ZAKRES PODMIOTOWY I PRZEDMIOTOWY

ZASTOSOWANIA KONSTRUKCJI NORMATYWNEJ KONSUMENTA NA RYNKU KAPITAŁOWYM

Podstawowe zagadnienia, czyli podmiotowy i przedmiotowy zakres zastosowania pojęcia konsumenta na rynku kapitałowym, ujęto, stosując klasyczną systematykę prawa przyjętą przez Gajusza w Instytucjach⁶². W jej ramach stawiane jest pytanie o podmiot prawa, jego status prawny i osobisty (ius ad personas pertinens), przedmiot, treść i charakter praw odnoszących się do rzeczy i zobowiązań (ius ad res pertinens) oraz prawa procesowego (ius quod ad actiones pertinens), w tym przypadku dotyczących pojęcia konsumenta w prawie obrotu instrumentami finansowymi⁶³. Metodologia ta pozwoli zaszeregować i przyporządkować poszczególne zagadnienia do przynależnego im zespołu problemów badawczych.

3.1. KONSUMENT JAKO PODMIOT OCHRONY NA RYNKU KAPITAŁOWYM

3.1.1. Pojęcie konsumenta w polskim i unijnym prawie rynku kapitałowego Ustalenie, kto jest konsumentem na rynku kapitałowym, skupia się na podmiotowym statusie prawnym uczestnika obrotu instrumentami

finanso-związane z oferowaniem konsumentom złożonych instrumentów finansowych, jak instru-menty rynku forex lub opcje binarne, autor zwracał uwagę już wcześniej; zob. J. D y b i ń s k i, [przyp. 1], s. 1371, 1311–1315.

62 „De iure divisione. Omne autem ius, quo utimur, vel ad personas pertinet vel ad res vel ad actiones […]”; zob. G a i u s, Institutes, I, 8.

63 O różnym rozumieniu klasyfikacji praw w systematyce Gajusza zob. E. P o s t e, Gai Institutes or Institutes of Roman Law by Gaius, ed. 4, Oxford 1904, s. 13–14.

wymi. Wymaga to w pierwszej kolejności rozstrzygnięcia, czy pojęcie kon-sumenta znajduje zastosowanie w ramach prawa rynku kapitałowego, a jeśli tak — w jakim zakresie i jaka jest jego treść. Polskie prawo rynku kapita-łowego nie formułuje ani nie posługuje się własnym, wykreowanym na potrzeby tej regulacji, sui generis pojęciem konsumenta. Krajowe ustawy składające się na unormowanie rynku kapitałowego nie tylko nie definiują tego pojęcia, lecz także co do zasady nie odwołują się do niego. Nie czyni-ła tego również nieobowiązująca ustawa prawo o publicznym obrocie pa-pierami wartościowymi⁶⁴.

Odmiennie pod kątem pojęciowym rzecz przedstawia się na gruncie prawa rynku kapitałowego Unii Europejskiej. Akty prawne UE normujące obrót instrumentami finansowymi nie formułują wspólnego pojęcia konsu-menta na potrzeby tego działu prawa. Do niedawna żaden z aktów nie za-wierał również własnej definicji w tym zakresie. Takie definicje przewidy-wały akty z konsumenckiego acquis, które mają zastosowanie także do czynności prawnych obejmujących papiery wartościowe, przede wszystkim dyrektywa 93/13/EWG oraz dyrektywa 2002/65/WE. Jednak ich regulacje nie miały co do zasady skutku bezpośredniego i wymagały implementacji do prawa krajowego. W rezultacie zastosowanie pojęcia konsumenta do sfery obrotu instrumentami finansowymi było co do zasady wynikiem wy-kładni dokonywanej przez judykaturę i naukę prawa.

Obecnie stan ten uległ zmianie. Od 1 stycznia 2018 r. bezpośredni sku-tek w porządkach prawnych państw członkowskich ma rozporządzenie 2016/1011 w sprawie indeksów stosowanych jako wskaźniki referencyjne⁶⁵. Własną definicję konsumenta sformułowaną na potrzeby tego aktu zawiera

64 Ustawa z dnia 21 VIII 1997 r., Dz. U. nr 118, poz. 754, t.j. Dz. U. z 2002 r., nr 49, poz. 447.

65 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1011 z dnia 8 VI 2016 r.

w sprawie indeksów stosowanych jako wskaźniki referencyjne w instrumentach finansowych i umowach finansowych lub do pomiaru wyników funduszy inwestycyjnych i zmieniające dyrektywy 2008/48/WE i 2014/17/UE oraz rozporządzenie (UE) nr 596/2014. Akt ten nor-muje kompleksowo kwestię tworzenia i stosowania wskaźników referencyjnych, które (jak np. wskaźnik Libor, Euribor lub wskaźniki odnoszące się do cen walut, cen ropy, energii) odgrywają istotną rolę w kształtowaniu cen w transakcjach międzynarodowych, ale także są szeroko stosowane w umowach dotyczących usług inwestycyjnych i finansowych, w tym z konsumentami i klientami detalicznymi, np. jako wskaźniki finansowe, do których odwo-łują się umowy kredytów hipotecznych, wartości bazowe instrumentów finansowych, warto-ści funduszy inwestycyjnych (np. funduszy rynku pieniężnego). Jednocześnie wskaźniki te były łatwo podatne na manipulacje rynkowe, a ich stosowanie i tworzenie może być przed-miotem rozmaitych konfliktów interesów. Kompleksowo na ten temat zob. European Com-mission, Commission Staff Working Document, Impact Assessment Accompanying the document Proposal for a Regulation of the European Parliament and of the Council on

indi-art. 3 ust. 1 pkt 21 rozporządzenia. Jest to novum w obszarze unijnego prawa rynku finansowego, lecz o skutkach węższych w odniesieniu do rynku kapi-tałowego, niż prima facie mogłoby się wydawać. Przepisy rozporządzenia są jednak powiązane z wieloma innymi aktami prawa rynku kapitałowe- go UE, zwłaszcza w wyniku zawartej tam definicji podmiotu nadzorowanego (art. 3 ust. 1 pkt 17 rozporządzenia), odwołania do pojęcia instrumentu finan-sowego z dyrektywy MiFID II (art. 3 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia) oraz powią-zania z regulacją zwalcpowią-zania nadużyć na rynkach kapitałowych z rozporządze-nia MAR⁶⁶. Z uwagi na powyższe, definicja ta jest omówiona w pkt 3.1.3.B.

Ponadto, akty unijnego prawa rynku kapitałowego znacznie częściej niż polskie odwołują się do pojęcia „konsument”. Wymaga to zdefiniowania jego desygnatu oraz zbadania zakresu jego zastosowania. Pojęciu „konsu-ment” w polskich tłumaczeniach aktów prawnych UE odpowiadają określe-nia: consumer w angielskich wersjach aktów, Verbraucher w wersjach nie-mieckich, consommateur we francuskich, consumidor w hiszpańskich i con-sument w holenderskich. Daje się zauważyć, że wiele aktów wyraźnie odróżnia pojęcie konsumenta obok pojęcia inwestora (investor). Powtarzal-ność takiego zastosowania wskazuje, że jest to zabieg celowy, a określenia te nie są i nie powinny być traktowane zamiennie. Kilka najważniejszych aktów prawnych prawa rynku kapitałowego UE stanowi, że zasady tworze-nia standardów technicznych w zakresie usług finansowych powinny zapew-nić właściwą ochronę deponentów, inwestorów i konsumentów w całej Unii⁶⁷.

ces used as benchmarks in financial instruments and financial contracts, SWD/2013/0336 final, Brussels, 18.09.2013.

66 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 596/2014 z dnia 16 IV 2014 r. w sprawie nadużyć na rynku (rozporządzenie w sprawie nadużyć na rynku) oraz uchy-lające dyrektywę 2003/6/WE Parlamentu Europejskiego i Rady i dyrektywy Komisji 2003/124/

WE, 2003/125/WE i 2004/72/WE, Dz. Urz. UE z 12 VI 2014 r., L 173, s. 1–61; dalej: roz-porządzenie MAR.

67 Zob. np. motyw 22 oraz art. 32 ust. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1095/2010 z dnia 24 XI 2010 r. w sprawie ustanowienia Europejskiego Urzędu Nadzoru (Europejskiego Urzędu Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych), zmia-ny decyzji nr 716/2009/WE i uchylenia decyzji Komisji 2009/77/WE, Dz. Urz. UE z 15 XII 2010 r., L 331, s. 84–119 (dalej: rozporządzenie ESMA); motyw 50 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 600/2014 z dnia 15 V 2014 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych oraz zmieniające rozporządzenie (UE) nr 648/2012, Dz. Urz.

UE z 12 VI 2014 r., L 173, s. 84–148 (dalej: rozporządzenie MiFIR); motyw 156 dyrekty-wy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/65/UE z dnia 15 V 2014 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych oraz zmieniającej dyrektywę 2002/92/WE i dyrektywę 2011/61/

UE, Dz. Urz. UE z 12 VI 2014 r., L 173, s. 349–496 (dalej: dyrektywa MiFID II); motyw 127 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 575/2013 z dnia 26 VI 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm

inwesty-W myśl art. 1 rozporządzenia o agencjach ratingowych⁶⁸ celem aktu jest osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony konsumentów i inwestorów (con-sumer and investor protection). Podobne zróżnicowanie podmiotowe wpro-wadza motyw 2 rozporządzenia w sprawie krótkiej sprzedaży. Pojęcie konsumenta od klienta i inwestora detalicznego odróżnia też rozporządzenie w sprawie PRIIP⁶⁹. Do potrzeby zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów i inwestorów (to guarantee a high level of consumer and in-vestor protection) wprost odnosi się niedawno uchwalone unijne rozporzą-dzenie prospektowe⁷⁰.

Konsumenci wchodzą w zakres większego zbioru inwestorów, stąd ver-ba legis nakazują wnioskować, że unijny prawodawca celowo rozgranicza te dwie grupy podmiotów i wyróżnia konsumentów. Wymienianie konsu-mentów na pierwszym miejscu, przed inwestorami, mogłoby wskazywać na zwiększanie nacisku na aspekt konsumencki ochrony, lecz taki wniosek mógłby okazać się zbyt daleko idący, gdyż nie jest to regułą⁷¹. Ponadto, niektóre akty prawne unijnego rynku kapitałowego wskazują w wybranych przepisach za cel regulacji ochronę konsumentów sensu stricto, a nie inwe-storów. Wielokrotne odniesienia do tak pojmowanej ochrony konsumentów czyni wspomniane wcześniej rozporządzenie w sprawie indeksów stosowa-nych jako wskaźniki referencyjne. Wiele aktów deklaruje zgodność z

pra-cyjnych, zmieniającego rozporządzenie (UE) nr 648/2012, Dz. Urz. UE z 27 VI 2013 r., L 176, s. 1–337; motyw 29 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/

2365 z dnia 25 XI 2015 r. w sprawie przejrzystości transakcji finansowanych z użyciem papierów wartościowych i ponownego wykorzystania oraz zmiany rozporządzenia (UE) nr 648/2012; motyw 46 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 462/2013 z dnia 21 V 2013 r. zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1060/2009 w sprawie agencji ratingowych, Dz. Urz. UE z 31 V 2013 r., L 146, s. 1 (CRA III); motyw 91 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/36/UE z dnia 26 VI 2013 r. w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi, zmieniającej dyrektywę 2002/87/WE i uchylającej dyrektywy 2006/48/WE oraz 2006/49/WE, Dz. Urz. UE z 27 VI 2013 r., L 176, s. 338 (CRD IV).

68 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 462/2013 z dnia 21 V 2013 r.

zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1060/2009 w sprawie agencji ratingowych (Dz. Urz. UE z 2013 r., L 146, s. 1).

69 Zob. przyp. 44.

70 Motyw 4 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1129 z dnia 14 VI 2017 r. w sprawie prospektu, który ma być publikowany w związku z ofertą publiczną papierów wartościowych lub dopuszczeniem ich do obrotu na rynku regulowanym oraz uchy-lenia dyrektywy 2003/71/WE, Dz. Urz. UE z 30 VI 2017 r., L 168, s. 12–82.

71 Zob. również motyw 46 tego rozporządzenia CRA III, w myśl którego: „Standardy techniczne obowiązujące dla sektora usług finansowych powinny zagwarantować odpowied-ni poziom ochrony deponentów, inwestorów i konsumentów w całej Uodpowied-nii”.

wami podstawowymi UE i ich poszanowanie, dotyczy to w szczególności prawa do ochrony konsumentów sformułowanego w art. 38 Karty praw pod-stawowych Unii Europejskiej⁷².

Brzmienie innych przepisów mogłoby prima facie sugerować, że wyraz

„konsument” jest w nich stosowany jako synonim pojęcia „klient” (cus-tomer)⁷³, co zniekształcałoby sens niektórych instytucji i mogło wpływać na ich ocenę prawną. Do takiego wniosku prowadziłoby zwłaszcza brzmienie polskiej wersji kluczowego dla unijnego rynku kapitałowego art. 2 rozpo-rządzenia powołującego ESMA. Jest w nim mowa verba legis o „konsumentach usług finansowych”. Jednak porównanie wersji językowych prowadzi do wniosku, że jest to „tylko” kolejna nieścisłość polskiej wersji językowej⁷⁴, a przepis powinien odnosić się do „klientów usług finansowych”. Wersja angielska mówi w tym względzie o customers of financial services, wer- sja niemiecka o der Kunden, die Finanzdienstleistungen in Anspruch nehmen, wersja hiszpańska o los clientes de los servicios financieros, a wersja holen-derska o gebruikers van financiële diensten⁷⁵. Jeśli zważyć, że wspomniana nieścisłość pojawia się w przepisie podającym główny cel ustanowienia Europejskiego Systemu Nadzoru Finansowego, należy krytycznie odnieść się do błędnego przekładu tego przepisu na język polski. Istnieje zasadnicza różnica w tym, czy celem aktu prawnego jest zapewnienie „odpowiedniej ochrony konsumentów usług finansowych”, kiedy pojęcie to zostało zdefi-niowane normatywnie w systemie prawa, czy ochrony ogółu „klientów usług finansowych”. Prawidłowe jest drugie brzmienie, odmienne od obecnej pol-skiej wersji. Jest ono inkluzywne, obejmując nie tylko konsumentów, lecz

72 Zob. np. motyw 54 rozporządzenia MiFIR; motyw 166 dyrektywy MiFID II; motyw 129 rozporządzenia delegowanego Komisji (UE) 2017/565 z dnia 25 IV 2016 r. uzupełnia-jącego dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/65/UE w odniesieniu do wymogów organizacyjnych i warunków prowadzenia działalności przez firmy inwestycyjne oraz pojęć zdefiniowanych na potrzeby tej dyrektywy; motyw 31 dyrektywy delegowanej Komisji (UE) 2017/593 z dnia 7 IV 2016 r. uzupełniającej dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/65/UE w odniesieniu do zabezpieczenia instrumentów finansowych i środków pienięż-nych należących do klientów, zobowiązań w zakresie zarządzania produktami oraz zasad mających zastosowanie do oferowania lub przyjmowania wynagrodzeń, prowizji bądź innych korzyści pieniężnych lub niepieniężnych.

73 Zob. art. 2 ust. 1 oraz art. 9 rozporządzenia ESMA.

74 Inne przykłady nieprecyzyjnych lub błędnych polskich wersji tłumaczeń aktów unij-nych zob. J. D y b i ń s k i, w: System prawa handlowego, t. 4, Prawo instrumentów finanso-wych, red. M. Stec, Warszawa 2016, s. 1337, 1344, 1373–1374, 1378, 1379, 1381, 1400, 1407.

75 Potwierdzeniem celowego i konsekwentnego zastosowania pojęcia „konsument” w tych aktach jest brzmienie art. 9 rozporządzenia powołującego ESMA, odnoszącego się do kon-sumentów we właściwym tego słowa znaczeniu.

także szersze grono inwestorów, co jest zgodne zarówno z tłumaczeniami w głównych porządkach prawnych, jak z rzeczywistym sensem przepisu oraz funkcjonowaniem europejskiego systemu nadzoru.

3.1.2. Wskazanie desygnatu pojęcia „konsument”

w polskim prawie rynku kapitałowego

Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, że prawodawca unijny, w przeciwieństwie do polskiego, celowo i świadomie posługuje się w aktach prawa rynku kapitałowego UE pojęciem konsumenta. Jednak na poziomie krajowym prawo rynku kapitałowego nie definiuje go. Skoro analiza zakresu pojęć i definicji w prawie rynku kapitałowego potwierdziła brak autonomicznej regulacji tej instytucji, należy dokonać rekonstrukcji normy prawnej mającej za desygnat definicję pojęcia „konsument” dla sto-sunków prawnych w obrocie instrumentami finansowymi. W tym celu godzi się odwołać do normatywnego pojęcia konsumenta sformułowanego odpo-wiednio w krajowych i unijnych aktach prawnych. Proces ten powinien się odbyć w ramach wykładni przepisów prawa prywatnego celem ustalenia obowiązującego stanu prawnego w tej materii.

W pierwszej kolejności godzi się poczynić uwagę metodologiczną, że krajowe akty prawa rynku kapitałowego nie zawierają norm generalnych przewidujących reguły stosowania przepisów prawa cywilnego do stosun-ków prawnych na rynku kapitałowym. Nie istnieje reguła ogólna na kształt przewidzianego w art. 2 k.s.h. odesłania do kodeksu cywilnego w sprawach dotyczących spółek handlowych nieuregulowanych w kodeksie spółek hand-lowych. Rezultatem braku stosownej reguły ogólnej, w sytuacjach nieunor-mowanych przez ustawodawcę w przepisach szczególnych, jest konieczność każdorazowego dokonywania wykładni w ramach procesu stosowania prawa rynku kapitałowego, celem „wypełnienia” lub uzupełnienia pozor-nych lub rzeczywistych „luk” w systemie prawa. Tak pojęty proces wykład-ni powiwykład-nien być dokonywany z poszanowawykład-niem dorobku teorii prawa, w zgo-dzie z teorią normatywnych źródeł prawa, regułami egzegezy: kolizyjnymi, interpretacyjnymi, inferencyjnymi, cechą spójności systemu prawa w ramach gałęzi prawa itd.

Na poziomie reguł generalnych nie może być wątpliwości, że normy prawa cywilnego znajdują zastosowanie do stosunków prywatnoprawnych w obrocie instrumentami finansowymi w zakresie nieunormowanym przez przepisy szczególne tej regulacji. Pogląd taki wynika z zasady jedności prawa cywilnego oraz normy art. 1 k.c. dotyczącej zastosowania kodeksu cywilnego do stosunków cywilnoprawnych między osobami fizycznymi

i osobami prawnymi. W tym świetle, w ramach rekonstrukcji pojęcia „kon-sument” dla stosunków prawnych w obrocie instrumentami finansowymi w prawie polskim należy się odwołać do definicji konsumenta sformułowanej na potrzeby prawa cywilnego w art. 22¹ k.c., zgodnie z którym: „Za konsu-menta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub za-wodową”⁷⁶. Definicja konsumenta w kodeksie cywilnym ma bowiem cha-rakter uniwersalny i ma znaczenie dla całego systemu prawa⁷⁷. Znajduje ona zastosowanie do stosunków prawnych dokonywających się w różnych dzia-łach prawa na tej samej zasadzie, jak pozostałe instytucje części ogólnej prawa cywilnego, na przykład przepisy o zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej, wadach oświadczeń woli itp. W rezultacie, na podstawie wspomnianej wyżej zasady jedności prawa cywilnego uzasadnione jest sta-nowisko, że pojęcie konsumenta zdefiniowane w art. 22¹ k.c. będzie mia- ło zastosowanie do prawa rynku kapitałowego. Do gałęzi prawa cywilne- go należy również p r a w o c y w i l n e r y n k u k a p i t a ł o w e g o, do którego z kolei przynależy p r a w o k o n s u m e n c k i e r y n k u k a p i t a-ł o w e g o.

Godzi się przy tym podkreślić, że brak odwołania do pojęcia konsumen-ta w uskonsumen-tawie o obrocie instrumenkonsumen-tami finansowymi lub o ofercie publicznej nie może być odczytywany jako argument za wyłączeniem zastosowania definicji z art. 22¹ k.c. do obszarów normatywnych wyznaczonych przez te akty prawne. Analiza ustaw regulujących poszczególne sektory rynku finan-sowego wskazuje niezbicie, że polski ustawodawca nie stosuje w tym wzglę-dzie jednolitej metodologii tworzenia prawa⁷⁸. Niektóre akty prawne odwo-łują się wprost do definicji kodeksowej⁷⁹, inne posługują się verbatim poję-ciem konsumenta, nie definiując go (co zgodnie z regułami wykładni nakazuje stosować definicję z kodeksu cywilnego)⁸⁰, jeszcze inne natomiast

76 Na temat pojęcia konsumenta w art. 22¹ k.c. zob. M. P a z d a n, [przyp. 11], s. 1110–

1112; K. K a ń s k a, [przyp. 11], s. 7–49; M. B e d n a r e k, [przyp. 5], s. 732–791.

77 Tak słusznie, zamiast wielu, E. Ł ę t o w s k a, [przyp. 11], s. 44 (pogląd wyrażony w odniesieniu do definicji konsumenta z art. 384 § 3 k.c. jedynie uległ potwierdzeniu po umieszczeniu jej w części ogólnej kodeksu cywilnego w 2003 r.) oraz P. M i k ł a s z e w i c z, w: Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, komentarz do art. 22¹, nb 1.

78 Zob. również J. D y b i ń s k i, w: Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2018, komentarz do art. 22¹, nb 26.

79 Np. ustawa z dnia 12 V 2011 r. o kredycie konsumenckim, t.j. Dz. U. z 2016 r., poz.

1528, lub ustawa z dnia 23 III 2017 r. o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośred-nikami kredytu hipotecznego i agentami, Dz. U. poz. 819.

80 Np. ustawa z dnia 29 VIII 1997 r. — Prawo bankowe, t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 1876, lub ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta, t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 683.

w ogóle nie posługują się pojęciem konsumenta⁸¹. To właśnie w przypadku tej ostatniej grupy aktów prawnych milczenie ustawodawcy mogłoby kreo-wać podstawy do wątpliwości w kwestii zastosowania definicji z art. 22¹ k.c.

do zakresu ich unormowania⁸². Takie wątpliwości byłyby jednak nieuzasad-nione. Argument o uniwersalnym zastosowaniu definicji konsumenta w sy-stemie prawa prywatnego ma zastosowanie także do tych relacji w poziomie (tj. stosunków cywilnoprawnych), które są unormowane w ustawach o mie-szanym charakterze regulacji, tj. publiczno-prywatnoprawnym, jak ustawy normujące rynek kapitałowy. Ponadto, przepis art. 22¹ k.c. ma charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens). Obecna konstrukcja legalna defi-nicji konsumenta zakłada, że osoba fizyczna spełniająca formalne przesłan-ki z art. 22¹ k.c. posiada ten status, czy tego chce czy nie. W sytuacji, kiedy zamiarem ustawodawcy jest wyłączenie zastosowania danej normy do okre-ślonego obszaru unormowania, to co do zasady czyni to expressis verbis⁸³. Dlatego nie powinno być wątpliwości, że kodeksowa definicja konsumenta znajduje kogentne zastosowanie do stosunków prawnych w obrocie instru-mentami finansowymi, na rynku funduszy inwestycyjnych, alternatywnych funduszy inwestycyjnych i alternatywnych spółek inwestycyjnych, podobnie jak na rynku usług ubezpieczeniowych i funduszy emerytalnych.

Pogląd o powszechnym zastosowaniu definicji konsumenta z art. 22¹ k.c.

jest uzasadniony przez wzgląd na wyjątkową rolę i naturę prawa

konsumenc-81 Obok dwu wspomnianych aktów prawa rynku kapitałowego także ustawa z dnia 28 VIII 1997 r. o funduszach inwestycyjnych i zarządzaniu alternatywnymi funduszami in-westycyjnymi, ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, t.j. Dz. U.

z 2017 r., poz. 870, ustawa z dnia 11 IX 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekura-cyjnej, t.j. Dz. U. z 2017 r., poz. 1170.

82 Chodzi, precyzując, o wątpliwości wynikające z dokładnie takiej podstawy. W litera-turze zwraca się uwagę na różne wątpliwości dotyczące pojęcia konsumenta i ukazuje się je z wielu perspektyw. Kilka z nich wskazuje E. Ł ę t o w s k a, [przyp. 11], s. 40–45 (inną wątpliwość autorki przytoczono dosłownie w przyp. 97 ze względu na jej znaczenie dla pro-wadzonego tam wywodu). Na „wiele kontrowersji” związanych z ustaleniem zakresu zastoso-wania prawa konsumenckiego i definicji legalnej konsumenta do usług finansowych zwróciła niedawno uwagę E. Rutkowska-Tomaszewska, z podaniem przyczyn i dodatkowej literatury (mimo że część z kontrowersji utraciła taki charakter po nowelizacji kodeksu cywilnego z 2003 r.). Zob. E. R u t k o w s k a - T o m a s z e w s k a, Wstęp, w: Doradczy Komitet Na-ukowy przy Rzeczniku Finansowym, Raport otwarcia. Diagnoza stanu badań nad ochroną klientów rynku usług bankowych w Polsce, Warszawa, 6 XI 2017 r., s. 4 (zob. https://rf.gov.

pl/pdf/DKN_Raport_Otwarcia_Rynek_Bankowy_final.pdf).

83 Tytułem przykładu powołać można wyłączenie z zakresu przedmiotowego ustawy o kredycie konsumenckim umów o świadczenie usług maklerskich między konsumentami a krajowymi i zagranicznymi firmami inwestycyjnymi (art. 4 ust. 1 pkt 3) lub wyłączenie z zakresu ustawy o prawach konsumenta umów dotyczących usług finansowych niezawiera-nych na odległość (art. 4 ust. 2).

kiego w systemie prawa prywatnego. Unormowanie konsumenckie bywa postrzegane jako szczególny zbiór przepisów w systemie prawa prywatnego (Sonderprivatrecht), który przenika do poszczególnych działów prawa pry-watnego i nakłada konsumenckie ramy na istniejące instytucje, wzbogacając tradycyjny zestaw instrumentów ochrony prawnej przewidziany dla niepro-fesjonalnych uczestników rynku⁸⁴. System prawny zna wiele przypadków, kiedy z jedną sytuacją ustawodawca wiąże kilka skutków prawnych i oko-liczność ta nie musi świadczyć o niezgodności zbiegających się norm⁸⁵. Istnieją sfery, w których zakresy odrębnych regulacji „nakładają się” lub

„zachodzą” na siebie. Wymiar i przebieg tej współrelacji wymaga zawsze pogłębionej analizy. Współistnienie przepisów, których zakresy obejmują ten sam podmiot lub przedmiot czynności prawnej, jest sytuacją nierzadką w systemie prawa i w zasadzie naturalną, zwłaszcza gdy odwołując się do klasycznych pojęć, „stosunki w pionie” nakładają się na „stosunki w pozio-mie”. Wyjaśnianie relacji między przepisami w systemie prawa jest rolą ustawodawcy w procesie legislacyjnym bądź judykatury i nauki wykorzystu-jących do tego instrumentarium teorii prawa, szczególnie w obszarze dogma-tyczno-prawnym przy zastosowaniu reguł wykładni, inferencyjnych oraz ko-lizyjnych, a także dyrektyw interpretacyjnych.

Wymaga podkreślenia, że to właśnie prawo konsumenckie stanowi jeden z najciekawszych przykładów unormowania o zróżnicowanym charakterze i szczególnej roli w systemie prawa prywatnego⁸⁶. Jego stosowanie

nierzad-84 Dyskusje co do natury i umiejscowienia prawa konsumenckiego w systemie prawa

nierzad-84 Dyskusje co do natury i umiejscowienia prawa konsumenckiego w systemie prawa