Prof. dr hab. Piotr Goliński
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Trwałe użytki zielone są cennym źródłem dużych ilości wysokojakościowej paszy objęto-ściowej dla bydła mlecznego i opasowego. W skali kraju stanowią ogromne i ciągle nie w pełni wykorzystane zasoby paszowe w gospodarstwach prowadzących hodowlę i chów bydła. We-dług danych GUS (2019) z użytków zielonych pozyskuje się w Polsce około 60% pasz podsta-wowych w odniesieniu do suchej masy, z czego z trwałych użytków zielonych (TUZ) 51,9%, a z przemiennych (PUZ) 8,3%. O potencjale paszowym TUZ decyduje wiele czynników:
• fizjografia terenu, decydująca o powierzchni TUZ, lokalizacji względem budynków in-wentarskich oraz udziale łąk i pastwisk w strukturze użytków rolnych;
• plonotwórcza żyzność siedliska, obejmująca różne uwarunkowania klimatyczne i gle-bowe limitujące wzrost i rozwój roślinności łąkowej;
• pratotechnika jako efekt działalności rolnika, decydująca w bardzo dużym stopniu o pro-dukcyjności użytków zielonych;
• uwarunkowania produkcji zwierzęcej, a zwłaszcza rasa bydła, system chowu i żywienia stada;
• ekonomiczne uwarunkowania produkcji pasz na TUZ, zwłaszcza koszty jednostkowe, ceny skupu mleka i mięsa, skala i czynnik limitujący produkcję oraz umiejętność zarzą-dzania posiadanymi zasobami.
Trwałe użytki zielone są istotnym elementem bazy paszowej gospodarstw mlecznych, jednak ich rola zależy od systemu chowu i żywienia bydła. Największe znaczenie mają w systemie eko-logicznej i proekoeko-logicznej produkcji mleka, gdyż mogą być wyłącznym źródłem pasz w żywieniu krów. Wówczas celem produkcji mleka jest uzyskanie surowca o wysokich walorach odżyw-czych i prozdrowotnych, do produkcji serów i innych artykułów mlecznych, dzięki zastosowaniu w dawce pokarmowej wyłącznie pastwiska, zielonek i doskonałej jakości siana łąkowego.
Użytki zielone mogą również stanowić wyłączne źródło pasz w systemie niskonakładowej technologii produkcji mleka, szczególnie w gospodarstwach położonych w sprzyjającej dla łąk i pastwisk fizjografii terenu. Wówczas w warunkach świadomego obniżania kosztów i mniejszej wydajności krów (7000-8000 kg mleka rocznie), kluczową rolę odgrywają pastwisko oraz siano i sianokiszonki z runi łąkowej.
Z kolei w intensywnej technologii produkcji mleka, pasze z użytków zielonych nigdy nie zaspokoją w pełni potrzeb pokarmowych krów mlecznych. W celu maksymalizacji wydajności krów konieczne jest stosowanie systemu żywienia TMR lub PMR, w których użytki zielone mogą dostarczać cennego surowca kiszonkarskiego i stanowić uzupełnienie dawki pokarmo-wej opartej o kiszonkę z kukurydzy i pasze treściwe.
O produkcyjności użytków zielonych, oprócz naturalnego potencjału plonotwórczego sie-dliska wynikającego z jakości gleby oraz wykonywanych przez rolnika zabiegów pratotech-nicznych, decydują w głównej mierze czynniki klimatyczne. W grupie tej najważniejszą rolę pełnią ilość i rozkład opadów, światło i temperatura powietrza. Czynniki te decydują o uwilgot-nieniu gleby, które jest obok zaopatrzenia roślin w składniki pokarmowe, najważniejszym wa-runkiem uzyskania wysokich plonów suchej masy z użytków zielonych. Podstawowa grupa roślin łąkowych, czyli trawy pastewne, zaliczane są do roślin niezbyt oszczędnie gospodarują-cych wodą. Nie dziwi więc fakt, że trwałe użytki zielone położone są najczęściej w dolinach rzecznych, obniżeniach śródpolnych oraz w rejonach z większą ilością opadów.
W ostatnich latach obserwujemy w Polsce niestabilność warunków pogodowych, czy wręcz występowanie zmian klimatycznych, które w istotny sposób kształtują stan siedlisk łąkowych i produkcyjność użytków zielonych. Dla roślin łąkowych szczególnie niekorzystne jest pojawia-nie się susz atmosferycznych w różnych porach roku, które wskutek braku opadów i utrzymy-wania się wysokich temperatur przyczyniają się do wysuszenia okrywy glebowej, wpływając negatywnie na wzrost i rozwój płytko korzeniących się traw. Takie zjawiska notowano w latach 2018-2019 w wielu regionach Polski. W efekcie hodowcy bydła zebrali mniej paszy, a wiele łąk i pastwisk uległo degradacji.
Okazuje się jednak, że wpływ suszy na produkcję pasz z TUZ nie jest jednoznaczny, gdyż jest uzależniony od typu siedliska łąkowego. Stan suszy, którego wyrazem jest ujemna wartość standaryzowanego klimatycznego bilansu wodnego (SPEI), pogarsza zdecydowanie plonowa-nie TUZ na glebach mineralnych, natomiast plonowa-nie ma znaczenia dla ich produkcyjności na gle-bach organicznych. Dla roślinności na łąkach grądowych, położonych na glegle-bach mineralnych, źródłem wody są opady oraz uwilgotnienie gleby uzależnione od poziomu wody gruntowej. W warunkach suszy poziom ten znacząco obniża się wywołując stres wodny roślin, co obniża plon runi. Na glebach organicznych występują łąki łęgowe oraz murszowe. W tych siedliskach wielokrotnie problemem jest nadmiar wody. Z tego względu okresowe susze mogą być ko-rzystne z punktu widzenia produkcji pasz z tego typu użytków zielonych. W przypadku PUZ zakładanych na gruntach ornych susza wywołuje zawsze negatywne skutki.
W warunkach wystąpienia suszy konieczne jest podjęcie działań dla zachowania poten-cjału paszowego użytków zielonych, z jednej strony wykonania renowacji obiektów łąkowych w przypadku ich degradacji, a z drugiej stosowania zabiegów pratotechnicznych dla minimali-zacji niekorzystnego wpływu suszy na rośliny łąkowe. Przywrócenie zdegradowanym poprzez suszę użytkom zielonym wysokiej wartości gospodarczej gwarantuje podsiew lub zasiew no-wej mieszanki poprzedzony chemicznym lub mechanicznym zniszczeniem chwastów. Zabieg
ten należy wykonać z wykorzystaniem dobrych mieszanek nasiennych i nowych odmian traw odpornych na stresy termiczne i wilgotnościowe.
W składzie mieszanek należy uwzględnić nowe genotypy roślin łąkowych dostarczanych na rynek przez hodowców, które są lepiej dostosowane do zmieniających się warunków klima-tycznych. Przykładem mogą być miękkolistne odmiany kostrzewy trzcinowej, które wprawdzie ustępują pod względem wartości pokarmowej życicom, jednak wskutek wykształcania głębo-kiego systemu korzeniowego gwarantują dobre plonowanie użytków zielonych w warunkach suszy. W tym samym kierunku zmierza hodowla mieszańców festulolium, których odmiany o zdecydowanie większej odporności na stres wilgotnościowy w glebie niż gatunki rodziciel-skie (życice i kostrzewy) lepiej nadają się do mieszanek na siedliska przesychające. Innowa-cyjny charakter mają odmiany traw pastewnych odznaczających się odpornością na stresy termiczne i wilgotnościowe, których nasiona są szczepione wyselekcjonowanymi szczepami endofitów (np. życica trwała AR37). Coraz większym zainteresowaniem hodowli roślin cieszą się także głęboko korzeniące się rośliny motylkowate m.in. lucerny, koniczyny i komonice, a także zioła łąkowe np. cykoria pastewna.
Duży potencjał łagodzenia skutków suszy ma także prawidłowe komponowanie mieszanek z uwzględnieniem cech funkcjonalnych roślin łąkowych. Mieszanki na TUZ powinny być ze-stawami wielogatunkowymi. Większa liczba gatunków sprzyja trwałości nowego użytku zielo-nego, zapewnia lepszą podaż plonu w okresie wegetacji oraz zmniejsza ryzyko zasiewu w nie-sprzyjających warunkach siedliskowych. Pozytywnym zjawiskiem jest obecność w mieszance, w obrębie jednego gatunku, kilku odmian hodowlanych, na przykład różniących się grupą wczesności. Wpływa to, między innymi, na stabilność plonowania w okresie wegetacji.
W celu uniknięcia skutków suszy, dobre paszowiska powinny być wyposażone w urządze-nia melioracyjne, które umożliwiają prawidłowe gospodarowanie wodą na obiektach łąkowych. Zaopatrzenie użytków zielonych w wodę, zwłaszcza w okresach krytycznych na glebach mi-neralnych, jest niezbędne dla prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin, wykorzystania potencjału plonotwórczego siedliska, uzyskania dobrej efektywności zastosowanych nawozów i w efekcie równomiernej podaży paszy w gospodarstwie. Ten czynnik produkcyjny ma ogromne znacze-nie w organizacji gospodarki pastwiskowej. Optymalne zaopatrzeznacze-nie roślin łąkowych w wodę zapewniają nawodnienia deszczowniane. W wielu krajach świata, także w Europie, deszczo-wanie TUZ jest powszechnie stosowane. Dozodeszczo-wanie wody w najbardziej technicznie zaawan-sowanych systemach odbywa się precyzyjnie poprzez sterowanie komputerowe funkcjonowa-nia zraszaczy z uwzględnieniem map glebowych. W tym względzie jako innowacyjne w na-szym kraju należy uznać stosowanie deszczowni szpulowych i pomostowych na TUZ.
Wspomaganiu decyzji odnośnie terminu i wielkości dawek polewowych służy teledetekcja. Na podstawie obrazów satelitarnych możliwa jest bowiem ocena parametrów monitorujących stan łąk na dużych obszarach. Wykorzystanie teledetekcji na użytkach zielonych jest jednak trudniejsze niż w uprawach polowych ze względu na złożoność czynników warunkujących stan siedlisk oraz produkcyjność łąk i pastwisk. W tym celu konieczne są badania nad oceną wpływu zmian klimatycznych na produkcyjność łąk i stan siedlisk łąkowych, a także nad
opracowaniem nowoczesnych metod monitoringu użytków zielonych w skali regionalnej i kra-jowej. Bardzo pomocne, z punktu widzenia organizacji bazy paszowej w gospodarstwie, jest modelowanie i prognozowanie dostępności pasz w perspektywie kolejnych tygodni.
Wydaje się, że wzorem krajów zachodnioeuropejskich w specjalistycznych gospodar-stwach mlecznych deszczowanie pastwisk, zwłaszcza życicowych, będzie koniecznością ze względu na gwarancję, ciągłości żywienia krów. Zapewnienie roślinom odpowiedniego zaopa-trzenia w wodę poprzez melioracje nawadniające umożliwia wykorzystanie potencjału plono-twórczego siedliska i uzyskanie dobrej efektywności zastosowanych nawozów. Pomiędzy na-wożeniem i zaopatrzeniem roślin w wodę istnieje bowiem ścisła zależność.
W ograniczaniu skutków suszy duże znaczenie mają także zabiegi pratotechniczne tj. na-wożenie obornikiem, dobre odżywienie roślin składnikami mineralnymi m.in. potasem, zabiegi pielęgnacyjne, zwalczanie chwastów. Wybitnie renowacyjny charakter na użytkach zielonych częściowo uszkodzonych w wyniku suszy posiada nawożenie obornikiem. Należy je zastoso-wać w okresie jesieni, najlepiej w listopadzie, kiedy rośliny przechodzą już w stan spoczynku zimowego. Obornik zalegając na powierzchni darni wpływa stymulująco na proces krzewienia się traw, wzmacnia roślinność składnikami pokarmowymi przemieszczającymi się stopniowo w głąb profilu glebowego, korzystnie wpływa na właściwości fizyczne i chemiczne gleby łąko-wej, a także aktywizuje jej aktywność biologiczną. Jest to szczególnie ważne po okresie suszy, ponieważ życie biologiczne w wysuszonej glebie zamiera.
W łagodzeniu skutków suszy pomaga także dobre odżywienie roślin łąkowych potasem. Potas należy do bardzo ruchliwych składników pokarmowych w glebie. Z tego względu dawkę potasu w okresie wegetacji należy dzielić na części. Składnik ten pobierany jest bardzo szybko przez rośliny, co prowadzi do jego kumulacji w runi w ilościach znacznie przekraczających optymalną, z żywieniowego punktu widzenia, zawartość 1,7% w s.m. Nadmierna ilość potasu w paszy, zwłaszcza wiosną jest niepożądana, gdyż może blokować przyswajanie magnezu przez rośliny i wywoływać w konsekwencji groźną chorobę zwierząt żywionych zielonką, a mia-nowicie tężyczkę pastwiskową. Z tego względu ten ważny fizjologicznie i plonotwórczy skład-nik należy stosować w dawkach nie przekraczających 50 kg K2O na hektar. Takie odżywienie roślin pozwoli także na odpowiednią regulację gospodarki wodnej traw i motylkowatych.
W zwiększaniu odporności roślin na stresy, w tym także wywołane anomaliami pogodo-wymi, warto zwrócić uwagę na nowe formulacje nawozów. W ich składzie znajdują się makro- i mikroelementy, ale także biostymulatory. Nowe kompozycje nawozów są dostosowane do terminu aplikacji w okresie wegetacyjnym, zwiększają odporność roślin na przezimowanie lub stres suszy, a także mogą zwiększać zawartość białka w paszy poprzez odpowiedni dobór form azotu, szybko- i wolnodziałających.
Pewne znaczenie dla przeżycia roślin łąkowych w czasie suszy ma skoszenie runi, która w wyniku braku opadów przestała rosnąć. Pozostawianie odrostu przyczynia się bowiem do większego przesuszenia gleby, ponieważ następuje intensywna transpiracja wody przez dużą masę nadziemną roślin.
Wyschnięcie użytków zielonych nie jest zjawiskiem trwałym. Darń łąkowa jest bowiem ukła-dem dynamicznym. Kiedy po okresie suszy spadnie deszcz, puste miejsca zajmowane są przez pojawiające się spontanicznie rośliny, których nasiona zalegają w przypowierzchniowej warstwie gleby. Są to głównie chwasty łąkowe i ruderalne. Następstwem suszy jest więc silne zachwaszczenie, które wskazuje na degradację użytków zielonych, czyli pogorszenie się ich wartości jako paszowiska. Pojawiające się po ustąpieniu suszy zachwaszczenie należy osła-biać odpowiednimi zabiegami pratotechnicznymi. Przede wszystkim należy przyspieszyć ter-min wypasu lub koszenia odrostu po to, aby zwiększyć konkurencyjność traw w stosunku do rozprzestrzeniających się chwastów. Na intensywnych pastwiskach uzasadnione jest wałowa-nie, które stymuluje krzewienie się traw a oddziałuje niszcząco na chwasty, zwłaszcza grubo-łodygowe. Wspomaganie wartościowych gatunków roślin pastewnych w runi łąkowej, które przetrwały okres suszy, to także odpowiednie nawożenie.
Nowe kierunki w zarządzaniu produkcją mleka -
program ,,StadoOnline’’
Joanna Kwaśniewska
Polska Federacja Hodowców Bydła i Producentów Mleka
Program Stado Online stworzyła Polska Federacja Ho-dowców Bydła i Producentów Mleka dla swoich hoHo-dowców (ale nie tylko – korzystać z niej mogą również hodowcy, któ-rych stada nie znajdują się pod oceną wartości użytkowej). Jest to aplikacja internetowa do zarządzania stadem krów mlecznych, która działa na każdym urządzeniu posiadają-cym dostęp do internetu - oznacza to, że SOL nie jest insta-lowany na jednym np. komputerze. Dzięki temu, w przy-padku awarii urządzenia, dane nie zostaną utracone.
Dla hodowców, którzy prowadzą ocenę wartości użytkowej SOL jest narzędziem, dzięki któremu w łatwy sposób mogą analizować wyniki próbnych dojów. Szybciej, niż na tradycyj-nym raporcie wynikowym (PFHBiPM dostarcza każdemu swojemu klientowi raporty zawiera-jące zestawienia powstałe po oznaczeniu parametrów mleka w laboratorium. Raporty wska-zują m.in. na obszary problematyczne w gospodarstwie oraz oczywiście zestawiają produkcję mleka) hodowca może odnaleźć sztuki, które np. mają podwyższony poziom komórek soma-tycznych w mleku.
Poza możliwością przeglądania wyników z oceny, SOL służy do zapisywania zdarzeń ma-jących miejsce w oborze, takich jak wycielenia, zasuszenia, pokrycia czy przemieszczenia. Im więcej danych zostanie wprowadzonych, tym bardziej wartościowe będą analizy, np. jeżeli ho-dowca regularnie zapisuje powody ubycia, to SOL przetworzy to na zestawienie najczęstszych powodów brakowania zwierząt w stadzie, w podziale na numery lub fazy laktacji. Zapisywanie tego, co miało miejsce w oborze, ma jeszcze jedną zaletę - przed próbnym dojem zootechnik oceny może pobrać listę zdarzeń, dzięki czemu hodowca nie musi ręcznie wypisywać Wykazu Zdarzeń. Dzięki temu próbny dój przebiega znacznie sprawniej.
SOL ma budowę modułową, co oznacza, że na start hodowca otrzymuje moduł bazowy, który jest już pełnowartościowym programem do zarządzania. Do tej bazy można dołączyć kolejne moduły:
Moduł ZDROWIE:
Pozwala na rejestrowanie zdarzeń weterynaryjnych takich jak objawy, diagnozy, wyko-nane zabiegi
Ma narzędzie do planowania terapii, np. synchronizacji rui
Zestawia dane o zdrowiu stadaModuł INSEMINATOR:
Narzędzie dla hodowców, którzy inseminują we własnym stadzie
Zapisane w SOL-u pokrycia są przesyłane i rejestrowane w SYMLEK-u
Można wydrukować zaświadczenie pokryciaModuł ZGŁOSZENIA DO ARIMR:
Ułatwia przesyłanie zgłoszeń do aplikacji IRZ Plus
Użytkownik wpisuje zdarzenia do SOLa, program tworzy rejestr zgłoszeń
Użytkownik wybiera zgłoszenia, które chce przesłaćModuł MLEKO DOBOWE:
Pozwala wczytać do SOLa pliki z hali lub robota, zawierające wyniki krów dojonych w stadzie
Tworzy zestawienia dotyczące dziennej wydajnościPodstawową „jednostką organizacyjną” programu jest Karta Zwierzęcia (jałówki-krowy, bu-haja i buhajka). Jest to przejrzyście ułożona karta, podzielona na tematyczne zakładki, zawie-rające informacje na temat danej sztuki – status reprodukcyjny i produkcyjny, historia rozrodu w bieżącej laktacji, zaplanowane terminy, pokrycia, wycielenia, potomstwo, historia zdarzeń, rodowód, dane z próbnych dojów, wydajność laktacyjna, pomiary kondycji, wartośi i osiągnię-cia hodowlane oraz dane zdrowotne (w przypadku posiadania Modułu Zdrowie).
Każde zwierzę w programie ma przypisany status reprodukcyjny (cielna, pokryta, do krycia, do kontroli cielności, cielna, cielna – do potwierdzenia) i produkcyjny (dojna, zasuszona lub opas), dzięki czemu można szybko się zorientować, jak wygląda stan rozrodu w stadzie oraz ile mamy krów dojnych i zasuszonych. Umożliwia to łatwe wyszukiwanie, grupowanie i anali-zowanie danych o zwierzętach będących w określonym stadium rozrodczym lub produkcyj-nym. Zwierzęta są także pogrupowane w wykazy zwierząt – osobne dla krów, jałówek oraz buhajów i buhajków, a każda z list w programie może być przeszukiwana za pomocą rozbu-dowanej wyszukiwarki, dzięki której można znaleźć np. wszystkie zwierzęta po konkretnym buhaju, krowy o określonym przedziale wydajności, samice pokryte w ostatnim miesiącu czy krowy zagrożone ketozą. Program oferuje także prostą wyszukiwarkę umożliwiającą szybkie znalezienie konkretnego zwierzęcia po fragmencie numeru kolczyka, numeru oborowego lub nazwy zwierzęcia.
Wszystkie listy, wykresy i tabele, które są w programie, można pobrać w jednym z trzech formatów pliku (pdf, xls lub csv) na swój komputer. Stwarza to duże możliwości analizowania
i zestawiania danych, a także ułatwianie codziennej pracy – można np. szybko wyszukać i wy-drukować listę krów do badania ginekologicznego lub kalendarz wycieleń, który powiesimy w oborze.
PFHBiPM, w ramach oceny wartości użytkowej, oznacza parametry mleka, takie jak pro-centowa zawartość tłuszczu, białka i laktozy, poziom mocznika oraz komórek somatycznych, a także zagrożenie ketozą - w SOL-u można te wyniki w wygodny sposób przeglądać i szybko wychwycić problematyczne sztuki. Ponadto, Federacja oferuje możliwość sprawdzania krów na cielność na podstawie badania próbki mleka, pobieranego w ramach próbnego doju. Wyniki tych badań trafiają do programu, a status reprodukcyjny zwierząt zostaje zmieniony automa-tycznie.
SOL oferuje wiele analiz, zestawień i wykazów, które powstają na bazie danych pochodzą-cych z oceny wartości użytkowej oraz informacji dostarczanych do programu przez samego hodowcę. SOL jest również swego rodzaju kalendarzem oborowym, który przypomina o waż-nych terminach, np. planowaważ-nych zasuszeniach czy konieczności obserwacji rui, przypomnie-nia te można ustawić także w formie SMS-ów. Program jest stale rozwijany we współpracy z hodowcami, regularnie wprowadzane są nowe funkcje, co czyni SOL-a przydatnym narzę-dziem w każdym gospodarstwie utrzymującym bydło mleczne.
Zastosowanie programu ,,StadoOnline’’ w praktyce
Sylwia Mościcka
Gospodarstwo rolne Dąbrowa-Kity, woj. podlaskie