ZAKOŃCZENIE

Wprowadzenie pojęcia chaosu w układach dynamicznych odegrało przełomową rolę w fizyce, ponieważ umożliwiło płynne, przejście od mechaniki klasycznej (opisu de­ terministycznego) do mechaniki statystycznej (opisu probabilistycznego). Dlatego też bardzo ważnym problemem stało się ujednolicenie metod jego opisu. Wykazanie równoważności opisu chaosu poprzez wykładniki Lapunowa i entropię metryczną po­ twierdziło przekonanie, że zjawisko to jest wewnętrzną własnością układu, pojawia się prawie wszędzie i nie jest związane z działaniem jakichkolwiek przypadkowych sił. Jeśli od czasu do czasu nie obserwujemy go, to tylko dlatego, że pojawia się dla niewielkiego zakresu parametrów, czy też w bardzo krótkim czasie. Obszar wy­ stępowania zjawiska chaosu okazał się niezwykle szeroki. Obejmuje praktycznie wszystkie działy fizyki tak klasycznej, jak kwantowej.

LITERATURA

A r n o l d W.I., 1975, Równania różniczkowe zwyczajne, PWN, Warszawa. B e n e t t i n G., S t r e l c y n 3.M., 1976, Phys. Rev., A14, 2338.

B i l l i n g s l e y P., 1965, Ergodic Theory and Information, Wiley, New York. D e m i d o w i c z B.P., 1972, Matematyczna teoria stabilności, WNT, Warszawa. H e n o n M., 1983, Numerical Exploration of Hamiltonian Systems,North Holland. L a p u n o w A.M., 1950, Obszczaja zadacza ob ustojcziwosti dwiżenija, Goste-

chizdat, Moskwa.

O s e l e d e c W.I., 1968, Trudy Mat. Mosk. Obszczestwa, 22, 179. P e s i n J.B., 1977, Uspiechy Mat. Nauk, 32^, 55.

S z 1 e n k W., 1982, Wstęp do teorii gładkich układów dynamicznych, PWN, War­ szawa.

Postępy Astronomii Tom XXXV (1987). Zeszyt 2

ASTROGRAF 300/1500

H I E R O N I M H U R N I K , W Ł A D Y S Ł A W N A S K R Ę C K I

W Obserwatorium Astronomicznym UAM uruchomiono w końcu 1985 r. nowy astrograf, zbudowany w war­ sztacie Obserwatorium. Zastosowano obiektyw Zeissa, czterosoczewkowy o średnicy 300 mm i ognisko­ wej 1500 mm. Klapa zasłaniająca obiektyw jest dwuczęściowa, uruchamiana ręcznie dźwignią od strony kasetowej. Tubus wykonano z materiału szkło-epoksytowego. Głowica kasetowa jest obracana w kącie pozycyjnym. Ogniskowanie za pomocą tubusu pośredniego z gwintem. Wymiary klisz są 24 x 24 cm, albo mniejsze. W dyspozycji chwilowej są kasety do klisz 24 x 24 cm i 13 x 18 cm. Luneta kontrolna ma obiektyw Steinheila o średnicy 162 mm i ogniskowej 2326 mm (jest to obiektyw z historycznego re- fraktora Oędrzejowicza - montaż refraktora znajduje się obecnie w Muzeum Techniki NOT w Warszawie). Luneta ta wyposażona jest w m i k r e j li. uwuśrubowy Zeissa do nastawiania na gwiazdę w polu o średni­ cy efektywnej 0°,5.

Montaż jest klasyczny „niemiecki" z aretażami elektromagnetycznymi. Na osi godzinowej zastoso­ wano aretaż bębnowy. W pozycji normalnej szczęki aretujące są zaciśnięte na bębnie przez sprężyny, a w pozycji zwolnionej odciągają ją elektromagnesy. Analogicznie na osi deklinacyjnej aretują dwie tarcze dociskane sprężynami, a zwalniają je znów elektromagnesy. Na wypadek braku napięcia można zwolnić aretaże dodatkową dźwignią ręczną.

Do napędu instrumentu w osi godzinowej dla uzyskania ruchu „gwiazdowego" zastosowano silnik krokowy EDS 14, sterowany generatorami przebiegu prostokątnego, który ma możliwość zmiany do­ strojenia częstotliwości podstawowej, co pozwala uzyskać ruch mikrometryczny o dwóch zakresach

b z a ja sterownicza

g enerator kom utator

1 1 _{s iln ik} ruchu mikr.

s

1 1 E D S 12.

J_i

u k ła d y I manipulator sterowania ^{z a s ila c z e} i i I ster ręcznego n a p ę d osi S I i ^{napęd osi. t} r/ /

generator _komutator 1 _silnik

%

ruchu gwiazol.

t 1 ^{E D S 14}

w,

obwody elektryczne a refowania

Rys. 1. Schemat blokowy sterowania astrografu

Rys. 2. Część kasetowa astrografu Rys. 3. Astrograf 300/1500

szybkości. Ruch ten w deklinacji realizowany jest za pomocą silnika krokowego EOS 12, tak samo z dwoma szybkościami.

Koła podziałowe godzinne i deklinacyjne mają podświetlone indeksy, umożliwiające swobodny od­ czyt z odległości ok. 2 m. Koła mają podziałki 4m w kącie godzinnym i 1° w deklinacji.

Układy sterowania i zasilania zmontowane są w szafie o wymiarach 45 x 45 x 60 cm, z której wy­ prowadzony jest manipulator ręczny z przyciskami aretaży, oświetlenia i ruchu mikromętrycznego. Dzięki temu obserwator może np. w czasie fotografowania komety nie dotykać narzędzia.

X KRAKOWSKA LETNIA SZKOŁA KOSMOLOGII K O N R A D R U D N I C K I

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego (Kraków)

W dniach 26 sierpnia-4 września 1986 r. odbyła się w Krakowie w amfiteatralnej sali Collegium Witkowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego już dziesiąta z kolei szkoła z serii Krakowskich Letnich Szkół Kosmologii organizowanych systematycznie co dwa lata.

Wbrew dość rozpowszechnionemu mniemaniu, że Krakowskie Szkoły Kosmologii zostały zapoczątkowa­ ne przez krakowską grupę kosmologów, rzeczywistość przedstawia się wprost odwrotnie. To właśnie Letnia Szkoła Kosmologii, dziś zwana krakowską, dała początek krakowskiej grupie kosmologów.

W roku 1968 z inicjatywy dwóch wrocławskich docentów astronomii: Jana Jerzego K u b i k o- w s k i e g o i Andrzeja Z i ę b y zorganizowano w Opolu Letnią Szkołę Teorii Względności i Kosmologii, mającą w jakiś sposób być kontynuacją sekcji dynamicznej od dłuższego już czasu nie­ czynnej Astronomicznej Grupy Warszawsko-Wrocławskiej. W zaimprowizowanym programie dominowały wy­ kłady i referaty kosmologiczne, takie też były główne zainteresowania uczestników z Kielc, Krakowa, Lublina, Opola, Torunia, Warszawy i Wrocławia. W czasie Szkoły odbyło się kilka spotkań organizacyjnych, w wyniku których postanowiono uprawiać kosmologię w sposób wiążący teorię z obserwacjami, tak aby teoretycy byli świadomi możliwości, dokładności oraz efektów systematycznych dawanych przez obser­ wacje, zaś obserwatorzy znali teorie, które mogą być poparte lub obalone przez ich obserwacje. Sło­ wem postanowiono ściślej wiązać obserwację z teorią niż to było wówczas w innych ośrodkach kosmolo­ gicznych. Dla ułatwienia działalności zdecydowano:

1) utworzyć ośrodek tak pojętych badań kosmologicznych; ze względu na łatwość dojazdów większo­ ści zainteresowanych i na korzystne układy w gościnnym Uniwersytecie Jagiellońskim postanowiono, że ośrodek będzie się mieścił w Krakowie;

2) systematycznie co dwa lata powtarzać letnie szkoły poświęcone już zdecydowanie kosmologii, a teorii względności o tyle, o ile się wiąże z kosmologią;

3) wydawać własne pismo kosmologiczne „Folia Cosmologica" mające zbliżać kosmologów obserwato­ rów do teoretyków.

Te wszystkie punkty zostały zrealizowane. Do Krakowa przeniósł się doc. (później profesor) Andrzej Z i ę b a oraz autor tego opracowania tworząc zalążek grupy, do której dołączył się niebawem doc. (obecnie profesor) Michał H e l l e r i inni, młodsi koledzy. Dużą pomoc grupie krakowskiej okazał doc. (obecnie profesor) Marek D e m i a ń s k i . Od roku 1970 począwszy Let­ nie Szkoły Kosmologii odbywane w różnych miejscowościach organizowane już były wyłącznie przez kra­ kowską grupę kosmologów z doraźnym udziałem astronomów i fizyków spoza Krakowa. Wbrew pesymistycz­ nym opiniom udało się też stworzyć pismo kosmologiczne reprezentujące podejście grupy krakowskiej. Nie udało się tylko przeforsować tytułu „Folia Cosmologica". Reprezentujący wydawcę, którym został Uniwersytet Jagielloński, rektor Mieczysław K a r a ś zażądał tytułu polskiego lub „Acta Cosmologica".

Od początku istnienia Krakowskie Letnie Szkoły Kosmologiczne finansowane są przez Pol­ skie Towarzystwo Astronomiczne. Od roku 1978, kiedy to przyjęły one charakter międzynarodowy, lwia

część dotacji (koszty związane z pobytem wykładowców zagranicznych) płynie z budżetu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Doraźnie udział w ponoszeniu ciężarów Szkoły biorą również Centrum Astronomiczne im. Kopernika oraz Centrum Badań Kosmicznych.

Komitet organizacyjny ostatniej, X Krakowskiej Szkoły Kosmologicznej,stanowili: prof, dr Marek O e m i a ń s k i (Warszawa), dr Piotr F 1 i n (Kraków), dr hab. Jurgen M a t e r n e (Mona­ chium) i autor - prof dr Konrad R u d n i c k i (Kraków) jako przewodniczący. Jej tematem były metody badania rozmieszczenia obiektów pozagalaktycznych.

Szczegółowy program przedstawiał się następująco:

We wtorek 26 sierpnia po otwarciu Szkoły, które nastąpiło punktualnie o godz. 11 i po uczcze­ niu minutą milczenia pamięci prof. Andrzeja Z i ę b y , inicjatora letnich szkół krakowskch zmar­ łego przed niespełna trzema tygodniami, J. M a t e r n e przedstawił we wstępnym wykładzie ogól­ ne problemy, zadania i zasadzki metod matematycznych i obserwacyjnych prowadzących do badania roz­ mieszczenia obiektów pozagalaktycznych. Popołudnie pozostawiono wolne dla spraw zakwaterowania i odpoczynku.

środa 27 wypełniona była rano (od godziny 9.15) dwoma historycznymi referatami P. F 1 i n a, przedstawiającymi rozwój metod badawczych od czasu sporządzenia katalogu obiektów niegwiazdowych przez M e s s i e r a (rok 1781) aż do historycznych już metod badawczych Z w i c k y ’ e g o i S p ł a w y - N e m a n a (w zastępstwie nieobecnego autora wygłosił je K. R u d n i c k i ) , po czym J. M a t e r n e w pierwszej części wykładu mówił o metodzie funkcji korelacyjnej będącej dziś najczęściej w użyciu. Po przerwie obiadowej (13.00-16.15) dwa wykłady - J.P. M u c k e t a iH.J. H a u b o l d a - dotyczyły problemów pobocznych z rozmieszczeniem obiektów pozagalaktycz­ nych, w tym problemu gwiazd III populacji.

W czwartek 28 J. M a t e r n e dokończył wykład o funkcji korelacyjnej, po czym uczestnicy Szkoły zwiedzili Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, m.in. nieudostępniany zwykłej publiczności oddział dawnych przyrządów naukowych z bogatym działem instrumentów astronomicznych. Po południu A. S o ł t a n mówił o swojej metodzie badania pustek między gromadami galaktyk, A. D o b r z y - c k i przedstawił metodę badania struktur włóknistych pomiędzy gromadami, aJ. C h o ł o n i e ­ w s k i metodę określania liczby galaktyk w danym obszarze.

W piątek 28 sierpnia po dwugodzinnym wykładzie Z. G a r n c a r k a , J. K u k l e w s k i e- g o i K. R u d n i c k i e g o , w którym przedstawiono wstęp do metody redukcji statystycznej, zajęto się problemami kwazarów. Rano referaty wygłosili: T. B o i l e r (wyznaczanie funkcji źródłowej) iV. M u l l e r (linie absorpcyjne jako klucz do określania struktur przestrzennych), zaś po południu dr D. T r e v e s e (pierwsza część wykładu o problemach badania rozmieszczenia kwazarów); pani E. R e g ó s mówiła o własnym przyczynku do tego problemu.

W sobotę 30 sierpnia, oprócz dalszego ciągu metody redukcji statystycznej (Z. G a r n c a - r e k , J. K u k l e w s k i i K. R u d n i c k i ) oraz podstawowego wykładu o metodach bada­ nia rozmieszczenia kwazarów (D. T r e v e s e ) , Z. Garncarek przedstawił własną, interesującą metodę trzech kółek pozwalającą w prosty sposób badać kształty gromad galaktyk, a po południu K. B e r e ś metodę dość obiektywnego wyznaczania kształtów i granic indywidualnych gromad ga­ laktyk.

Po niedzielnym odpoczynku, w poniedziałek 1 września, G. P i t e l l a rozpoczął wykład o automatycznym przeglądaniu klisz z obrazami galaktyk i o metodach odróżniania automatycznego gwiazd i galaktyk, zaś S. Z i ę b a wyłożył najczęściej stosowalny wariant metody redukcji statystycz­ nej. Popołudnie tego dnia poświęcone było przykładom zastosowań metody redukcji statystycznej (A. M i c h a l e c , Z. G a r n c a r e k , J. K u k l e w s k i i K. R u d n i c k i ) .

W następnym dniu G. P i t e l l a dokończył wykład o automatycznym przeglądaniu klisz, zaś T. G r a b i ń s k a i M. Z a b i e r o w s k i przedstawili przegląd metod używanych przy

r

Krakowskie Letnie Szkoły Kosmologii

Nr szkoły Rok Miejsce Temat Główny organizator Kraj macierzysty uczestników

I 1968 Opole Teoria względności i kosmologia J. Kubikowski,

A. Zięba

Polska

II 1970 Opole Ewolucja Wszechświata A. Zięba Polska

III 1972 Opole Radioastronomia w kosmologii A. Zięba Polska

IV 1974 Opole Rozmieszczenie materii we Wszechświe-

cie A. Zięba Polska

V 1976 Kraków Modele kosmologiczne M. Heller Polska, Związek Radziecki

VI 1978 Jodłowy Dwór Procesy fizyczne w modelach kosmolo­ gicznych

M. Demiański Bułgaria, Polska, Stany Zjednoczone, Węgry, Włochy, Zjednoczone Królestwo, Związek Radziecki

VII 1980 Jabłonna Promieniowanie szczątkowe K. Rudnicki Australia, Chile, Holandia, NRD,

Polska, Włochy, Zjednoczone Króle­ stwo

VIII 1982 Kraków Promieniowanie i struktura galaktyk P. Flin Polska

IX 1984 Kraków Wielkoskalowe struktury w rozszerzającym

się Wszechświecie

P. Flin Dania, Francja, Polska, Watykan, Wło­ chy, Stany Zjednoczone, Zjednoczone Królestwo

X 1986 Kraków Metody badania rozmieszczenia obiektów

pozagalaktycznych

K. Rudnicki Irlandia, Korea Pn., NRD, Polska, RFN, Węgry, Włochy, Związek Radziecki

K r o n i k a

rozwiązywaniu problemów rozmieszczenia materii pyłowej między galaktykami. Tego dnia po południu odbyła się wycieczka do Obserwatorium Astronomicznego UJ w Forcie Skała, gdzie m.in. spędzono czas piekąc kiełbaski przy ognisku oraz wysłuchano gościnnego referatu K. Z i k - S u o astronomii koreańskiej.

W środę 3 września G. R h e e wyłożył zagadnienia badania struktury gromad galaktyk, po czym A. K ł y p i n mówił o teoretycznych problemach struktury gromadzenia się galaktyk przy założe­ niu niestabilności neutrin; po południu wysłuchano referatu H. B e r e s i o w e j o metodzie ta­ sowania kratek (w zastępstwie chorej autorki wygłosił go K. B e r e ś) oraz referatów: o fluk- tuacyjnym widmie we Wszechświecie (A. S z a l a y) i o badaniach fluktuacji promieniowania szczątkowego (A. K ł y p i n).

W czwartek, po wysłuchaniu wykładu o metodzie perkolacji wygłoszonego przez A. K ł y p i n a , szkołę podsumował J. M a t e r n e. Wzięło w niej udział 44 uczestników z Holandii, Irlandii, Korei Pn., NRD, Polski, RFN, Węgier, Włoch i Związku Radzieckiego. Faktycznie udział w zajęciach brało systematycznie ok. 30 osób. Pozostałe przychodziły na interesujące ich, wybrane wykłady. Pew­ na grupa młodych astronomów, przybyła z jednego z największych polskich ośrodków astronomicznych, była widywana na sali wykładowej wyłącznie w czasie deszczu, woląc w czasie pogodnym zwiedzać Kra­ ków. No, cóż... okazja 10-dniowego pobytu w Krakowie na koszt macierzystej instytucji nieczęsto się trafia, a miasto nęci odmiennością. Najbardziej systematycznie pojawiali się na zajęciach uczestnicy zagraniczni. Przebywszy setki, a czasem tysiące kilometrów chcieli skorzystać z imprezy ile się da.

Szczegółowsze sprawozdanie ze Szkoły, wraz z publikacją większości wykładów lub ich streszczeń, zostanie zamieszczone w „Acta Cosmologica".

Tu, ze względu na okrągłą liczbę dziesięciu Krakowskich Letnich Szkół Kosmologii, pozwalamy so­ bie jeszcze zestawić najważniejsze dane o nich dane w postaci tabeli.

A R T Y K U Ł Y

K. M. B o r k o w s k i , Interferometria wielkobazowa. Część IX . Organizacja i opracowanie

obserwacji geodezyjno-astrometrycznych... 75

M. G r z y m k o w s k a , Jednorodność składu chemicznego gromad otwartych na przykładzie

Hiad ... .... 99 A. G i c g e t , Gwiazdy nowe k a r ł o w a t e ... 1 1 1

Z. N i e d z i e l s k a , Chaos w układach dynamicznych...121

K R O N I K A

H. H u r n i k , W. N a s k r ę c k i , Astrograf 3 0 0 /1 5 0 0 ... 135

K. R u d n i c k i , X Krakowska Letnia Szkoła K o s m o lo g ii... 137

COJIEBKAHHE TETPAJIH 2

C I A l b H

K. M. E O P K O B C K " , r,a,HHOHHTep$epOMeTpHfl CO CBepXAJIHHKHMH 6 a 3 a M H .

l a c t b I X , HaOjiBfleHHa u o fipaC oTKa a s h h u x r e o A e a in e c K o - a c T p o M e c p a 'ie c K o t t

PCJtB...

M . r * H M K O B C K a , OflHOpOflHOCTfc X HM Hq eCK O TO C O C T a B a p aC C e A B H H X

CKOn-jieHHfl B a n pH M ep e Th b i ą ... ... A. r h u r e p , Ho b ue KapjiHKOBbie S B e a f l b i... .. ... .. 111 3 . H e f l s e J i b C K a , X a o c b A H H a M im e c K H X C H C T e M a x ... 121 X P O H H K A X . X y p h h k

,

B . H a c K p e H « K H , A cr p o r p a it 3 0 0 / 1 5 0 0

... .

135 K . P y f l H H Ę K H , X K p a K O B C K a a JIc t h h h K o c M o n o r K M e c K a n IIlKOJia... 137 CONTENTS OF NUMBER 2 A R T I C L E S

K. M. B o r k o w s k i , The Very Long Baseline Interferometry. Part IX. Geodesy and Astrometry

by VLBI - Observations and Data A na lysis... 75

M. G r z y m k o w s k a , On the Homogeneity of Chemical Composition of the Open Clusters

Using Hyades as an Example...99 A. G i c g e r , Dwarf Novae S t a rs ...Il l

Z. N i e d z i e l s k a , Chaos in Dynamical Systems ... 121

C H R O N I C L E

H. H u r n i k , W. N a s k r ę c k i , Astrograph 300/1 5 0 0 ... 135

K. R u d n i c k i , X Cracow Cosmological Summer School...137

*mmm> 9mą:,

■*-.*■ ...$ * * * * * * * * * * • • • • • • • » • • ®

,

■ • •

.

Wydanie I. N akład 685 + 85 egz. Ark. wyd. 4.<XX Ark. d ruk. 4.501 Papier offset. ki. III. 80 g. 70 x 100. O d d an o d o składania w październiku 1487 r.

Podpisano d o d ru k u w lutym 1988 r. D ruk ukończono w m arcu 1988 r. Zam. 710/87. H-3. C ena zl 100.

Zakład G raficzny W ydawnictw N aukowych Łódź. ul. Żwirki 2

WARUNKI PRENUMERATY KWARTALNIKA

W dokumencie Postępy Astronomii nr 2/1987 (Stron 62-76)