998.
H a r t s h o r n e C h ., A n se lm ’s D iscovery, La Salle, Open Court, 1965.
— M a n ’s V ision o f God, New York, Harper and Row, 1941.
— M a n ’s V ision o f G od an d the Logic o f Theism , W illett, Clark &; Company, 1941.
— The Logic o f P erfectio n and O th er E ssa ys in N eoclassical M eta ph ysics, La Salle, Open Court, 1962.
H e p b u r n R .W ., C h ristia n ity and P aradox, Penguin, London, 1958.
H e s c h e l A .J ., The P roph ets, New York, Harper & Row, 1962.
H u m e D ., D ialogi o religii naturalnej. N aturalna h isto rii religii, tł. A. Hochfeldowa, Warszawa, PW N , 1962.
— T raktat o n atu rze ludzkiej, tł. C. Znamierowski, Warszawa, Aletheia, 2005.
K a n t I ., Jedyna m ożliw a podstaw a dowodu na istn ien ie Boga, tł. zespół pod kierunkiem prof. M.
Żelaznego, Kęty, Wydawnictwo Antyk, 2004.
— K r y ty k a czystego rozum u, tł. R. Ingarden, Warszawa, PW N , 1986, t. I i II; także wyd. ang.
C ritiqu e o f P u re R eason, tł. N.K. Smith, London, Mcmilan, 1953.
— P rolegom en a do w szelkiej p r z y s z łe j m etafizyki, która będzie m ogła w y stą p ić jak o nauka, tł. B.
Bornstein, Warszawa, PW N , 1993.
L e w is D.,A n s e lm an d A ctu a lity, „Nous” 5, 1970, s. 175-188.
Ł o c k e J ., R ozw ażan ia dotyczące rozum u ludzkiego, tł. B.J. Gawęcki, przejrzał C. Znamierowski, Warszawa, PW N , 1955.
Logika fo rm a ln a . Z a rys en cyklopedyczn y z zasto sow an iem do in fo rm a ty k i i lingw istyki, red. W.
Marciszewski, Warszawa, PW N , 1987.
Logika i ję zy k . S tu d ia z sem io tyk i logicznej, red. J. Pelc, Warszawa, PW N , 1967.
M a c k ie J ., C ud teizm u . A rgu m en ty za istn ien iem B oga i p rze c iw istn ien iu Boga, tł. B. Chwedeń- czuk, Warszawa, PW N , 1997.
M a lc o lm N ., A n s e lm ’s O ntological A rgum ent, „The Philosophical R eview ” 69, 1960, s. 41-62.
M a tt h e w s G .B ., O n C on ceivability in A nselm and M alcolm , „The Philosophical Review” 70, 1961, s. 110-111.
M u r a w sk i R ., K a n t o m atem a tyce, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” XXXIV, 2004, s. 135-136.
N a k h n ik ia n a G ., S a lm o n a W ., ’E x ists’ as a P redicate, „Philosophical Review” 66 (4), 1957, s.
535-542.
N ew E ssays in P hilosoph ical Theology, red. A. Flew, A. Maclntyre, NewYork, SCM Press, 1955.
O p p y G ., O ntological A rgum en ts and B elief in God, New York, Cambridge University Press, 1995.
P a le y W ., N atu ral Theology, New York, Bobbs-M errill Co. Inc., 1963.
P la n t in g a A ., A Valid Ontological Argum ent, „The Philosophical Review” 70, 1961, s. 93-101.
— G od an d O th er M inds. A S tu d y o f the R atio n a l J u stificatio n o f B e lie f in God, Ithaca, Cornel University Press, 1967.
— God, Preedom a n d Evil, New York, Harper Torchbook, 1974, wyd. poi. Bóg, w olność i zlo, tł.
K. Gurba, Kraków, Wydawnictwo Znak, 1995.
— K a n t ’s O bjection to the Ontological A rgum ent, „The Journal of Philosophy” 60, 1966, s.
537-546.
— Obrona w oln ej woli, tł. Cz. Porębski, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” XI, 1989, s. 10-30.
— P robability an d D efeaters, „Pacific Philosophical Quarterly” 84 (3), 2003, s. 291-298.
— The N atu rę o f N ecessity, Oxford, Oxford University Press, 1974.
— The P robabilistic A rgu m en t frorn Evil, „Philosophical Studies” 35,1979, s. 1-53.
— W arrant and P r o p e r P unction, New York, Oxford University Press, 1993.
— W arrant: the C u rren t D ebate, New York, Oxford University Press, 1993.
— W here the C o n flict R eally L ies: Science, R eligion & N atu ralism , New York, Oxford University Press, 2011.
P r e c h tl P ., L eksykon p o jęć filozofii analitycznej, tł. J. Bremer SJ, Kraków, Wydawnictwo WAM, 2009.
R a s io w a H ., W stęp do m a te m a ty k i w spółczesnej, Warszawa, PW N , 1998.
R o w e W ., M odal V ersion o f the Ontological A rgum ent, w: P h ilo sop h y o f R eligion: A n A nth ology, red. L. Pojman, Belm ont, CA, Wadsworth, 1994.
R u s s e ll B ., O n den oting, „Mind” 14, 1905, s. 479-493.
S a la m u c h a J ., D o w ó d ex m o tu na istn ien ie Boga. A n aliza logiczna argu m entacji św. T om asza z A kw inu, „Collectanea Theologica” 54, 1934, s. 53-92.
S e lle r i F ., W ielkie sp o ry w fizyce kwantowej, tł. B. Lange, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1999.
S h a ffer J ., E iis te n c e , P redication , and the O ntological A rgum en t, „Mind” LXXI, 1962, s. 307-325.
— The P h ilo sop h y o f M ind, New Jersey, Prentice-Hall, 1968.
S ie r p iń s k i W ., C ardinal and ordinal numbers, Warszawa-Wrocław, PW N, 1958.
S m a r t J .J .C ., The E xistence of God, „Church Quarterly R eview” 156, 1955: 194.
S m ile y T .J ., E n ta ilm en t and D educibility, „Proceedings of the Aristotelian Society New Series”
59, 1958/59, s. 233-254.
S o b e l J .H ., Logic an d Theism . A rgum ents For and A gain st B eliefs in God, Cambridge, Cambridge University Press, 2004.
S tr a w s o n P ., On referring, „Mind” 59, 1950, s. 320-344.
S w ie ż a w s k i S ., Lam pa w iary. R ozw ażan ia na p rzeło m ie w ieków, Kraków, Wydawnictwo Znak, 2000.
S w in b u r n e R ., Is There a God?, New York, Oxford University Press, 1996, wyd. poi. C zy istn ie je Bóg?, tł. I. Ziemiński, Poznań, Wydawnictwo W drodze, 1999.
- The C oherence o f Theism , Oxford, Oxford University Press, 1977, wyd. poi. S p ójn o ść teizm u, tł. T. Szubka, Kraków, Wydawnictwo Znak, 1995.
— The E xisten ce o f God, Oxford, Oxford University Press, 1979.
T o m a s z z A k w in u , Sum a teologiczna, tł. zbiorowe, Londyn, Katolicki Ośrodek W ydawniczy
„Veritas”, 1963 i n.
W is d o m J ., In te rp reta tio n and A n alysis in R elation to B e n th a m ’s Theory o f D efinition, London, K. Paul, Trench, Trubner & Co., 1931.
W o j t y s ia k J ., S p ó r o istn ien ie Boga. A n a lity c zn o -in tu ic y jn y argum ent na rzecz teizm u, Poznań, W ydawnictwo W drodze, 2012.