Papież Lucjusz III, formułując pod koniec XII w. zasadę, według której kanony powinny być wspierane ustawami świeckimi, podob-nie jak ustawy świeckie podob-nie gardziły wzorowapodob-niem się na kanonach, wyposażył kanonistów w wyjątkowo użyteczne narzędzie, pozwalające na recepcję prawa rzymskiego w kształtującym się wówczas systemie prawa kościelnego. Samo rozstrzygnięcie papieskie dotykało wielu wątków związanych ze wzajemnym oddziaływaniem tych porządków prawnych i wymogami stawianymi ustawom po to, by mogły być za-stosowane na forum kościelnym. Decyzja papieska dotyczyła jednak tych kwestii w bardzo wąskim zakresie. Ponadto, list papieża był tylko rozstrzygnięciem konkretnej sprawy, a nie proklamacją nowego pra-wa o nieograniczonym zasięgu. Wydaje się, że nie należy widzieć ani w samym wydaniu dekretału, ani nawet w wysłaniu dekretału do uni-wersytetów, momentu przełomowego w kwestii relacji między prawem rzymskim a prawem kanonicznym, choć z pewnością zwerbalizowanie tego zagadnienia w nowej formie dało impuls do teoretycznej refleksji kanonistów. Zatem ujęcie roli dekretału przedstawione na początku pracy, autorstwa zarówno H. Insadowskiego i A. Dębińskiego, jak i
in-136 Znaczenie dekretału Intelleximus…
nych autorów, w świetle przeprowadzonych badań wymagałoby zła-godzenia, tj. uznania wydania dekretału za ważny element w procesie recepcji prawa rzymskiego, z zaznaczeniem, że to dzięki interpretacji w późniejszych pismach kanonistów stał się on faktycznie użytecznym narzędziem do stosowania prawa rzymskiego w Kościele.
Jego waga i potencjał szybko zostały dostrzeżone przez kanoni-stów XIII-wiecznych. Jeszcze przed wydaniem Liber Extra dekretał ten znalazł swoje miejsce w starszych kompilacjach i był glosowany.
Już we wczesnych glosach, kanoniści zwracali uwagę na jego zna-czenie dla możliwości stosowania prawa rzymskiego w porządku prawnym Kościoła, czego przykładem była przede wszystkim glosa Tancreda. Odesłania do niego w kontekście stosowania prawa rzym-skiego w Kościele pojawiały się najpóźniej od ok. 1210 r. w różnych pismach kanonistów. Przydatność dekretału dla kanonistyki nie była jednak jeszcze utwierdzona, bowiem w pierwszej kolejności łączono tę papieską decyzję z konkretną rzymską instytucją, jaką była novi operis nuntiatio. Warto podkreślić, że samo przejęcie tej instytucji przez prawo kościelne, czyli jej kanonizacja, było wymownym zna-kiem stosunku prawa kanonicznego do prawa rzymskiego, bowiem od końca XII w. aż do wieku XX novi operis nuntiatio była instytucją stosowaną w Kościele, choć zmieniał się zakres jej użyteczności oraz innowacji wprowadzanych na potrzeby kościelne1.
Komentatorom interpretującym ten tekst nie przeszkodziło to jednak w postrzeganiu go w kategoriach jednego z ważkich tekstów dla ustalenia zależności zachodzącej pomiędzy ustawami świeckim a ustawami kościelnymi. Wprawdzie można powiedzieć, że wielu XIII-wiecznych dekretalistów generalnie w swej twórczości poświęci-ło sporo miejsca tym problemom2, ale jednak nie wszyscy czynili to
1 O novi operis nuntiatio w całej historii kościelnego ustawodawstwa traktowa-ła wtraktowa-łaśnie praca doktorska G.I. Arelli, z której opublikowanego ekscerptu korzystano w tym opracowaniu; zob. G.I. Arella, dz. cyt., s. 72–76.
2 J. Portemer, dz. cyt., s. 48–49.
137 Zakończenie
w nawiązaniu do c. Intelleximus. Bernard z Parmy, Hostiensis i Ber-nard z Montemirato we fragmentach swoich prac interpretujących właśnie ten kanon, twórczo podjęli kwestię wspierania prawa kano-nicznego przez ustawy świeckie. Nie ograniczyli się przy tym tylko do standardowego w owych czasach wyjaśnienia stanu faktycznego i słów tego kanonu. W ich dorobku bowiem znalazły się co najmniej dwa znaczące osiągnięcia.
Po pierwsze, udało im się osadzić ten tekst w tradycji kanonistycz-nej i ustalić, z jakimi źródłami należy go łączyć, a także którymi kano-nami trzeba go uzupełniać. W ten sposób wytyczyli oni ramy dla jego interpretacji i dokonali jego wykładni systemowej, bowiem nie był to dekretał, który rewolucjonizował podejście Kościoła do prawa rzym-skiego, ale był to kolejny przykład tego, jak Kościół w praktyce stoso-wania prawa sięgał do prawa rzymskiego. Dzięki kolokacji tego tekstu w kontekście innych źródeł można było lepiej odczytać jego znaczenie, a także wytyczyć granice stosowania zawartych w nim norm.
Kolejni dekretaliści w swych komentarzach nie tylko powtarzali źródła wskazane przez poprzedników, ale też brali pod uwagę nowe kanony, które należało aplikować w wykładni tego tekstu. Co wię-cej, w swoich rozważaniach uwzględniali oni również przepisy prawa rzymskiego i wskazywali na rzymskie pochodzenie reguły Lucjusza III oraz argumentowali na rzecz stosowania prawa kanonicznego przez władzę świecką. Taki sposób argumentacji służył także wzmocnie-niu przekonania o dopuszczalności stosowania ustaw świeckich na forum kościelnym, ale domagał się równocześnie jasnego wytyczenia granic dla tej praktyki. Na przykładzie komentowania c. Intelleximus dobrze widać, jak na przestrzeni XIII w. rozwijała się kanonistyczna jurysprudencja: od krótkich i prostych glos do złożonych komentarzy i konstrukcji doktrynalnych zachowana została ciągłość myśli w ko-lejnych pokoleniach dekretalistów.
138 Znaczenie dekretału Intelleximus…
Drugą zasługą kanonistów było rozwinięcie zasady o pomocni-czym walorze prawa rzymskiego, choć nie stosowali oni zwrotu fons suppletorius. Opowiadając się za tym pryncypium i uzasadniając za-razem zasadność jego przyjęcia w swych rozważaniach, wskazali oni na wiele analogicznych sytuacji, w których prawo rzymskie wspierało kanony swoimi rozstrzygnięciami. Warto jednak zauważyć, że sto-sowanie każdej zasady wymaga równocześnie wytyczenia jej granic.
Dlatego też dekretaliści w swych analizach poświęcili wiele uwagi problemowi granic stosowania ustaw świeckich w kanonicznym po-rządku prawnym. Najistotniejszym rezultatem ich wysiłku badawcze-go było stworzenie spójnej doktryny wokół formuły zaproponowanej przez Lucjusza III. Dopuszczali oni w szerokim zakresie korzystanie z prawa rzymskiego na forum kościelnym, osadzając ten pogląd głę-boko w tradycji kanonistycznej.
Ponadto warto zauważyć, że kanoniści nie ograniczyli się do auto-matycznego zastosowania rzymskiej instytucji, ale została ona zaada-ptowana do celów prawa kanonicznego. Posłużyła więc za narzędzie do realizacji istotnego celu prawa Kościoła, czyli troski o uszanowa-nie statusu posiadania kościołów starszych. Ponadto, był to jeden z przykładów odnajdywania w ramach prawa rzymskiego argumenta-cji na rzecz tezy o wyższości władzy papieskiej nad cesarską. Wresz-cie, kanonistyczna interpretacja stosowania tej instytucji świadczyła o autonomiczności prawa kanonicznego, które korzystało z dorobku rzymskiego, ale czyniło to w sposób twórczy.
Wydaje się, że kanoniści XIII-wieczni poruszyli większość wątków związanych z recepcją prawa rzymskiego w oparciu o c. Intelleximus, czego wymownym świadectwem była Novella Jana Andrzejowego, która ograniczyła się do zaprezentowania sumy dorobku poprzedni-ków. Z całą pewnością ich komentarze uwydatniły walor tego kanonu w systemie prawa kanonicznego i sprawiły, że miał on duże znaczenie dla faktycznej recepcji prawa rzymskiego w stosowaniu prawa.
Moż-139 Zakończenie
na więc przyjąć tezę, że gdyby tekst ten nie znalazł się w kompilacjach i gdyby nie stał się przedmiotem szczególnej uwagi średniowiecznych komentatorów, jego ważka treść, w znaczeniu przełomowości dla po-ruszanej w tym opracowaniu tematyki, nie miałaby wpływu na histo-rię relacji między oboma systemami prawnymi.
Przeprowadzone w tym opracowaniu analizy potwierdzają tak-że tezę, tak-że doktryna dotycząca relacji między prawem kanonicznym a prawem rzymskim w okresie średniowiecza nie została jeszcze do końca spetryfikowana, dopiero się wtedy kształtowała. Dekretaliści w swych argumentacjach korzystali z różnych dostępnych im źródeł rozsianych po wielu miejscach Dekretu, Dekretałów i późniejszych zbiorów3. W tym procesie c. Intelleximus odegrał istotną rolę, czego świadectwem jest różnorodność komentarzy napisanych do tego de-kretału przez XIII-wiecznych kanonistów.
Wypada na koniec dodać, że przeprowadzone w pracy rozważa-nia mają charakter wycinkowy, gdyż zostały poświęcone tylko jedne-mu wąskiejedne-mu zagadnieniu. Trudno na tej podstawie oceniać w ska-li ogólnej całokształt przebiegu procesu recepcji prawa rzymskiego w Kościele w XIII w. Celem pracy było jednak tylko ukazanie, czy i jaką rolę w procesie recepcji prawa rzymskiego odegrał c. Intel-leximus. Opowiadając się za tezą o jego ważkiej roli w tym procesie, trzeba też mieć nadzieję, że wątek ten zostanie pogłębiony w wyniku kolejnych badań w tej materii. Podjęcia podobnej eksploracji badaw-czej bowiem domagają się inne kanony Liber Extra, w których wy-eksponowano kwestię współzależności pomiędzy oboma porządkami prawnymi4.
3 Tamże, s. 49.
4 Przykładowo X 2.1.10, czyli inny dekretał papieża Lucjusza III korzystający z fragmentu Nov. 83.1, czy też wspominane kilkukrotnie fragmenty bulli Super spe-cula.