Zakres semantyczny pojęcia ‘winy’

W niniejszym rozdziale wskazuję pojęcia, które – choć ściśle powiązane seman-tycznie z ‘winą’ – nie stały się przedmiotem opisu w mojej pracy. Określam w ten sposób granice klasy wyrażeń rozpatrywanych w części analitycznej. W części II rozdz. 1 i 2 zaznaczyłam, że konteksty z podmiotem nieosobowym (przedmio-towym lub nieprzedmio(przedmio-towym) traktuję jako realizację pojęcia ‘przyczyny’ lub

‘sprawstwa nieosobowego’ i nie łączę ich z pojęciem ‘winy moralnej’.

39 Tego typu sformułowania są zresztą w mojej ocenie stosunkowo rzadkie.

40 Jest to oczywiście wyidealizowany model działania prawa. Wątpliwości budzi kwestia, czy rzeczywiście prawo jest zawsze wyrazicielem „społeczeństwa”. Zapewne słuszniej byłoby powiedzieć, że ze swej natury prawo powinno być akceptowanym przez wszystkich sposobem regulowania relacji społecznych i pełnić rolę służebną względem społeczeństwa.

Zauważmy, że w części przypadków tę samą sytuację w rzeczywistości poza-językowej można językowo ująć na dwa sposoby: jako winę X-a wobec Y-a (prze-winienie X-a wobec Y-a) lub krzywdę Y-a (krzywdę wyrządzoną Y-owi przez X-a).

Przemawia to za uznaniem pojęć ‘winy’ i ‘krzywdy’ za wprawdzie odrębne kon-ceptualnie, lecz ściśle powiązane pojęcia. Sądzę, że granicę między tymi pojęciami należy uznać za nieostrą. Niektóre składniki semantyczne struktury aktantowej winy i krzywdy mogą być tożsame, lecz ich hierarchizacja i stopień językowego wyodrębnienia, wyprofi lowania, jest odmienny. W pojęciu ‘krzywdy’ pierwszo-planowa rola przypada Y-owi, X zaś zwykle usunięty jest w tło⁴¹.

‘Wina’⁴² i ‘krzywda’ mogą zatem w określonych sytuacjach być uznane za pojęcia komplementarne. Subiektywne poczucie krzywdy Y-a nie musi jednak być obligatoryjnie wywołane winą popełnioną przez X-a⁴³. Por.:

(a) Jan zawinił względem Piotra i Piotr czuje się pokrzywdzony przez Jana.

(b) Jan nie zawinił względem Piotra, ale Piotr i tak czuje się pokrzywdzony przez Jana.

(c) Piotr czuje się skrzywdzony przez Jana, choć Jan w niczym względem niego nie zawinił – przeciwnie: chciał zrobić dla niego coś dobrego.

Zdanie (a) obrazuje sytuację „komplementarności” pojęć ‘winy’ i ‘krzywdy’.

Wina popełniona przez X-a postrzegana jest przez Y-a jako wyrządzona mu przez X-a krzywda. W zdaniu (b) natomiast ukazane jest subiektywne poczucie krzywdy Y-a, niewynikające z żadnej winy X-a. Jeszcze wyraźniej widać to w zdaniu (c), w którym subiekt wartościowania twierdzi, że X chciał dla Y-a zrobić coś dobrego.

Pojęcie ‘krzywdy’ może być także odnoszone do takich sytuacji, w których nie ma mowy o złu dokonanym przez osobowego X-a – to, co Y postrzega jako zło dla siebie, spowodowane jest czynnikami niezależnymi od jakiejkolwiek osoby.

Wspomina o tym autor następującej fi lozofi cznej analizy zjawiska krzywdy, posłu-gując się pojęciem ‘skrzywdzenia przez los’, niespowodowanego czyjąś winą, por.:

Poczucie krzywdy bierze się z uświadomionej sytuacji niezawinionej nierówności, dyskrymi-nacji, upośledzenia, braku szansy. Poczucie krzywdy może mieć zatem człowiek ułomny, kaleki

41 X bywa wyprofi lowany na równi z Y-em w wyrażeniach typu: X wyrządził Y-owi krzywdę, X skrzywdził Y-a. Zauważmy, że w tych wyrażeniach, podobnie jak w innych wypowiedziach przywołujących koncept ‘krzywdy’ Y jest obligatoryjnym uczestnikiem sytuacji i nie może być usunięty do tła, por. zdania wyraźnie eliptyczne: *X skrzywdził, *X wyrządził krzywdę. Inaczej jest w przypadku wyrażeń odwołujących się do pojęcia ‘winy’, por. poprawne zdania, w których Y nie jest wyprofi lowany: X zawinił, X jest winny P, To wszystko wina X-a.

42 W podstawowym sensie analizowanym w tej pracy, czyli jako ‘wina moralna’, nie zaś ‘spraw-stwo’.

43 Subiektywizm w postrzeganiu sytuacji określanej jako krzywda ukazuje następujący przykład objaśnienia tego pojęcia: Zranienia dokonują się w sferze uczuć – ja czuję się skrzywdzony. Nie liczy się to, że ktoś chciał mojego dobra, że ktoś czynił dobro dla mnie, ale liczą się moje odczucia subiek-tywne – ja czuję się skrzywdzony. Zasady, intencje, normy obieksubiek-tywne tutaj się nie liczą, liczy się mój odbiór, jak ja to przyjmuję – czy czuję się zraniony, czy nie. (źródło: http://siedlce.odnowa.org/

katechezy/potrzeba_uzdrowienia)

czy chory (np. zarażony w szpitalu wirusem HIV czy żółtaczką zakaźną). To poczucie chyba się

„nie zmniejsza”, nawet gdy ktoś pomagał „złemu losowi”, prowadząc samochód po pijanemu i powodując wypadek. Świadomość gorszego wyposażenia genetycznego także może gene-rować odczuwanie krzywdy. Brak urody może również dać taką reakcję. Nawet rasa, kolor skóry w warunkach dyskryminacji i ekstremalnego zagrożenia może być odczuwany jako krzywda. „Skrzywdzonych przez los” jest wielu i wiele jest ich odmian. (Zacher 2003: 134)

Podobnie jest w przypadku ‘winy’ – jak wynika z kontekstów przywołanych w czę-ści II, rozdz. 1, rzeczownik wina odnosi się niekiedy także do nieosobowego sprawstwa.

Podsumowując przeprowadzone rozważania na temat relacji konceptualnych między ‘winą’ i ‘krzywdą’, należy stwierdzić, że określenia: wina X-a lub krzywda Y-a można pod pewnymi warunkami odnieść do tej samej sytuacji w rzeczywi-stości pozajęzykowej. Określenia te różnią się jednak zasadniczo pod względem sposobu hierarchizacji składników pojęciowych oraz profi lowania sytuacji. Z tego względu uznaję ‘winę’ i ‘krzywdę’ za odrębne byty konceptualne i w mojej ana-lizie skupiam się na jednostkach leksykalnych związanych z ‘winą’. Konsekwen-cją tego ujęcia jest dobór materiału poddanego analizie, m.in. rezygnacja z opisu nazw odnoszących się do emocji oraz stanu psychiczno-duchowego Y-a (np. nie-chęć, żal (do kogoś), gniew, poczucie krzywdy itp.) oraz z nazw odnoszących się do osoby pokrzywdzonej (np. rzeczownikowe użycia leksemów pokrzywdzony, skrzywdzony oraz leksemy takie, jak np. ofi ara itp.) i innych jednostek przywo-łujących pojęcie ‘krzywdy’. W toku analizy posługiwać się będę jedynie okre-śleniami pokrzywdzony i skrzywdzony w odniesieniu do osoby Y-a, ich znaczenie nie jest jednak przedmiotem dociekań semantycznych.

Nie uwzględniam również wyrażeń komunikujących pojęcia ‘kary’ i ‘przeba-czenia’. Kara i przebaczenie mają, rzecz jasna, określone miejsce w ogólnym sce-nariuszu sytuacji winy, o czym świadczą choćby wyrażenia: kara za winy, kara niewspółmierna wobec winy, przebaczyć komuś winy itp. W akcie przebaczenia podświetlana jest jednak przede wszystkim osoba Y-a (przebaczającego, skrzyw-dzonego bezpośrednio lub pośrednio), natomiast osoba X-a (krzywdziciela, któ-remu Y przebacza P) oraz związek między X-em a Y-em są usunięte do tła. Nieco inaczej jest w przypadku rzeczownika pojednanie, którego znaczenie ujmuje syme-tryczną relację między X-em a Y-em – leksem ten zwykle odnosi się do sytuacji, w której X i Y zawinili względem siebie nawzajem i nawzajem sobie przebaczają.

Również pojęcie ‘kary’ nie stało się przedmiotem analizy w mojej pracy, choć kara typowo presuponuje czyjąś winę (to, że X zrobił coś złego, tj. coś, czego – zdaniem nakładającego karę – X nie powinien był robić, por. Bednarek 1978)⁴⁴. Koncept ten cechuje się jednak wyraźnie odmienną strukturą aktantową, w której na pierwszym planie znajdują się Z („sędzia”) oraz winowajca X, pokrzywdzony Y jest zaś aktantem nieobecnym lub fakultatywnym.

44 Poza kontekstami w rodzaju: X został niewinnie ukarany za P, odnoszącymi się do faktu nieprawidłowego ustalenia odpowiedzialności X-a za P.

Pojęcie ‘winy’ wchodzi także w ścisły związek z pojęciem ‘odpowiedzialno-ści’. W tym drugim, jako wieloaspektowym i szerszym zakresowo w stosunku do

‘winy’, mieszczą się także informacje o cechach przypisywanych człowiekowi (por. On jest odpowiedzialny, rzetelny, sumienny itp.), charakterystyce działania lub zachowania jakiejś osoby (por. Zachował się kompletnie nieodpowiedzialnie.

Swoje obowiązki wykonuje odpowiedzialnie.) czy też o doniosłości jakiegoś przed-sięwzięcia bądź zadania (por. Pracuje na odpowiedzialnym stanowisku. Podjęliśmy odpowiedzialną decyzję.). Ponieważ obszarem zainteresowania w tej pracy jest pojęcie ‘winy’, ograniczam zakres rozważań, uwzględniając jedynie te jednostki leksykalne, które komunikują pojęcie ‘odpowiedzialności moralnej’. Relacja mię-dzy pojęciami ‘winy’ i ‘odpowiedzialności’ bez wątpienia wymaga pogłębionej analizy. Żeby jednak jej przeprowadzenie było możliwe, konieczne wydaje się uprzednie potraktowanie ‘winy’ i ‘odpowiedzialności’ rozłącznie oraz stworzenie możliwie pełnego opisu monografi cznego sposobów językowego ukształtowania obu pojęć⁴⁵. Przede wszystkim trzeba stwierdzić, czy mamy do czynienia z jed-nym, złożonym pojęciem ‘odpowiedzialności’, czy też należy zupełnie osobno traktować komunikowane przez wieloznaczny przymiotnik o kształcie odpowie-dzialny sensy: ‘cecha człowieka’, ‘zobowiązanie’ i ‘odpowiedzialność moralna’.

Takie badania nad pojęciem ‘odpowiedzialności’ i wyrażającymi je w polszczyźnie jednostkami prowadzi D. Mafutala (zob. np. 2007a, 2007b). O różnicach seman-tycznych między predykatami komunikującymi pojęcia ‘winy’ i ‘odpowiedzial-ności’ będzie mowa w dalszym ciągu pracy (zob. część III, rozdz. 3.1.).