Celem projektu badawczego było zbadanie sposobu prezentacji przedsię-biorczości w polskich i niemieckich mediach oraz obserwacja zmian jej wize-runku medialnego na tle postępujących procesów europeizacji. By stwierdzić podobieństwa oraz różnice pomiędzy Polską i Niemcami oraz zmiany w funk-cji czasu, medialny wizerunek w obu krajach obserwowano na tle uwarunko-wań kontekstualnych (w kwestii metody por. również Thomaβ 2013: 34 i nast.;
Esser, Hanitzsch 2012: 6-7). Pierwszy etap badania polegał na przedstawieniu i porównaniu warunków prowadzenia przedsiębiorstw oraz funkcjonowania tytułowego zwierciadła, czyli systemów medialnych w Polsce i w Niemczech.
Przy wszystkich różnicach, które wynikają choćby tylko z odmiennych wa-runków gospodarczych w obu krajach (nie bez znaczenia jest fakt, że po po-litycznym przełomie roku 1989 polski system gospodarczy uległ głębokim przemianom), analiza porównawcza przedsiębiorczości w obu tych państwach wykazała również podobieństwa. Sektor małych i średnich firm w obu krajach odgrywa dla gospodarki dużą rolę. Istnienie podobieństw można stwierdzić również w kontekście samodzielności gospodarczej: zarówno w Polsce, jak i w Niemczech pośród startupów dominują firmy z branży IT. W obu pań-stwach na prowadzenie firmy decyduje się więcej mężczyzn niż kobiet, w obu krajach w kończącym się w roku 2014 okresie badania wzrósł odsetek przed-siębiorczych kobiet. Obok tych podobieństw szczegółowa analiza wykazała również różnice: wprawdzie wśród zakładających firmy w Polsce ilościowo dominują mężczyźni, jednak odsetek kobiet jest większy niż w Niemczech.
Inna rozbieżność dotyczy pomocy finansowej ze strony państwa: odgrywa ona w przypadku polskich startupów mniejszą rolę niż w Niemczech.
Mimo wynikających z uwarunkowań historycznych różnic analiza polskie-go i niemieckiepolskie-go systemu medialnepolskie-go wykazała cały szereg podobieństw. Np.
media drukowane, będące w centrum zainteresowania niniejszego badania, ulegają w obu podlegających transformacji krajach wpływom globalizacji i rozwoju nowych technologii. Można to zaobserwować na przykładzie udzia-łów własności w rynku mediów, zdominowanym przez dużych wydawców, jak również koegzystencji silnych mediów komercyjnych oraz zmian wyko-rzystania internetu w obu krajach. Również przynależność do organizacji międzynarodowych, w tym do Unii Europejskiej, ułatwia podzielanie tych samych wartości i norm prawnych. Szczególnym aspektem polsko-niemieckiej sytuacji medialnej jest duży udział niemieckich grup medialnych w polskim rynku prasowym. To powiązanie jednocześnie unaocznia znaczącą różnicę pomiędzy polskim i niemieckim rynkiem mediów: podczas gdy na polskim rynku medialnym aktywne są zagraniczne przedsiębiorstwa, niemiecki system medialny opanowały przede wszystkim rodzime firmy. Inna istotna różnica dotyczy relacji pomiędzy mediami i polityką. W Niemczech media są po-strzegane jako forum politycznej debaty na temat reprezentacji różnych grup społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturowych. Natomiast w Polsce raczej uważa się je za instrument wywierania wpływu i kształtowania opinii publicznej.
Postrzeganie roli kobiety w systemie medialnym, co w równym stopniu dotyczy obszaru media maker, jak i media subject, w obu krajach dowodzi zbyt małej reprezentacji kobiet. O ile w Niemczech temat równouprawnienia stanowi przedmiot woli i wsparcia politycznego, nawet jeśli z umiarkowanym powodzeniem, o tyle w Polsce wciąż traktuje się go jako kwestię, którą można pominąć.
Znaczenie systemu medialnego dla postrzegania społecznego i gospodar-czego fenomenu przedsiębiorczości wynika z faktu, że media masowe są klu-czowym elementem opinii publicznej nowoczesnych społeczeństw. Tworzą one powszechnie dostępne sytuacje komunikacyjne, umożliwiają przekazy-wanie faktów i opinii, budowę wspólnego zasobu wiedzy, stanowiąc podstawę kolektywnych wartości oraz – często się na nich opierających – subiektyw-nych opinii. Tym samym środki masowego przekazu działają z jednej strony jako kanały tworzące opinię publiczną, przekraczając granice komunikacji osobistej i osobistego doświadczenia. Z drugiej zaś odgrywają rolę czynnika
tworzącego opinię publiczną, aktywnie wpływając na dobór omawianych tematów. To oznacza, że informacje, opinie i obrazy, stanowiące dla opinii publicznej ofertę interpretacyjną, docierają do odbiorców dzięki mediom, a następnie są adaptowane i legitymizowane w ramach subiektywnej kon-strukcji rzeczywistości.
Ze względu na swój kolektywny charakter media pomagają w standary-zacji doświadczeń i przyczyniają się do reprodukcji i stabiliw standary-zacji porządku społecznego. Tym samym dysponują władzą symboliczną, pozwalającą kon-struować i utrwalać podstawowe kody kultury i sposoby zachowania, które podzielają dziennikarze, odbiorcy mediów i aktorzy wydarzeń medialnych.
Środki przekazu rozpowszechniają wyobrażenia, obrazy i stereotypy danej kultury, czyniąc je społecznie wiążącymi.
Na tle tych omówionych cech środków masowego przekazu w empirycznej części pracy w ramach analizy mediów sprawdzono, jaki obraz przedsiębior-czości jest prezentowany w polskich i niemieckich mediach. Główne pytania badawcze sformułowano następująco: W jaki sposób i z jaką intensywnością w obu krajach donosi się o przedsiębiorcach i przedsiębiorczyniach? Jaki wpływ na centralne tematy doniesień, oceny i obrazy mają takie czynniki, jak wielkość firmy, płeć przedsiębiorcy czy też płeć dziennikarza? W jaki sposób doniesienia zmieniają się w trakcie badania? Czy w miarę postępu procesów europeizacji pierwszej dekady po przystąpieniu Polski do UE można zaob-serwować zbliżenie przekazywanych wartości i wyobrażeń?
Analiza wykazuje dużą liczbę podobieństw pomiędzy polskimi i niemiecki-mi doniesieniai niemiecki-mi o przedsiębiorczości. Zarówno w polskich, jak i niei niemiecki-mieckich mediach w centrum zainteresowania pozostają firmy duże i działające na ryn-ku od dłuższego czasu. Istotne z punktu widzenia gospodarki małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają w doniesieniach podrzędną rolę. To samo doty-czy startupów, które przyspieszają wprowadzanie innowacji do gospodarki.
W polskich i niemieckich mediach przedsiębiorczość jest łączona z ocena-mi w wyniku kontekstualizacji, np. przedstawiania w powiązaniu z sukcesem lub porażką, skandalami bądź dobroczynnością, regulacjami prawnymi czy też naruszeniami przepisów. Również stosowane w mediach atrybuty służące opisaniu przedsiębiorców i przedsiębiorczyń są w Polsce i Niemczech podob-ne: „skuteczny”, „aktywny”, „innowacyjny”. Jeśli w doniesieniach pojawiają się
negatywne cechy, to w obu krajach dzieje się tak ze względu na rażące postę-powanie opisywanych przedsiębiorców albo przedsiębiorczyń.
Inną cechą wspólną, zaobserwowaną zarówno w Polsce, jak i w Niemczech, jest fakt, że tylko mała część doniesień została poświęcona przedsiębiorczy-niom (kobiety jako media subject). Warto zwrócić uwagę, że w obu krajach przedsiębiorczynie przedstawiano w lepszym świetle niż przedsiębiorców.
W doniesieniach na temat przedsiębiorczych kobiet rzadziej pojawiały się takie tematy, jak dane ekonomiczne, finanse i inwestycje. Zamiast tego można było przeczytać o tematach miękkich, takich jak filozofia firmy. Ani w polskich, ani w niemieckich mediach przedsiębiorczyń nie prezentowano jako fenomenu, a ich działalności gospodarczej w formie większego (niż dla przedsiębiorców) wyzwania. A jednak i w polskich, i w niemieckich opisach przedsiębiorczyń częściej obserwowano również informacje na temat ich ży-cia prywatnego. To perspektywa, której brak w przypadku prezentacji przed-siębiorców mężczyzn. W ten sposób pojawia się zawoalowana informacja o typowo kobiecym wyzwaniu: wykonywaniu szpagatu pomiędzy życiem rodzinnym i zawodowym.
Większość polskich i niemieckich doniesień o przedsiębiorczości jest au-torstwa mężczyzn. Ich sposób pisania różni się w obu krajach od stylu pre-ferowanego przez dziennikarki. Te bowiem częściej piszą o przedsiębiorczy-niach. Doniesienia ich autorstwa są bardziej pozytywne, częściej przedstawiają przedsiębiorczość jako szansę, rzadziej skupiają się na skandalach. Ponadto raczej podkreślają takie atrybuty wizerunku, jak świadomość ponoszonej odpowiedzialności aniżeli zorientowanie na zysk.
Poza omówionymi cechami wspólnymi analiza wykazała również istotne różnice. Niemieckie doniesienia mają bardziej wyważony charakter, oferując pozytywne, negatywne i neutralne treści. Zwraca uwagę duży odsetek donie-sień ambiwalentnych, prezentujących zarówno szanse, jak i zagrożenia, mocne i słabe strony przedsiębiorczości. Natomiast dla polskich doniesień charakte-rystyczne są doniesienia neutralne. Wynika to z silnej koncentracji mediów na temacie regulacji prawnych i politycznych, o których dziennikarze donoszą w sposób sprawozdawczy i czysto informacyjny. Zdecydowana koncentracja polskich dziennikarzy wokół kwestii polityki i prawa prowadzi do pisania sys-temowych, abstrakcyjnych doniesień, w których – odwrotnie niż w przypadku niemieckich mediów – nie odbywa się personalizacja przedsiębiorczości. Dużo
rzadziej w centrum zainteresowania autora artykułu stoi osoba przedsiębiorcy/
przedsiębiorczyni bądź opisuje się osobiste tło.
Przyglądając się zmianom, jakim w obu krajach podczas dziesięciu ba-danych lat od przystąpienia Polski do UE podlegały tematyka, obrazy i kon-tekstualizacja przedsiębiorczości, można stwierdzić dużą stałość w funkcji czasu. Nie zaobserwowano zbliżenia perspektyw i ocen wraz z postępem procesów europeizacji. Zmiana tradycyjnych wyobrażeń i systemów wartości jest długotrwałym procesem. W tym kontekście powstaje pytanie, czy można zaobserwować takie przemiany w dynamicznych systemach komunikacyj-nych – rozwijających się dzięki digitalizacji mediów od modelu komunikacji typu one to many do many to many. Interesującym pytaniem badawczym by-łoby w tym kontekście sprawdzenie, jak przedsiębiorczość jest przez różnych aktorów prezentowana i dyskutowana w mediach społecznościowych, które odzwierciedlają również mniej znaczne przesunięcia, zanim te przedostaną się do mainstreamu.
„W zwierciadle mediów” – tak brzmi tytuł projektu badawczego. W na-wiązaniu do tego tytułu i w obliczu uzyskanych wyników powstaje pytanie, w jakim zakresie media w Polsce i w Niemczech faktycznie odzwierciedlają przedsiębiorczość. Czy obraz przedsiębiorczości, przekazywany przez me-dia, jest odzwierciedleniem rzeczywistości, czy raczej jej zniekształceniem?
Przecież dziennikarskie procesy wyboru i kontekstualizacja tematyczna powo-dują, że małe i średnie przedsiębiorstwa czy też przedsiębiorczynie pozostają w mediach zbyt słabo reprezentowane. Ponadto jeszcze bardziej ugruntowują stereotypy, takie jak otoczony atmosferą skandalu karierowicz, skuteczny, zo-rientowany na zysk przedsiębiorca płci męskiej i świadoma odpowiedzialności przedsiębiorczyni, która musi zająć się także rodziną.
Z jednej strony badanie pokazuje rzeczową płaszczyznę doniesień, stano-wiącą podstawę przekazu informacyjnego gazet. Ponadto jednak ze względu na stosowane środki semantyczne uwagę przyciąga olbrzymie znaczenie, jakie mają doniesienia dzięki swej funkcji aktywnego twórcy ocen i konstrukcji związków znaczeniowych. Interpretacje zawarte w artykułach prasowych prze-noszą poza rzeczowymi informacjami dodatkowe (negatywne lub pozytywne) oferty percepcyjne, które mogą mieć wpływ na subiektywną adaptację wiedzy o wartych starań i pomijalnych wymiarach działania przedsiębiorców i przed-siębiorczyń. W tym sensie doniesieniom prasowym o przedsiębiorczości
– jako istotnemu filarowi polityki informacyjnej – można przypisywać zna-czący wpływ na rozwój aktywności gospodarczej.
Zaleta międzynarodowych badań porównawczych wobec analiz ograni-czonych do jednego kraju polega na możliwości zapobieżenia wyciągania ogólnikowych wniosków, które, jak określa to Thomaß (2013: 35), „wynikają z naiwnego uniwersalizmu”. Dzięki temu w ramach projektu udało się zajrzeć w system gospodarczy i medialny, przekazywane przez media stereotypy ról i wyobrażenia o kulturze sąsiada. Stanowi to przyczynek do lepszego zrozu-mienia innej kultury, przy jednoczesnym wnikliwszym zrozumieniu własnej kultury w szerszym kontekście.
Bibliografia
DOKUMENTY (AKTY PRAWNE, RAPORTY, STRATEGIE, STATYSTYKI)
Balcerzak-Paradowska B. i in. (2011). Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, War-szawa: PARP.
BGA – Bundesweite Gründerinnenagentur (2013). Gründerinnen und Un-ternehmerinnen in Deutschland II – Unternehmensbezogene Daten und Fakten. Nr. 34, http://www.existenzgruenderinnen.de/SharedDocs/
Downloads/DE/Publikationen/34-Unternehmensbezogene-Daten.
pdf;jsessionid=71DB16765A07B07C18027A19970B4914?__blob=publi-cationFile (20.11.2017).
BGB – Bürgerliches Gesetzbuch (2017). §14 Abs. 1.; https://www.gesetze-im--internet.de/bgb/__14.html (20.06.2017).
Biblioteka Narodowa (2015a). Raport o rynku wydawniczym w Polsce w 2013 r.
http://www.bn.org.pl/aktualnosci/842-raport-o-rynku-wydawniczym-w--polsce-w-2013-r..html (20.09.2017).
Biblioteka Narodowa (2015b). Ruch wydawniczy w liczbach. LIX:2013. War-szawa.
BMBF – Bundesministerium für Bildung und Forschung (2017). Hightech--Strategie 2020. https://www.bmbf.de/pub_hts/HTS_Broschure_Web.pdf
(20.06.2017).
Brixy U., Sternberg R., Vorderwülbecke A. (2011). Unternehmensgründun-gen von Migranten. Ein Weg zur ökonomischen und sozialen Integration.
IAB Kurzbericht. 8. Nürnberg: Institut für Arbeitsmarkt – und Berufsfor-schung.
Bundesministerium für Arbeit und Soziales (2010). Unternehmen mit We-itblick 2010, Perspektive 50Plus – Beschäftigungspakte in den Regionen.
Berlin. https://www.perspektive50plus.de/fileadmin/user_ upload/me-dien/publikationen/Broeschuere_Unternehmen_mit_Weiblick_2010.pdf (04.09.2017).
CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej (2012). Komunikat z badań:
Opinie na temat pracy dziennikarzy. BS/164/2012.
Dmochowska H. (red.) (2014). Polska w Unii Europejskiej 2004-2014 (raport).
Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Drozdowski R., Matczak P. (red.) (2004). Samozatrudnienie (analiza wyników badań). Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
Dz.U. (2000). Nr 94, poz. 1037, Kodeks spółek handlowych.
Dz.U. (2016). Poz. 1829 Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z 2004 roku.
Dz.U. (2017). Poz. 459 [Dz.U. 1964 Nr 16 poz. 93], Kodeks cywilny, Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (jednolity tekst ustawy Kodeks cywilny z dnia 9 lutego 2017 roku).
GEM (2015). Global Entrepreneurship Monitor. Global Report 2014.
GEM (2017). Global Entrepreneurship Monitor. Global Report 2016.
GMMP – Global Media Monitoring Projekt (2010). Who makes the news?
http://whomakesthenews.org/gmmp/gmmp-reports/gmmp-2010-reports (15.09.2017).
GMMP – Global Media Monitoring Project. (2015a). National Report. Poland.
http://cdn.agilitycms.com/who-makes-the-news/Imported/reports_2015/
national/Poland.pdf (12.01.2017).
GMMP – Global Media Monitoring Project (2015b). National Report. Ger-many. http://cdn.agilitycms.com/who-makes-the-news/Imported/
reports_2015/national/Germany.pdf (12.01.2017).
GUS – Główny Urząd Statystyczny (2011). Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 2008-2011. Warszawa.
GUS – Główny Urząd Statystyczny (2014). Zmiany strukturalne grup podmio-tów gospodarki narodowej w rejestrze regon, 2013 r. Warszawa.
GUS – Główny Urząd Statystyczny (2016). Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 2013-2015. Warszawa.
IfM – Institut für Mittelstandsforschung: KMU in Deutschland gemäß der KMU-Definition der EU-Kommission (2010-2014). https://www.ifm-bonn.
org/fileadmin/data/redaktion/statistik/unternehmensbestand/dokumente/
KleineUnt-D_2010-2014_IfM-_und_EU-Def.pdf (20.03.2017).
KfW (2005). KfW-Gründungsmonitor 2005. Kurzfassung der jährlichen Analyse Struktur und Dynamik des Gründungsgeschehens in Deutschland.
https://www. kfw.de/Download-Center/Konzernthemen/Research/
PDF-Dokumente-Gr%C3%BCndungsmonitor/Gr%C3% Bcndungsmo-nitor-2005-kurz.pdf (20.06.2017).
KfW (2016). KfGründungsmonitor 2016. Arbeitsmarkt trübt Gründungslust deutlich – Innovative Gründer behaupten sich. https://www.kfw.de/
PDF/Download-Center/Konzernthemen/Research/PDF-Do kumen-te – Gr%C3%BCndungsmonitor/Gr%C3%BCndungsmonitor-2016.pdf (20.06.2017).
KfW-ifo-Mittelstandsbarometer (2009a). Geschäftsklima auf gesamtdeut-schem Allzeittief, Februar 2009. https://www.kfw.de/Download-Center/
Konzernthemen/Research/PDF-Dokumente-KfW-ifo-Mittel-standsbaro-meter/2009/Mittelstandsbarometer-02_09.pdf (04.09.2017).
KfW-ifo-Mittelstandsbarometer (2009b). Verschnaufpause nach Rekordanstieg, September 2009. https://www.kfw.de/Download-Center/Konzernthemen/
Research/ PDF-Dokumente-KfW-ifo-Mittelstandsbaro-meter/2009/
KfW-ifo-Mittelstandsbarometer-09-2009.pdf (04.09.2017).
KRRiT – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (2015). Informacja o podstawo-wych problemach radiofonii i telewizji w 2014 roku.
Kurowska A., Dwórznik I., Franczak P. (2011). Prawo sprzyjające przedsiębior-czości kobiet w Polsce. Rekomendacje zmian (ekspertyza). Warszawa: PARP.
Łapiński J., Nieć M., Brzeźnik G., Zakrzewski R. (2013). Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce. W: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011-2012, A. Tarnawa, P. Zadura-Li-chota (red.). Warszawa: PARP.
Media Pluralism Monitor (2015). Monitoring Risks in EU Member States.
http://cmpf.eui.eu/media-pluralism-monitor (12.01.2017).
PARP (2011). Jak zostać i pozostać przedsiębiorcą. Informator dla nowopow-stałych firm. http://www.parp.gov.pl (05.06.2017).
Płatek A. (red.) (2014). Warunki powstawania i działania oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach 2008-2012 (ra-port). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Płatek A. (red.) (2015). Warunki powstania i działania oraz perspektywy roz-wojowe polskich przedsiębiorstw powstałych w latach 2009-2013 (raport).
Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Przedsiębiorczość w Polsce (2014). Warszawa: Ministerstwo Gospodarki.
Przedsiębiorczość w Polsce (2015). Warszawa: Ministerstwo Gospodarki.
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej (2014). Warszawa: GUS.
Söllner, R. (2014): Die wirtschaftliche Bedeutung kleiner und mittlerer Unter-nehmen in Deutschland. WISTA – Wirtschaft und Statistik. Wiesbaden:
Statistisches Bundesamt.
Sternberg i in. (2013). Global Entrepreneurship Monitor – Unternehmensgrün-dungen im weltweiten Vergleich, Länderbericht Deutschland. Hannover, Nürnberg: Global Entrepreneurship Research Association (GERA).
Sternberg i in. (2014). Global Entrepreneurship Monitor – Unternehmensgrün-dungen im weltweiten Vergleich, Länderbericht Deutschland. Hannover, Nürnberg: Global Entrepreneurship Research Association (GERA).
Sternberg i in. (2015). Global Entrepreneurship Monitor – Unternehmensgrün-dungen im weltweiten Vergleich. Länderbericht Deutschland. Hannover, Nürnberg: Global Entrepreneurship Research Association (GERA).
Sternberg i in. (2016). Global Entrepreneurship Monitor – Unternehmensgrün-dungen im weltweiten Vergleich, Länderbericht Deutschland. Hannover, Nürnberg: Global Entrepreneurship Research Association (GERA).
Tarnawa A., Zadura-Lichota P. (2015). Raport o stanie sektora małych i śred-nich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2013-2014. Warszawa: PARP.
TNS-Emnid (2016). BR-Studie zum Vertrauen in den Medien.
Trzeciakowski R., Dąbroś Ł. (2016). Wizerunek przedsiębiorcy. Raport Polskiej Rady Biznesu. http://prb.pl/files/2016-02/wizerunek-przedsie-biorcy-on-line-zop.pdf (20.06.2017).
Statistisches Bundesamt (2016). Statistisches Jahrbuch. Wiesbaden.
Unternehmen stärken – Wohlstand sichern, Jahres-Mittelstandbericht (2015).
Arbeitsgemeinschaft Mittelstand. https:// www.arbeits gemeinschaft-mit-telstand.de/content/Berichte/JMB-2015.pdf (20.06.2017).
UstG (2005). §2 Abs. 1 Satz 1 und 3 UstG, W: „Umsatzsteuergesetz in der Fassung der Bekanntmachung vom 21. Februar 2005 (BGBl. I S. 386), das zuletzt durch Artikel 15 des Gesetzes vom 10. März 2017 (BGBl. I S. 420) geändert worden ist”. https://www.gesetze-im-internet .de/ustg_1980/
BJNR119530979.html (20.06.2017).
Weischenberg S., Malik M., Scholl A. (2006). Die Souffleure der Mediengesell-schaft. Report über die Journalisten in Deutschland. Konstanz: UVK.
Wydania cyfrowe zwiększą czytelnictwo prasy – raport (2014). Obserwato-rium Wolności Mediów w Polsce. http://www.obserwatoObserwato-rium.org/index.
php?option=com_content&task=view&id=4611&Itemid=64, 2014.04.02 (19.08.2017).
Zadura-Lichota P. (2015). Innowacyjna przedsiębiorczość w Polsce. Odkryty i ukryty potencjał polskiej innowacyjności. Warszawa: PARP.
OPRACOWANIA KSIĄŻKOWE
Bajka Z. (2008). Historia mediów. Kraków: Towarzystwo Słowaków w Polsce.
Becker W.P. (2011). Mittelstandsforschung – Begriffe, Relevanz und Konsequen-zen. Stuttgart: Kohlhammer Verlag.
Behmer M. (2013). Pressesysteme. W: B. Thomaß (red.) (2013d). Mediensyste-me im internationalen Vergleich. Konstanz: UVK, s. 99-116.
Berghaus M. (2004). Luhmann leicht gemacht. Eine Einführung in die System-theorie. Köln, Weimar, Wien: Böhlau Verlag.
Blum U.L.F. (2001). Entrepreneurship und Unternehmertum: Denkstrukturen für eine neue Zeit. Wiesbaden: Gabler.
Boventer H. (2004). Medien und Demokratie, Konstanz: Universtitätsverlag Konstanz.
Brickwedde K. (2007). Meinen und meinen, was andere meinen. Eine the-oretische Analyse und ein empirischer Test der Gemeinsamkeiten und Unterschiede von Meinung und Image. BoD: Norderstedt.
Bukowski J, Flis J., Hess A., Szymańska A. (2016). Rządzący i opozycja. Kra-ków: Wydawnictwo Attyka.
Bührmann A.D., Fischer U.L., Jasper G. (2010). Einleitung. W: A.D. Bühr-mann, U.L. Fischer, Jasper G., (red.). Migrantinnen gründen Unternehmen.
Empirische Analyse und innovative Beratungskonzepte. München: Rainer Hampp, s. 9-18.
Bygrave W.D., Zacharakis A. (2010). Entrepreneurship. 2 Hoboken: John Wiley
& Sons.
Casson M. (1982). The Entrepreneur. An Economic Theory. Oxford: Martin Robertson.
Dobek-Ostrowska B. (2008). Przedmowa do wydania polskiego. M. McCombs.
Ustanawianie agendy. Media masowe i opinia publiczna. Kraków: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Dobek-Ostrowska B. (2011), Polski system medialny na rozdrożu. Media w polityce, polityka w mediach. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Dobek-Ostrowska B. (2012), Italizanization (or Mediterraneanization) of the Polish Media System? Reality and Perspective. W: D.C. Hallin, P. Mancini (red.). Comparing Media Systems Beyond the Western World, Cambridge University Press.
Dobek-Ostrowska B., Barszczyn P. (red.) (2016). Zmiana w dziennikarstwie w Polsce, Rosji i Szwecji. Analiza porównawcza. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Esser F., Hanitzsch T. (red.) (2012). The Handbook of Comparative Communi-cation Research. London: Routledge.
Früh W. (2011). Inhaltsanalyse. Theorie und Praxis. Stuttgart: UTB.
Fueglistaller U., Müller C., Müller S., Volery T. (2012). Entrepreneurship:
Modelle – Umsetzung – Perspektiven. Mit Fallbeispielen aus Deutschland, Österreich und der Schweiz. Wiesbaden: Gabler.
Haber I., Richter U.A. (2010). Migrantinnen gründen Unternehmen – Normalität und Herausforderung für die Beratungspraxis. Ergebnis-se einer qualitativen Befragung von Gründerinnen und Beraterinnen.
W: A.D. Bührmann, U.L. Fischer, G. Jasper (red.). Migrantinnen gründen Unternehmen. Empirische Analyse und innovative Beratungskonzepte.
München: Rainer Hampp Verlag, s. 67-91.
Habermas J. (2005). Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa prawa. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe SCHOLAR.
Hallin D.C., Mancini P. (2004). Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics. Cambridge: Cambridge University Press.
Hallin D.C., Mancini P. (2007). Systemy medialne: trzy modele mediów i po-lityki w ujęciu porównawczym. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Hanitzsch T. (2013). Journalismuskulturen. W: B. Thomaß (red.) (2013d).
Mediensysteme im internationalen Vergleich. Konstanz: UVK, s. 183-197.
Hess A. (red.) (2007). Promocja małej i średniej przedsiębiorczości w Unii Europejskiej. Szanse –wizerunek – korzyści. Kraków: Wydawnictwo Uni-wersytetu Jagiellońskiego.
Hess A. (2013). Społeczni uczestnicy medialnego dyskursu politycznego w Polsce.
Mediatyzacja i strategie komunikacyjne organizacji pozarządowych. Kra-ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Hofstede G. (2000). Kultury i organizacje: zaprogramowanie umysłu. Warsza-wa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Hombach B. (2004). Medien als Akteur und Instrument der Politik. Gedanken zur Zukunft. Bad Hamburg: Herbert Quandt Stiftung.
Kaczorowski P. (2012). Samozatrudnienie jako forma rozwoju przedsiębior-czości w województwie łódzkim – ocena dotychczasowego stanu, bariery i perspektywy. W: E. Kwiatkowski (red.). Popytowe i podażowe aspekty kapitału ludzkiego w regionie łódzkim. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Klaus E., Lünenborg M. (2013). Das Gendering internationaler Mediensys-teme. W: B. Thomaß (red.) (2013d). Mediensysteme im internationalen Vergleich. Konstanz: UVK, s. 199-219.
Kruse A., Brickwedde K., Bitzer K., Gevorski M., Zubikova O., Marks-Biel-ska R., LizinMarks-Biel-ska W., BabuchowMarks-Biel-ska K., Kisiel R., Szulborski K., Serocka I.
(2014). Niemieckie przedsiębiorczynie w Polsce i polskie przedsiębiorczynie w Niemczech: porównanie społeczno-kulturowego zjawiska europeizacji.
Fachhochschule des Mittelstands.
Kruse A., Brickwedde K., Bitzer K., Gevorski M., Zubikova O., Marks-Biel-ska R., LizinMarks-Biel-ska W., BabuchowMarks-Biel-ska K., Kisiel R., Szulborski K., Serocka I. (2014). Deutsche Unternehmerinnen in Polen und polnische Unterne-hmerinnen in Deutschland: soziokulturelle Phänomene der Europäisierung im Vergleich. Fachhochschule des Mittelstands.
Kunczik M., Zipfel A. (2005). Publizistik. Köln: Böhlau.
Lednický V., Pyka J., Vaněk J. (2010). Struktury organizacyjnych powiązań małych i średnich przedsiębiorstw w globalnej gospodarce. Katowice: Gór-nośląska Wyższa Szkoła Handlowa.
Lippmann W. (1922). Public Opinion. New York: Harcourt Brace.
Lippmann W. (1922). Public Opinion. New York: Harcourt Brace.