Wprowadzenie projektów artystycznych do badań niesie ze korzyści zarówno dla badacza, badanych i szerszego grona odbiorców. Nie oznacza to jednak, że projekty realizowane w ramach ABR są łatwe i proste.
Aby były jakościowo dobre, muszą sprostać zarówno wymaganiom stawianym badaniom jakościowych, jak i artystycznym. Dlatego też badacze, którzy zde-cydują się na tego typu projekt, powinni być świado-mi wielu trudności, z jakiświado-mi będą musieli się zmagać w terenie badawczym. Niektóre z nich pojawiają się także w innych badaniach jakościowych (np. wejście w teren, dotarcie do właściwych informatorów, na-wiązanie relacji z badanymi i odźwiernymi itp.). Mogą się jednakże pojawić problemy specyficzne dla ABR, które naruszają jakość projektów artystycznych.
Fundamentalnym problemem jest miejsce działań artystycznych w procesie badawczym, ich autono-mii lub zależności od celów badawczych. Stanowiska teoretyczne, głoszące „bezfunkcyjność” sztuki, au-tonomię i koniczność dystansu społecznego sprzeci-wiają się instrumentalistycznemu traktowaniu sztuki w badaniach, które sprowadzają ją do roli metody (np.
Theodor W. Adorno, por. Czekaj 2013). Jednakże takie stanowisko, zdaniem Artura Żmijewskiego, prowadzi do alienacji sztuki, dlatego instrumentalizacja auto-nomii mogłaby temu wyobcowaniu zapobiec. Artyści nie powinni się zatem obawiać ABR jako formy stoso-wanych sztuk społecznych (Żmijewski 2007).
Trudności mogą także pojawić się w realizacji wy-mogu partycypacji. Bardzo ważna jest etyka badań, która powinna opierać się na etyce troski i odpowie-dzialności. Podważanie dominujących hegemonii
nie może być realizowane za szelką cenę. Przeciwsta-wianie się dominującym dyskursom musi brać pod uwagę skutki takich działań dla interesariuszy, tak aby nie wywarły negatywnych efektów na uczestni-kach projektu czy widzach. Badacz może niechętnie rezygnować z głosu eksperta i pozostawiać badanym zbyt mało miejsca na przedstawienie własnej per-spektywy zdarzeń, badani zaś nie będą intensywnie angażować się w tworzenie projektu, gdyż nie widzą sensu takich działań lub nisko oceniają swoje kompe-tencje twórcze (por. Bielecka-Prus 2013).
Ponadto projekt może jedynie deklaratywnie podwa-żać istniejące stosunki władzy, faktycznie zaś utrwa-lać te relacje w bardziej zamaskowanej formie, służąc dominującym ideologiom lub działając na zlecenie władzy, czerpiąc zyski w postaci grantów i budując pozycję na polu nauki lub polu organizacji pozarzą-dowych. W badaniach partycypacyjnych trudniej także osiągnąć konsensus ze względu na mnogość pojawiających się schematów interpretacyjnych, któ-re trzeba wykluczyć z projektu, aby nie stracił on czytelności dla odbiorcy. Można także powątpiewać, czy uda się całkowicie wyeliminować relacje władzy z procesu badawczego, odrzucić hegemoniczną lub ekspercką rolę badacza, który zajmuje uprzywile-jowaną pozycję. Jeśli uznamy, że jest to utopia me-todologiczna, to znacznie lepiej, jeśli badacz ujawni te relacje i podda je socjoanalizie (Barone, Eisner 2012). Mogą się także pojawić problemy związane
z upowszechnianiem projektu. Język artystyczny może okazać się zbyt zawiły, niejasny i w związku z tym nieczytelny dla odbiorcy (Atkinson 1992). Aby tworzyć projekty artystyczne, trzeba mieć nie tylko pewną wiedzę i umiejętności, ale także talent i do-bre pióro (Finley 2003). Badacze przywykli do sfor-malizowanego stylu pisania i naukowej nowomowy mogą czuć, że stąpają po bardzo śliskim gruncie.
Dlatego też niektórzy zwolennicy ABR radzą, aby tworzyć projekty ze współpracy z artystami, któ-rzy mają głębszą wrażliwość estetyczną. Może się jednak okazać, że współpraca ta jest trudna, a nie-kiedy niemożliwa ze względu na zbyt sztywny po-dział kompetencji i zadań, a także brak pogłębionej podbudowy teoretycznej do prowadzonych badań.
Dla badaczy uwikłanych w pole akademickie na-rzucające reguły gry projekty artystyczne mogą się wydawać mało atrakcyjne ze względu na problemy z publikacją w naukowych periodykach, trudno tak-że liczyć na naukowe granty (Tamas 2008). Ci jednak, którzy z pasją odważą się przełamywać linie podzia-łu dzielące dziedziny i gatunki, role i kompetencje, wytwory i działania, mogą posmakować owoców, które „kiełkują w scenach i przedmiotach ludzkiego doświadczenia” (Turner 2011: 49).
Dziękuję Pani Profesor Dorocie Rancew-Sikorze za krytyczną lekturę pierwszej wersji tekstu i wszyst-kie merytoryczne uwagi, które przyczyniły się do powstania artykułu.
Bibliografia
Ackroyd Judith, O’Toole John (2010) Performing Research: Tensions, Triumphs and Trade-Offs of Ethnodrama. Stoke-on-Trent: Trentham Books.
Atkinson Paul (1992) Understanding Ethnographic Texts. London: Sage.
Bagley Carl, Cancienne Mary Beth, eds. (2002) Dancing the Data.
New York: Peter Lang Publishing, Inc.
Barone Tom, Eisner Elliot W. (2012) Arts Based Research. Lon-don: Sage.
Benedyktowicz Zbigniew (1995) Mit – literatura – antropologia kultury. „Konteksty”, nr 3(4), s. 3–4.
Bielecka-Prus Joanna (2013) Paradygmat partycypacyjny w na-ukach społecznych. Wykorzystywanie danych wytworzonych przez badanych w analizie jakościowej. „Rocznik Lubuski”, t. 39, nr 1, s. 29–51.
Bielecka-Prus Joanna (2018) Obcy wśród obcych. Etnografowie w polu badawczym [w:] Tomasz Michał Korczyński, red., Swój--obcy-wróg. Wędrówki w labiryntach kultur. Gdańsk: Wydawnic-two Naukowe Katedra, s. 81–101.
Bochner Arthur P. (2000) Criteria Against Ourselves. „Qualitati-ve Inquiry”, vol. 6, no. 2, s. 266–272.
Bochner Arthur, Ellis Carolyn (2003). An Introduction to the Arts and Narrative Research: Art as Inquiry. “Qualitative Inquiry”, vol.
9, s. 506–514.
Bonenberg Wojciech (2013) „Arts-Based Research” w prognozo-waniu trendów rozwojowych architektury mieszkaniowej. „Środo-wisko Mieszkaniowe”, t. 11, s. 47–54.
Brennan Teresa (1993) History after Lacan. London: Routledge.
Bruner Edward M. (2011) Przeżycie i jego ekspresje [w:] Victor W. Turner, Edward M. Bruner, red., Antropologia doświadczenia.
Przełożyły Ewa Klekot, Agnieszka Szurek. Kraków: Wydaw-nictwo UJ, s. 11–39.
Bryda Grzegorz, Martini Natalia (2016) W stronę ontologii pola badań jakościowych. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 12, nr 4, s. 24–40.
Burawoy Michael (2005) For Public Sociology. „American Socio-logical Review”, vol. 70, no. 1, s. 4–28.
Cahnamann-Taylor Melisa, Siegesmund Richard, eds. (2008) Arts-Based Research in Education. Foundations For Practice. New York: Routledge.
Chaplin Elizabeth (1994) Sociology and Visual Representation.
London: Routledge.
Clifford James (2000) O etnograficznej autokreacji: Conrad i Mali-nowski. „Konteksty”, nr 1–4, s. 80–105.
Clifford James, Marcus George, eds. (1986) Writing Culture. The Politics and Poetics of Ethnography. Berkeley: University of Cali-fornia Press.
Clough Patricia T. (2000) Comments On Setting Criteria For Expe-rimental Writing. „Qualitative Inquiry”, vol. 6, no. 2, s. 278–291.
Coser Lewis (1963) Sociology Through Literature: an Introductory Reader. Englewood Cliffs, New York: Prentice-Hall.
Czaja Dariusz (2004) Sygnatura i fragment: narracje antropologicz-ne. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Czekaj Rafał (2013) Krytyczna teoria sztuki Theodora W. Ador-na. Kraków: Universitas.
Daykin Norma (2004) The Role of Music in an Arts-based Quali-tative Inquiry. „International Journal of QualiQuali-tative Methods”, vol. 3, no. 2, s. 36–44.
Denzin Norman (1997) Interpretive Ethnography: Ethnographic Practices for the 21st Century. Thousand Oaks, CA: Sage.
Denzin Norman (2003) Performance Ethnography: Critical Pedago-gy and The Politics of Culture. Thousand Oaks, CA: Sage.
Denzin Norman, Lincoln Yvonna (2009) Wprowadzenie. Dziedzi-na i praktyka badań jakościowych [w:] Norman Denzin, YvonDziedzi-na Lincoln, red., Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN, s. 16–62.
Eisner Elliot W. (1981) On The Differences Between Scientific and Artistic Approaches To Qualitative Research. „Visual Arts Rese-arch”, vol. 10, no. 4, s. 5–11.
Eisner, Elliot W. (1997) The promise and perils of alternative forms of data representation. „Educational Researcher”, vol. 26, no. 6, s. 4−10.
Eisner Elliot (2006) Does Arts-Based Research Have a Future?
„Studies in Art Education”, vol. 48, no. 1, s. 9–18.
Finley Susan (2003) Arts-Based Inquiry in QI: Seven Years from Crisis to Guerrilla Warfare. „Qualitative Inquiry”, vol. 9, no. 2, s. 281–296.
Finley Susan (2009) Badania posługujące się sztuką. Rewolucyjna pedagogika oparta na performansie [w:] Norman Denzin, Yvonna Lincoln, red., Metody badań jakościowych, t. 2. Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN, s. 57–80.
Frus, Phyllis (1994) The Politics and Poetics of Journalistic Narrati-ve. New York: Cambridge University Press.
Geertz Clifford (1990) O gatunkach zmąconych: nowe konfiguracje myśli społecznej. „Teksty Drugie: Teoria literatury, krytyka, in-terpretacja”, nr 2, s. 113–130.
Geertz Clifford (2000) Wiedza lokalna. Dalsze eseje z zakresu an-tropologii interpretatywnej. Przełożyła Dorota Wolska. Kraków:
Wydawnictwo UJ.
Geertz Clifford (2005) Interpretacja kultur. Wybrane eseje. Prze-łożyła Maria Piechaczek. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Glaser Barney (1978) Theoretical Sensitivity. San Francisco: The Sociology Press.
Golka Marian (1995) Socjologia artysty. Poznań: Ars Nova.
Golka Marian (2008) Socjologia sztuki. Warszawa: Difin.
Gouzouasis Peter (2013) The Metaphor of Tonality in Artography.
„The UNESCO Observatory E-Journal”, vol. 3, no. 1, s. 1–18.
Gray Ross i in. (2000) The use of research-based theatre in a project related to metastatic breast cancer. „Health Expectations”, vol. 3, no. 2, s. 137–144.
Irwin Rita L. (2004) A/r/tography as metonymic, metonymic, me-tissage [w:] Rita. L. Irwin, Alex de Cosson, eds., A/r/tography:
Rendering self through arts based living inquiry. Vancouver: Paci-fic Educational Press, s. 27–38.
Irwin Rita L., Springgay Stephanie (2008) A/r/tography as practice based research [w:] Stephanie Springgay i in., eds., Being with A/r/tography. Rotterdam: Sense Publishers, s. xiii–
xxvii.
Irwin Rita L., de Cosson Alex, eds. (2004) A/R/Tography: Ren-dering Self Through Arts-Based Living Inquiry. Vancouver: Paci-fic Educational Press.
James William (1904) Humanism and Truth. „Mind”, vol. 13, no.
52, s. 457–475.
Kamiński Stanisław (1992) Nauka i metoda. Pojęcie nauki i kla-syfikacja nauk. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Kawalec Anna (2016) Osoba i Nexus. Alfreda Gella antropologicz-na teoria sztuki. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Konecki Krzysztof (2008) Wizualna teoria ugruntowana. Rodzi-ny kodowania wykorzystywane w analizie wizualnej. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 4, nr. 3, s. 89−115.
Krąpiec Mieczysław A. (1979) Ja-człowiek. Zarys antropologii fi-lozoficznej. Lublin: TN KUL.
Lafrenière Darquise, Cox Susan M. (2012) ‘If you can call it a poem’: toward a framework for the assessment of arts-based works.
„Qualitative Inquiry”, vol. 17, no. 4, s. 355–363.
Lahman Maria K. E. (2011) I Am ALL Woma[e]n! „Qualitative Inquiry”, vol. 17, no. 2, s. 126–129.
Lawrence-Lightfoot Sara (2005) Reflections on Portraiture: A Dialogue Between Art and Science. „Qualitative Inquiry”, vol. 11, no. 1, s. 3–15.
Leavy Patricia (2018) Metoda spotyka sztukę. Praktyki badawcze oparte na sztuce. Przełożyły: Katarzyna Stanisz, Justyna Ku-charska. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Lepenis Wolf (1996) Niebezpieczne powinowactwa z wyboru. Eseje na temat historii nauki. Przełożyła Anna Zeidler-Janiszewska.
Warszawa: Oficyna Naukowa.
Lincoln Yvonna S. (1995) Emerging Criteria for Quality in Quali-tative and Interpretive Research. „QualiQuali-tative Inquiry”, vol. 1, no.
3, s. 275–289.
McNiff Shaun (1998) Art-Based Research. London: Jessica King-sley Publishers.
Mienczakowski Jim (2001). Ethnodrama: Performed research—li-mitations and potential [w:] Paul Atkinson i in., eds., Handbook of ethnography. Thousand Oaks, CA: Sage, s. 468−476.
Moeran Brian (1996) A Japanese Advertising Agency: An Anthro-pology of Media and Markets. London, New York: Routledge.
Mulkay Michael J. (1985) The Word and The World: Explorations in The Form of Sociological Analysis. London: Allen and Unwin.
Piantanida Maria, L. McMahon Patricia, Garman Noreen B. (2003) Sculpting the Contours of Arts-Based Educational Research Within a Di-scourse Community. „Qualitative Inquiry”, vol. 9, no. 2, s. 182–191.
Prendergast Monica (2006) Found poetry as literature review: Re-search poems on audience and performance. „Qualitative Inquiry”, vol. 12, no. 2, s. 369–388.
Prendergast Monica i in. (2009) A Haiku Suite: The Importance of Music Making in The Lives of Secondary School Students. „Music Education Research”, vol. 11, no. 3, s. 303–317.
Pryszmont-Ciesielska Martyna (2015) Between Performance and Action – About a Certain Variant of Research that Uses Art (In Con-nection with a Project about Excluded Mothers). „Teraźniejszość--Człowiek-Edukacja”, nr 2(70), s. 97–105.
Reale Giovanni (1997) Historia filozofii starożytnej. Tom II. Platon i Arystoteles. Przełożył Edward Iwo Zieliński. Lublin: Wydaw-nictwo KUL.
Reason Peter, Lincoln Yvonna S. (1996) Special Issue: Quality in Human Inquiry. „Qualitative Inquiry”, vol. 2, no. 1, s. 5–136.
Sacks Oliver (1996) Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapelu-szem. Przełożyła Barbara Lindenberg. Poznań : Wydaw. Zysk i S-ka.
Saldaña Johnny (2005) Ethnodrama: an Anthology of Reality The-atre. New York: AltaMira Press.
Saldaña Johnny (2009) The Coding Manual for Qualitative Resear-chers. Los Angeles, CA: Sage Publications.
Schneider Barbara (2005) Mothers Talk About Their Children with Schizophrenia: A Performance Autoethnography. „Journal of Psy-chiatric and Mental Health Nursing”, vol. 12, no. 3, s. 333–340.
Shostak Marjorie (1981) The Life and Words of a !Kung Woman.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Stoller Paul, Olkes Cheryl (1987) In Sorcery’s Shadow: A Memoir of Apprenticeship Among the Songhay of Niger. Chicago: Universi-ty of Chicago Press.
Szkłowski Wiktor B. (1986) Sztuka jako chwyt [w:] Stefania Skwarczyńska, red., Teoria badań literackich za granicą. Antolo-gia t. II, cz. III, wyb. Kraków: Znak, s. 95–111.
Szpunar Magdalena (2018) (Nie)potrzebna wrażliwość. Kraków:
Uniwersytet Jagielloński.
Tamas Sophie (2008) Writing and Righting Trauma: Troubling the Autoethnographic Voice. „Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social Research”, vol. 10, no. 1, art. 22.
Tatarkiewicz Władysław (1970) Sztuka i język: dwa wieloznaczne wyrazy. „Studia Semiotyczne”, t. I, s. 11–22.
Tuan Yi-Fu (1987) Przestrzeń i miejsce. Przełożyła Agnieszka Morawińska. Warszawa: PIW.
Turner Victor W. (2011) Dewey, Dilthey i gra społeczna: szkic z za-kresu antropologii doświadczenia [w:] Victor W. Turner, Edward M. Bruner, red., Antropologia doświadczenia. Przełożyły Ewa Klekot, Agnieszka Szurek. Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 42–54.
Watson Ashleigh (2016) Directions for Public Sociology: Novel Writing as a Creative Approach. „Cultural Sociology”, vol. 10, no. 4, s. 1–17.
Żmijewski Artur (2007) Stosowane sztuki społeczne. „Krytyka Polityczna” nr 11/12, s. 11–24.