Przedstawiony wyżej materiał pozwala na sformułowanie kilku ogólnych wniosków, odnoszących się do stanu rękopiśmiennictwa biblijnego w średnio-wiecznej Polsce oraz przyczyn jego rozwoju.
Sytuacja Biblii jako książki rękopiśmiennej:
1. W księgozbiorach średniowiecznych Biblia (łacińska, polska) i komen-tarze do niej zajmują ważne miejsce. Świadczy to o zainteresowaniu człowieka średniowiecza tekstem Pisma Świętego.
2. Pierwsze teksty biblijne dotarły do królestwa Piastów wraz z misjona-rzami przybywającymi na ziemie polskie. Przełomową datą był tu oczywiście rok 966, w którym Mieszko I przyjął chrzest i otworzył swój kraj na wpływy zachodnie. Pierwsze Biblie w języku łacińskim pochodziły więc z importu. Być może w tych czasach powstawały jakieś fragmentaryczne tłumaczenia
Ewan-82 Zob. M. KOSSOWSKA, dz. cyt., t. 1, s. 67; Bibliografi a literatury polskiej. Nowy
Korbut, dz. cyt., t. 1, s. 181. 188.
83 Zob. J. JANÓW, Rękopis..., art. cyt., s. 68–92 – autor uważał, że jest to odpis manuskryptu z XV w., ale w wyniku badań zmienił zdanie i uznał, że rękopis Biblioteki Jagiellońskiej 3336 jest kopią druku. Zob. J. JANÓW, Wstęp, w: J. SANDECKI (MALEC-KI), Ewangeliarz z początku XVI w. …, dz. cyt., s. XX–XXI.
Ks. Rajmund Pietkiewicz
48
gelii, która była głoszona ludowi przed chrztem. Wśród ksiąg przywiezionych przez misjonarzy pierwsze miejsce zajmowały księgi potrzebne w liturgii, np. ewangeliarze, psałterze, mszały. Może już od wieku XII, a na pewno od XIII
księgi z tekstami Pisma Świętego kopiowano w Polsce84.
3. Badania starych polskich przekładów Pisma Świętego wyraźnie sygnali-zują obecność czeskich Biblii na ziemiach polskich.
4. Najstarsze ślady przekładów Biblii na język polski prowadzą do XIII wieku (Psałterz Kingi). Można przyjąć, że w XIV wieku istniał przekład czte-rech ewangelii i prawdopodobnie całego Nowego Testamentu. W połowie XV wieku istniał przekład całości Starego Testamentu (Biblia królowej Zofi i).
5. Ukazany materiał pozwala wyobrazić sobie proporcjonalne rozpo-wszechnienie poszczególnych ksiąg biblijnych na ziemiach polskich. Na pierw-szym miejscu należy umieścić psałterze („summę całej Biblii”), następnie ewan-gelie, cały Nowy Testament i resztę tekstu (Stary Testament). Szczególna rola psałterza wynikała z jego znaczenia dla liturgii i pobożności osobistej. Wnio-sek ten dotyczy zarówno Biblii łacińskiej, jak i polskiej.
6. Trudno jest określić, ile przekładów funkcjonowało w średniowiecz-nej Polsce. Wydaje się, że nie były one liczne (może po dwie wersje psałterza i ewangelii oraz po jednej wersji reszty Nowego i Starego Testamentu). Należy raczej przyjąć, że raz dokonane przekłady, po uzyskaniu ogólnej aprobaty, były kopiowane, modernizowane i na różne sposoby wykorzystywane.
7. Teksty biblijne były kopiowane w różnych postaciach: fragmenty ksiąg (poszczególne psalmy, np. pokutne) jako samodzielne pozycje; poszczególne księgi w całości (psałterze, ewangelie); całości Nowego i Starego Testamentu (zazwyczaj w tomach, jak Biblia królowej Zofi i); w postaci ksiąg liturgicznych i modlitewników, w których teksty biblijne stanowiły zasadniczą część zawar-tości (np. ewangeliarze, psałterze ferialne); jako glosy i fragmenty w innych kodeksach (np. polskie glosy i fragmenty przekładów w kodeksach z łacińskimi kazaniami; poszczególne psalmy jako modlitwy w modlitewnikach); jako tek-sty przerabiane i parafrazowane, wykorzystane głównie w modlitewnikach.
8. Można również wskazać na pewne ośrodki, które specjalizowały się w produkcji ksiąg z tekstem biblijnym. Ogólnie mówiąc, były to skryptoria klasz-torne, np. w Kłodzku i Krakowie. Możliwe, że ośrodek na krakowskim Kazimie-rzu zajmował szczególne miejsce w produkcji tekstów biblijnych, przeznaczonych głównie do celów liturgicznych. Ich kopiowaniem zajmowali się również inni duchowni i zapewne osoby świeckie. Teksty te wykorzystywano do własnych celów lub wykonywano je na zamówienie, traktując jako źródło dochodu.
84 Sporo informacji na temat używania i produkcji rękopiśmiennych tekstów biblij-nych w średniowiecznej Polsce można znaleźć w następujących opracowaniach: E. PO-TKOWSKI, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa 1984; M. HORNOWSKA, H. ZDZITOWIECKA-JASIEŃSKA, Zbiory rękopiśmienne w Polsce
Tradycja rękopiśmienna polskich przekładów biblijnych od XIII do XVI w. 49
Przyczyny rozwoju rękopiśmiennej produkcji przekładów biblijnych: 1. Na pierwszym miejscu należy postawić zapotrzebowanie zgłaszane przez liturgię. Potrzebne były księgi do sprawowania liturgii (np. ewangeliarze, psałterze) oraz pomoce kaznodziejskie (wszelkiego rodzaju teksty z glosami).
2. Drugą ważną przyczyną powstawania Biblii w języku polskim była po-bożność prywatna, która pragnęła karmić się zrozumiałym słowem Bożym. Najważniejsze miejsce zajmują tu psałterze, które były wykorzystywane w róż-ny sposób jako modlitewniki lub ich części. Należy także podkreślić rolę kobiet polskich z możnych rodów i klasztorów, które zgłaszały zapotrzebowanie na Biblię w języku polskim i posiadały środki na realizację zamówienia85.
3. Kolejną przyczyną rozwoju produkcji ksiąg zawierających polskie prze-kłady biblijne było intensywne korzystanie z tych rękopisów, tak że do dziś zachowała się tylko niewielka ich część. Niszczone teksty były zastępowane przez nowe egzemplarze.
4. W parze z powyższą przyczyną szły jeszcze zmiany zachodzące w języku polskim, zarówno mówionym, jak i pisanym. Teksty stare stawały się archa-iczne i trudno czytelne. W ten sposób wciąż pojawiało się zapotrzebowanie na egzemplarze, które były modernizowane pod względem stylu, słownictwa i pi-sowni (ortografi i i grafi ki pisma). W ten naturalny sposób dojrzewała również potrzeba nowego przekładu całej Biblii.
5. Ważną rolę w powstaniu Biblii po polsku miały Biblie w języku czeskim, których zapewne sporo było na ziemiach polskich. Początkowo mogły one ha-mować powstawanie polskich przekładów, gdyż język czeski był zrozumiały i przynajmniej na pewien czas zaspokajał głód słowa Bożego. Później jednak stawały się bodźcem mobilizującym do posiadania własnych przekładów i po-mocą ułatwiającą tłumaczenie z łaciny. Ważną rolę w tym procesie odegrał stopniowy wzrost uznania dla pisanej polszczyzny.
6. Ogromną rolę odegrał rozwój administracji i oświaty, zarówno kościel-nej, jak i świeckiej. Powstawanie nowych ośrodków kultu i życia religijnego (biskupstw, klasztorów i parafi i) pociągało za sobą konieczność mnożenia księ-gozbiorów, wśród których nie mogło zabraknąć ksiąg potrzebnych do kultu, a więc i Pisma Świętego w różnych postaciach. Rozwój oświaty, ukoronowany powstaniem, a później odnowieniem Akademii Krakowskiej, z jednej strony pomnożył zapotrzebowanie na książkę, a z drugiej umożliwił wzrost produk-cji. Rozwój życia politycznego i kontaktów zagranicznych (np. udział Polaków w soborach) zwiększał import książki, która stawała się wzorem dla produkcji rodzimej.
7. Jeśli chodzi o wpływy w Polsce ruchów heretyckich i reformatorskich, które z Biblii uczyniły narzędzie polemiki i agitacji religijnej, to wydaje się, że do początków XVI wieku nie miały one zbyt silnego wpływu na powstawanie tekstów biblijnych po polsku. Z jednej strony mogły ograniczać powstawanie
85 Szerzej, zob. W. BRUCHNALSKI, Początki..., art. cyt.
Ks. Rajmund Pietkiewicz
50
przekładów (co zostało przezwyciężone), a z drugiej otwierać nowe możliwości dla oddziaływania za pomocą zrozumiałego tekstu zarówno przez stronę orto-doksyjną, jak i heretycką. Polskie średniowieczne Pismo Święte nie nosi jednak śladów wykorzystania jako narzędzia propagandy religijnej, co uwidacznia się w braku komentarzy. Co prawda istnieją w źródłach ślady krążenia po kraju Biblii pochodzenia husyckiego (czeskich, a może nawet polskich), nie wydaje się jednak, aby znacząco wpłynęły one na główny nurt średniowiecznej pro-dukcji tekstów biblijnych.