Bez wątpienia można stwierdzić, iż teksty rosyjskiego rocka wpisały się w his torię literatury ХХ/ХХ1 wieku oraz wzbogaciły (i wciąż wzbogacają, chociaż z małą intensywnością) jej dorobek liryczny. Tym bardziej zasadne wydaje się „uprawomocnienie” w polskiej rusycystyce terminu „rosyjska poezja roc kowa”. Komponent werbalny rocka może i powinien być badany metodami filologicznymi, podobnie jak komponentem muzycznym zajmuje się muzyko logia, scenicznym mogą zainteresować się teatrolodzy, a graficznym - znawcy sztuki (nie zapominając oczywiście o złożonym charakterze tego zjawiska). Pamiętając o specyfice rosyjskiego rocka, w którym szczególne miejsce zajmu je słowo, należy spróbować odpowiedzieć na pytanie, co wniosła liryka rocko wa do najnowszej literatury rosyjskiej?
Rosyjski rock zawsze będzie się kojarzył z czasami radzieckimi. Z tego po wodu znawcy gatunku uważają, że „pieriestrojka”, jawność i postępujący upa dek systemu stały się zarazem początkiem końca tej prawdziwej podziemnej kultury młodzieżowej1. Dużą rolę w tym procesie odegrały komercjalizacja oraz nowy etap w kulturze rosyjskiej, gdzie wszystko zaczęło być dozwolone (co również znalazło odzwierciedlenie w prozie rosyjskiej, w twórczości ta kich pisarzy, jak np. Władimir Sorokin czy Eduard Limonow). Poezja rockowa zdążyła jednak określić swoją pozycję w literaturze, a kontynuowana do dziś działalność takich autorów jak Jurij Szewczuk, Boris Griebienszczikow czy Ed mund Szklarski nie pozwala zgodzić się ze stwierdzeniem, iż o rosyjskim rocku można mówić wyłącznie w czasie przeszłym.
Rock w Związku Radzieckim rodził się w dwudziestoletniej epoce zastoju, która przyniosła literaturze rosyjskiej wiele zjawisk negatywnych. Okres ten charakteryzuje się powrotem do kontrolowanego i administracyjnego sterowa nia procesem literackim. Proklamowane zasady aprobaty istniejącej rzeczywi stości, ostrożności w ocenach czy przyjmowania wydarzeń lat minionych jako koniecznych i postępowych, zabijały wolność tworzenia. Wszelkie nieposłu szeństwo kończyło się zakazem druku, emigracją lub zesłaniem. System bodź ców, nagród, nacisków i zakazów znajdował się w rękach Związku Pisarzy, pod którego skrzydłami były wydawnictwa, czasopisma, środki masowego
kazu. Sytuacja autorów nie była zatem łatwa. Cechą charakterystyczną epoki zastoju było istnienie literatury oficjalnej, czyli poddanej cenzurze oraz utwo rów rozpowszechnianych poza obiegiem państwowym w kraju (tzw. samizdat) lub za granicą (tzw. tamizdat), a które trafiły do oficjalnego druku dopiero w okresie „pieriestrojki” (dzieła Wasilija Aksionowa, Lidii Czukowskiej, Wasi lija Grossmana, Wieniedikta Jerofiejewa, Borisa Pasternaka, Aleksandra Sołże- nicyna, Warłama Szałamowa, Gieorgija Władimowa, Władimira Wojnowicza).
Ważną część wolnej literatury stanowiła poezja, w której pojawiła się wiel ka indywidualność - zmarły w 1996 roku laureat Nagrody Nobla Iosif Brod ski. W poezji oficjalnej nie ma w tamtym okresie utworów jawnie walczących z istniejącym ustrojem lub proponujących nowe rozwiązania. Autorzy uciekali raczej w świat przemyśleń filozoficznych i etycznych, lecz dawali także wyraz apelom o udział w kształtowaniu nowej rzeczywistości, przekonani o znaczącej roli jednostki (Jewgienij Jewtuszenko, Andriej Wozniesienski, Robert Rożdie- stwienski).
Generalnie jednak w oficjalnej poezji epoki zastoju dominowała stagnacja. Tym większą popularność zyskiwała piosenka poetycka - półoficjalna działal ność Bułata Okudżawy, Władimira Wysockiego czy funkcjonującego całkowi cie poza oficjalnymi układami Aleksandra Galicza. Nasycone celnymi metafo rami teksty bardów tworzyły szczególną sferę porozumienia między autorem a słuchaczem, a wykonawcy tonem swojego głosu lub mimiką twarzy mogli podkreślić, co tak naprawdę mieli na myśli.
W takiej atmosferze w latach sześćdziesiątych X X wieku wkracza do świata kultury rosyjskiej muzyka rockowa. Jeszcze nie poezja, bowiem sło wo rockowe przechodziło ewolucję: od imitacji języka angielskiego, po przez proste i niezobowiązujące teksty, aż po literacko zaangażowane i wartościowe utwory. Teza o tym, iż poezja rockowa jest kontynuacją twórczo ści bardów wydaje się kontrowersyjna, bowiem obydwa kierunki rozwijały się równolegle, a rock trafił do Związku Radzieckiego z Zachodu. Wpływ poetów z gitarą na muzyków rockowych oraz szacunek, jakim ci drudzy darzą Wysoc kiego czy Okudżawę jest natomiast sprawą bezsporną. Tym, co zbliża obydwa nurty, jest niewątpliwie umiłowanie słowa.
Spory wywołuje także opozycyjność i wrogość rosyjskiego rocka wobec sys temu. W śród najpopularniejszych poetów rockowych znajdą się tacy, którzy wybierali drogę jawnego, otwartego sprzeciwu (np. Michaił Borzykin, Jegor Letow, czy Jana Diagilewa), jak również ci, którzy częściej posługiwali się m e taforą (np. Jurij Szewczuk, Ilja Kormilcew). Istnieje także szereg tekstów nieza- angażowanych, chociaż nasyconych smutkiem, zagubieniem, przygnębieniem (np. teksty Konstantina Nikolskiego). Nie to jest jednak najważniejsze, ponie waż bogaty dorobek poetów rockowych nie ograniczał się tylko do tematów
socjalnych, a rock nie zakładał walki politycznej, bowiem każdy z muzyków stawiał sobie swoje własne cele. Wspólne było dążenie do swobody tworzenia i wolności. W Związku Radzieckim te dwie wartości były mocno zachwiane, czego dowodem może być nagonka na Borisa Pasternaka po przyznaniu pi sarzowi w 1958 roku Nagrody Nobla, z której zniszczony psychicznie artysta zrezygnował. Od tamtego czasu zaczął się rodzić artystyczny underground, do którego należeli artyści różnych dziedzin sztuki, w tym muzycy rockowi. W y bierając tę drogę wielu z nich skazywało się na obywatelski niebyt, dołączając do przegranego „pokolenia stróżów i dozorców”.
Rock był zatem w Związku Radzieckim sztuką podziemną - z natury bun towniczy, w państwie socjalistycznym znalazł szeroki odzew wśród młodzieży. Narodziny poezji rockowej można datować mniej więcej na połowę lat sie demdziesiątych X X wieku, gdy swoją twórczość zaczęh rozwijać prekursorzy wartościowego słowa rockowego: w Moskwie Andriej Makariewicz, Aleksiej Romanow i Konstantin Nikolski, a w Leningradzie Boris Griebienszczikow i Michaił Naumienko. Przeżywająca burzliwy rozwój wiatach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych liryka zapisała się w literaturze rosyjskiej przede wszystkim jako twórczość nastawiona na pobudzenie emocji odbiorcy. Wyrazisty tekst w połączeniu z adekwatnie dobraną muzyką, sugestywnym wy konaniem scenicznym, poparty symboliczną okładką płytową tworzy całość, która zapewnia odbiorcy odpowiednie przeżycia. Poetyka rosyjskiego utworu rockowego jest jednak na tyle charakterystyczna, iż słowa wydane na papierze nie tracą swej siły wyrazu.
Analizując przestrzeń estetyczną rosyjskich utworów rockowych, należy zwrócić uwagę na kilka charakterystycznych i powtarzających się w nich cech: - nieprzyjazna, niekiedy irracjonalna i groteskowa rzeczywistość, nasycona
patologią, tajemniczą symboliką i obecnością sił nieczystych (cecha moder nistyczna);
- nasycenie poezji rockowej obrazami symbolicznymi (np. czas, dom, ojczyzna, Petersburg, miłość, rewolucja, Chrystus);
- romantyczny charakter bohatera (prześladowana ofiara, buntownik, rozcza rowany samotnik, nierozumiany outsider, człowiek przegrywający z własny mi słabościami);
- konflikt bohatera z otaczającą go rzeczywistością; - opozycje: ja-oni, m y-oni;
- przekonanie o istnieniu fatum, złego losu;
- jawny bądź ukryty protest o charakterze społeczno-politycznym; - dążenie do wolności, niezależności;
- bogactwo odniesień kulturowych (cywilizacja i kultura zachodnia, hi storia i współczesność Rosji, filozofie i religie Wschodu, religia chrześcijań ska, mitologie różnych narodów);
- związek z tradycją literacką, intertekstualność; - emocjonalność i ekspresyjność poezji;
- zróżnicowany język - dominuje język ostry, prowokujący odbiorcę, nasyco ny leksyką nienormatywną, slangiem, żargonem; z drugiej strony nieobce poezji rockowej są teksty subtelne (szczególnie dotyczy to ballad), uczucio we, odwołujące się do wrażliwości odbiorcy; bywa, iż zróżnicowanie języka zachodzi w jednym utworze;
- dominacja metafory oraz symbolu w strefie przekształceń semantycznych (dużą rolę odgrywają również ironia, porównanie, epitet oraz hiperbola).
Powyższe cechy nie wyczerpują całego spektrum wyróżników artystycz nych rosyjskiej poezji rockowej. Stanowią jednak pewne dominanty, które w pełni odpowiadają niezależnemu i alternatywnemu charakterowi sztuki rockowej. Utwory nawiązują do tradycji romantycznej i modernistycznej, wpisują się również po części we współczesną przestrzeń postmodernistyczną. Granice te są jednak płynne, a zróżnicowanie tematyczne i artystyczne rocka jest rezultatem jego indywidualnego charakteru. W arto dostrzec, że utwory rockowe w Rosji cechowały się także pewnymi sprzecznościami: były zarazem walką i ucieczką, krzykiem i milczeniem, nadzieją oraz upadkiem. Należy bo wiem pamiętać, iż poezja rockowa nie była szkołą z określonym programem (pewien wpływ na zróżnicowanie miały miejsca narodzin i rozwoju rocka w Rosji - Leningrad, Moskwa, Swierdłowsk - lecz i w tym przypadku można mówić jedynie o pewnych ideach, które przyświecały na początku młodym twórcom, bynajmniej nie o założeniach programowych). To głównie własne spojrzenie na świat poetów decydowało o treści i formie ich utworów (później pewną rolę odegrało też wzorowanie się na uznanych zespołach). Fakt, że po mimo tego w rosyjskiej poezji rockowej można znaleźć wiele wspólnych cech, mówi o podobnym postrzeganiu rzeczywistości przez twórców i potwierdza tezę, iż poezja rockowa była zwierciadłem kondycji moralnej urodzonego w większości w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych X X wieku pokolenia. Pełniła ona jeszcze jedną ważną funkcję - dawała muzykom wolność ducho wą, stanowiła katharsist czego potwierdzeniem są słowa znawcy rocka, Artio- ma Troickiego:
Rock była naszą religią, a każda religia to koncepcja zbawienia [...]. Dla nas, mieszkańców podziemnej arki w czasach zastoju, rock był nie tylko muzyką,
sa-tysfakcją, świętem - był namiastką wolności i bronią przeciw tępocie, kłamstwu, duchowej oraz intelektualnej przemocy2.
Poezja rockowa bardzo powoli zapisuje kolejne strony historii literatury rosyjskiej. Etap, gdy należała do sfery undergroundu został już zakończony, obecnie stanowi ona część kultury masowej. Dopóki jednak tworzą tacy poeci, jak Jurij Szewczuk, Boris Griebienszczikow, Władimir Szachrin, Wiaczesław Butusow czy Edmund Szklarski warto przyglądać się ich dokonaniom.