Na tropach motywatorów…
15. Zapewniaj uczniom zarówno okresy wzmożonej aktywności, jak i względnego
spokoju. Intensywne okresy pracy twór-czej powinny być przerywane odpoczyn-kiem. Wówczas dochodzi do tzw. inkubacji, tj. pozaświadomego dojrzewania pomysłu i ewentualnych rozwiązań problemu. Prze-sadna eksploatacja potencjału twórczego uczniów może doprowadzić do przemę-czenia i znużenia działalnością kreatywną, a twórczość bez przyjemności osobistej ze strony twórcy traci rację bytu. Warto spoj-rzeć na wszelkie działania twórcze jako oka-zje do czerpania radości, poprawiania swo-jego nastroju. Zamiast przesadnej orientacji na efektach w przypadku przedmiotów arty-stycznych należy skupić się na wzbudzaniu samej przyjemności tworzenia.
16. Udostępniaj środki niezbędne do reali-zacji pomysłów. Kluczowe znaczenie dla rozwoju twórczości ma to, że wartościo-we pomysły można przynajmniej w jakimś stopniu zrealizować. Nauczyciel powinien być swoistym mentorem, który w przypad-ku dostrzeżenia przez ucznia trudności we wdrażaniu pomysłu doradzi mu, w jaki spo-sób mógłby je pokonać. Ważne jest wska-zywanie nie konkretnych kroków, ale wielu możliwości, które uczeń samodzielnie
skon-kilku ścieżek, które pomogą znaleźć opty-malne rozwiązanie).
17. Utrwalaj zwyczaj pełnej realizacji pomy-słów. Czasami uczniom brakuje determina-cji w realizowaniu swoich całkiem dobrych pomysłów. Ważne jest, aby na podstawie przykładów z nauki, historii sztuki, biografii wybitnych postaci zrozumieli konieczność sprawdzenia idei w praktyce i wytworzyli w swoim działaniu skrypt „materialnej ob-róbki” pomysłu. Uświadomienie sobie dłu-gości drogi, jaka jest do przebycia między ideą a jej wcieleniem w życie, może być ogólną perspektywą edukacyjną, właściwie kształtującą motywację do rozwoju i stawia-nia sobie kolejnych celów do realizacji.
18. Rozwijaj konstruktywny krytycyzm. Kon-struktywna krytyka nie polega tylko na po-kazaniu braków i słabych stron wytworu.
Wskazuje ona konkretne środki i kroki, jakie należy podjąć, aby jakość ocenianego dzieła uległa polepszeniu.
19. Zachęcaj do zdobywania wiedzy z róż-nych dziedzin. Najbardziej twórcze pomy-sły rodzą się na styku różnych dziedzin. Zbyt jednostronne (specjalistyczne) podejście do tematu może zablokować możliwość zrede-finiowania problemu i odkrycia jego właści-wej istoty. Swobodne manipulowanie ide-ami i pojęciide-ami, łączenie ich w ramach wielu dyscyplin i przedmiotów może doprowadzić do wytworzenia zupełnie nowej jakości, czę-sto o charakterze innowacji.
20. Rozpalaj twórczość w innych nauczy-cielach. Tworzenie środowiska kreatogen-nego w szkole wymaga zaangażowania wielu podmiotów i osób. Jeden kreatywny nauczyciel, choć może wiele zrobić w ra-mach swoich zajęć, nie zmieni ogólnej at-mosfery szkoły. Współpraca pedagogów w zakresie rozwijania myślenia twórczego
uczniów przy odpowiedniej motywacji każ-dej z osób może przyczynić się do powstania tzw. efektu synergii (wartość sumy efektów pracy zespołowej jest większa niż suma efek-tów pracy jednostek).
Motywacja wielokierunkowa, czyli wielość zainteresowań
Uczniowie zdolni przejawiają ciekawość po-znawczą ukierunkowaną na różne zagadnienia i tematy, czasem dotyczące zupełnie odmien-nych dziedzin. Nierzadko można spotkać za-twardziałego matematyka z polonistycznym i artystycznym zamiłowaniem, czy też chemika z muzycznymi ambicjami. O ile pielęgnowanie tych pasji na co dzień wymaga umiejętnego zarządzania czasem wolnym (tak, aby tydzień mógł pomieścić w sobie te wszystkie aktyw-ności), o tyle decydowanie o dalszej edukacji i powiązanie jej z zainteresowaniami bywa pro-blematyczne, a czasem przypomina wręcz an-tyczny dylemat. Młody zdolny człowiek widzi tę sytuację decyzyjną jako nierozwiązywalną, wy-magającą bez względu na dokonany wybór po-niesienia straty i rezygnacji z tego, co wartościo-we i przynoszące radość. Co ciekawartościo-we, dla osób z zewnątrz ta sytuacja postrzegana jest jako po-zytywna – lepiej mieć wiele możliwości niż tylko jedną, która kwestionuje samą logikę wyboru.
Wydaje się, że faktycznie wielość zainteresowań może stanowić dla młodych ludzi potencjalną trud-ność, która jednak nabiera nieco bardziej pozytyw-nego charakteru, kiedy wskaże się zalety tego zjawi-ska. Choć system edukacji wymaga od niegotowych jeszcze do poważnych decyzji uczniów określenia, jaki typ szkoły i profil wybierają, to przecież można to swobodnie połączyć z dalszym poszerzaniem wiedzy i kompetencji związanych z pozostałymi przedmiotami/dyscyplinami (nawet jeśli nie ujmu-je ich profil klasy). Trudno byłoby ujmu-jednoznacznie stwierdzić w diagnozie zasobów podmiotu, który typ uzdolnień czy zainteresowań przeważa, gdyż zazwyczaj mamy do czynienia ze złożoną ich
kon-Na tropach motywatorów…
4
figuracją bez jasnej dominacji konkretnego typu (choć oczywiście są uczniowie z wyraźną przewa-gą danego uzdolnienia lub pasji – zazwyczaj jed-nak nie mają oni do czynienia z dylematem wyni-kającym z wielości zainteresowań ze względu na centralną pozycję jednego obszaru/zagadnienia).Wobec tego lepiej zastanowić się, w jaki sposób można połączyć te różne uzdolnienia i pasje, i po-traktować tę różnorodność jako potencjał, a nie balast w dalszym rozwoju. Specjalizowanie się w bardzo wąskich dyscyplinach, choć z racji po-stępu nauki jest niezbędne, nie może wykluczać interdyscyplinarnego podejścia do przedmiotu poznania.
Warto wspomnieć, że innowacje bardzo często rodzą się na styku tego, co różnorodne. Są efek-tem konfrontacji odmiennych perspektyw uj-mowania danego problemu, zlania się różnych punktów widzenia. Osoby posiadające wiele zainteresowań i uzdolnień, dysponujące wiedzą i kompetencjami z kilku obszarów i paradygma-tów, są w stanie dostrzec nowe aspekty danego zjawiska, które nie były dostrzegane przez oso-by od lat zakotwiczone w jednej tylko dyscypli-nie (wąska specjalizacja jako bariera myślenia twórczego, por. Dobrołowicz, 1993).
Z PRAKTYKI:
Ewelina zawsze kochała taniec towarzyski. Nie wyobrażała sobie choć jednego dnia bez co naj-mniej godziny spędzonej na parkiecie. Trenowa-ła od czwartego roku życia. WiedziaTrenowa-ła, że jedyne, co może robić w życiu, to być zawodową tancer-ką. W czwartej klasie nauczycielka polskiego rozpoznała u Eweliny ponadprzeciętne zdol-ności literackie. Dziewczyna tworzyła bardzo dojrzałe opowiadania oraz artykuły. Polonistka nie miała wątpliwości – to diament, który zdecy-dowanie powinien rozwijać się w tej dziedzinie.
dań znacznie wykraczają poza standard czwartej klasy. Przez najbliższe dwa lata dziewczyna roz-wijała się w każdym z tych obszarów, podobnie w gimnazjum. Nagrodom w konkursach tanecz-nych towarzyszyły nagrody i wyróżnienia w kon-kursach przedmiotowych na szczeblu powiato-wym i wojewódzkim. Każda z rozwijanych pasji dawała jej olbrzymią frajdę i nie chciała z żadnej rezygnować. Decyzja o pójściu do klasy o profilu matematyczno-fizycznym, poprzedzona długą i skomplikowana analizą decyzyjną, okazała się trafna. Przez całe liceum Ewelina trenowała taniec oraz prowadziła koło literatów. Wybrała studia matematyczno-informatyczne. Dziś projektuje programy muzyczne stymulujące trening tance-rzy. Jest przekonana, że jej praca nie byłaby tak efektywna i twórcza, gdyby nie mogła czerpać ze swoich życiowych pasji: matematyki, tańca i lite-ratury. Jak sama twierdzi: Dopiero zaangażowanie wielu dyscyplin i zainteresowań daje człowiekowi szansę na prawdziwą twórczość. Cieszę się, że nikt nie namawiał mnie do rezygnacji z czegokolwiek.
Gdybym po gimnazjum zrezygnowała z którejś z moich pasji, dziś na pewno byłabym w zupełnie innym miejscu. I ta wizja zupełnie mi się nie podoba.
Podsumowanie
Motywacja, obok inteligencji i kreatywności, jest kluczowym komponentem zdolności (rys. 6). Za-równo sami uczniowie zdolni, jak i identyfikujący ich nauczyciele nie doceniają jej znaczenia w pro-cesie rozwijania potencjału. Samo kształtowanie zaangażowania zadaniowego nie jest przedmio-tem wsparcia, a przecież wymaga takiej samej pomocy jak rozwijanie kompetencji matematycz-nych czy językowych. Z pewnością w wielu wy-padkach to właśnie niewykształcona motywacja jest przyczyną niezrealizowania
ponadprzecięt-Rys. 6. Kluczowe potrzeby uczniów zdolnych (opracowanie własne)
potrzeba kompetencji
motywacja
zdolności ogólne i specyficzne
kreatywność
potrzeba autonomii potrzeba przynależności