DZIEŃ PRZEDSIĘBIORCY ROLNEGO
Innowacyjne
technologie w zarządzaniu
gospodarstwem rolnym
- Inteligentne Rolnictwo
MATERIAŁY KONFERENCYJNE
2020 ROKISBN: 978-83-60232-98-9
Redakcja: Adrianna Bolewicz-Tatka, Justyna Stawna Projekt okładki: Alicja Zygmanowska Skład: Agnieszka Leitgeber-Graczyk
Druk: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Poznaniu
Nakład: 300 egzemplarzy, 2020 rok WIELKOPOLSKI OŚRODEK
DORADZTWA ROLNICZEGO W POZNANIU
ul. Sieradzka 29, 60-163 Poznań tel.: 618 685 272, 618 630 411 fax: 618 685 660 www.wodr.poznan.pl e-mail: wodr@wodr.poznan.pl CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE ODDZIAŁ W POZNANIU
ul. Winogrady 63, 61-659 Poznań tel.: 61 823 20 81 fax: 61 820 19 71 www.cdr.gov.pl e-mail: poznan@cdr.gov.pl
Spis treści
1. Słowo wstępne
Ireneusz Drozdowski, Wiesława Nowak
5
2. Wdrażanie innowacji w polskim rolnictwie na przykładzie grup operacyjnych Europejskiego Partnerstwa Innowacyjnego (EPI)
Aleksander Bomberski
7
3. Działanie grupy operacyjnej EPI w praktyce Wojciech Styburski
15
4. Lokalne Partnerstwa ds. Wody (LPW) − obszar współpracy na rzecz gospodarowania wodą w rolnictwie
Michał Sosiński
18
5. Inwestycje w obszarze nawadniania w gospodarstwie rolnym – zasady i przykłady
Maja Sroczyńska
22
6. System nawodnień kierunkiem optymalizacji efektów produkcji rolniczej Paweł Kaczmarek
33
7. Zarządzanie gospodarstwem w dobie digitalizacji Lawrence Thomson, Małgorzata Sawczenko
51
8. Rolnictwo precyzyjne w praktyce. Inteligentne rozwiązania w moim gospodarstwie
Adam Wolniak
60
9. Zarządzanie bazą paszową z wykorzystaniem TUZ w warunkach suszy Piotr Goliński
64
10. Nowe kierunki w zarządzaniu produkcją mleka - program ,,StadoOnline”
Joanna Kwaśniewska
69
11. Zastosowanie programu ,,StadoOnline’’ w praktyce Sylwia Mościcka
71
12. Precyzyjne zarządzania stadem krów mlecznych – program E-stado Jarosław Kupis
76
13. Indeks Ekonomiczny w zarządzaniu stadem krów mlecznych Katarzyna Rzewuska, Tomasz Strabel
Szanowni Państwo
,Prowadzenie nowoczesnego, efektywnego gospodarstwa rolnego, przyjaznego dla środowiska, to jedno z najważniejszych wyzwań współczesnego rolnictwa. Niezbędne są nowe inspiracje, me-tody pracy oraz narzędzia. Niezbędna jest wiedza o idei i wiodących technologiach tak zwanego inteligentnego rolnictwa. Inteligentne rolnictwo to wciąż nowe podejście, która odnosi się do zarzą-dzania gospodarstwem rolnym przy użyciu nowoczesnych cyfrowych technologii, takich jak: systemy łączności komórkowej, lokalizacji GPS, specjalistycznych aplikacji, gromadzenia i analityki danych, wykorzystania czujników wody, światła, temperatury, szeroko rozumianej robotyki itp.
Uzbrojeni w takie narzędzia, rolnicy mogą monitorować i optymalizować warunki produkcji nawet bez wychodzenia z domu. Podejmować strategiczne decyzje dla całego gospodarstwa z uwzględ-nieniem specyfiki pojedynczych roślin lub zwierząt.
Aplikacje inteligentnego rolnictwa mogą być wykorzystywane w wielkoobszarowych gospodar-stwach, ale mogą również stanowić nowe narzędzia, pobudzające rolnictwo rodzinne, ekologiczne, wzmacniające przejrzystości w produkcji i sprzedaży, zgodnie z coraz większymi oczekiwaniami społeczeństwa i rynku. Inteligentne rolnictwo może również przynieść ogromne korzyści w zakresie kwestii środowiskowych, na przykład poprzez bardziej wydajne wykorzystanie wody lub optymaliza-cję zabiegów i nakładów.
Wydarzenie realizowane jest w ramach Sieci na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiej-skich (SIR). Wpisuje się w podstawowe cele jakimi są: ułatwianie wymiany wiedzy oraz dobrych praktyk, a także rozwijanie sieci kontaktów pomiędzy rolnikami, podmiotami doradczymi, jednost-kami naukowymi, przedsiębiorcami sektora rolno-spożywczego oraz innymi podmiotami wspierają-cymi wdrażanie innowacji w rolnictwie
Tegoroczna konferencja „Dzień Przedsiębiorcy Rolnego” wprowadza nas w świat innowacyjnych technologii w zarządzaniu gospodarstwem rolnym. Mam nadzieję, że rozbudzi Państwa ciekawość tematem „inteligentnego rolnictwa” oraz będzie okazją do głębokiej refleksji nad potrzebą wdrażania innowacji w naszym myśleniu i działaniu oraz zapewni właściwe miejsce w tym nieuniknionym pro-cesie zmian.
Życzę owocnego udziału w konferencji,
Ireneusz Drozdowski
Dyrektor Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie
Szanowni Państwo
,Od wielu dziesięcioleci wielkopolskie rolnictwo utożsamiane jest z gospodarnością i no-woczesnością. Pierwszymi pionierami i inicjatorami rozwoju oraz transferu wiedzy organiza-cyjno-technicznej do produkcji rolniczej w XIX w. byli mieszkańcy Wielkopolski gen. Dezy-dery Chłapowski oraz Hipolit Cegielski. Byli oni zarzewiem wiedzy i działania, które w krótkim czasie odmieniły postać polskiej wsi, przyczyniając się do powstania niespotykanego wcze-śniej postępu.
Kontynuując te dobre wzorce oraz wychodząc naprzeciwko aktualnym oraz przyszłym wy-zwaniom, z jakimi zmierzy się polskie rolnictwo, podjęliśmy wraz z Centrum Doradztwa Rolni-czego w Brwinowie Oddział w Poznaniu inicjatywę zorganizowania tegorocznej konferencji DZIEŃ PRZEDSIĘBIORCY ROLNEGO pod hasłem: „Innowacyjne technologie w zarządzaniu gospodarstwem rolnym - Inteligentne Rolnictwo”.
Podczas wykładów, zorganizowanych ze względu na aktualną sytuacje epidemiczną w for-mie webinariów, będziecie for-mieli Państwo okazję pozyskać wiedzę na temat efektów współ-pracy m.in. instytucji publicznych oraz naukowo-badawczo-wdrożeniowych, których efekty są transferowane do produkcji rolniczej. Do udziału w konferencji zaprosiliśmy również praktyków, którzy na co dzień z dużym powodzeniem, wprowadzają innowacyjne rozwiązania do swoich gospodarstw rolnych.
Podniesienie świadomości cyfryzacji polskiego sektora rolno-spożywczego poprzez przy-spieszenie rozwoju wdrażania cyfrowych innowacji rolniczych, digitalizację rolnictwa i doradz-twa rolniczego oraz pojawienie się innowacji na szeroką skalę daje impuls do upowszechniania nowych rozwiązań w rolnictwie.
Przekazując Państwu materiały konferencyjne, opisujące niewielką część z wielu już funk-cjonujących innowacyjnych rozwiązań wdrożonych do produkcji rolniczej, wyrażam nadzieję, że zdobyta wiedza zachęci Państwa do wprowadzenia zmian we własnych gospodarstwach oraz będzie zaczynem szukania nowych rozwiązań, które pozwolą zwiększyć posiadany po-tencjał i w lepszym stopniu zarządzać gospodarstwem rolnym.
Wiesława Nowak
Dyrektor Wielkopolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Poznaniu
Wdrażanie innowacji w polskim rolnictwie
na przykładzie grup operacyjnych Europejskiego
Partnerstwa Innowacyjnego (EPI)
Aleksander Bomberski
CDR w Brwinowie Oddział w Warszawie
Każde zastosowanie nowego produktu, metody produkcji, organizacji czy marketingu może doprowadzić do poprawy dochodowości podmiotu wprowadzającego daną innowację oraz zwiększyć konkurencyjność na rynku [Bomberski i in. 2018]. We współczesnym rolnictwie in-nowacje mogą obejmować szeroki zakres zagadnień i problemów do rozwiązania:
• Wprowadzanie nowych produktów spożywczych, pochodzących z rolnictwa ekologicz-nego lub zrównoważoekologicz-nego, posiadających określone składniki odżywcze, ważne dla konsumentów. Realizowanym obecnie przykładem może być opracowanie produktu piekarniczego z pierwotnych odmian pszenic, które z jednej strony są odpowiedzią na potrzeby konsumentów poszukujących bezpiecznej żywności wysokiej jakości a z dru-giej przyczyniają się do zwiększenia bioróżnorodności.
• Wytwarzanie nowych produktów o charakterystycznych cechach użytkowych uzyski-wane w sposób przyjazny dla środowiska i zapewniający obieg materii w przyrodzie. Jednym z przykładów może być wykorzystywanie pomiotu kurzego jako organicznego nawozu przyjaznego dla środowiska lub minerałów kopalnianych wydobywanych na południu Polski, wykorzystywanych m.in. jako dodatek do pasz i ściółki zwierząt popra-wiających ich dobrostan.
• Wprowadzanie technologii i metod organizacji produkcji, umożliwiających racjonalne wykorzystanie ograniczonych zasobów naturalnych przez producentów rolnych. Przy-kładem może być wdrażany przez Instytuty Naukowe program racjonalnego gospoda-rowania zasobami wodnymi w gospodarstwach poprzez wykorzystanie wydajnego sys-temu nawodnieniowego, informacji przesyłanych ze stacji agrometeorologicznych, two-rzących system wspierania podejmowania decyzji przez rolnika.
• Wprowadzanie nowych gatunków lub odmian roślin uprawnych, zachowujących bio-różnorodność, których cechy użytkowe i wysoka jakość mogą zapewnić rolnikowi wzrost dochodów i znaleźć dodatkowe rynki zbytu. Obecnie sektor rolniczy aby osiągać wzrost wydajności i wysoką jakość inwestuje w nowe odmiany roślin i metody hodowli. Przykładem jest opracowanie metodologii i wprowadzenie upraw soi bez GMO, której wytwarzanie przynosi rolnikom wymierne korzyści, uzyskując samodzielnie alterna-tywne źródła białka niemodyfikowanego genetycznie, źródło paszy dla zwierząt oraz
możliwość sprzedaży plonu po wyższej cenie. W przypadku innowacyjnych metod pro-dukcji polskie rolnictwo skupia się na metodologii uprawy nowych, rodzimych odmian rzodkwi oleistej, która oprócz wartościowego międzyplonu pełni funkcje fitosanitarne. • Stosowanie metod produkcji ograniczających zużycie środków ochrony roślin,
agro-chemikaliów, nawozów mineralnych i paliwa do maszyn rolniczych. Wdrażanym na te-renie kraju przykładem jest zastosowanie innowacyjnej polskiej odmiany ziemniaka, odpornej na zarazę ziemniaczaną, nie wymagającej stosowania środków ochrony ro-ślin, testowaną obecnie w warunkach gospodarstw ekologicznych i integrowanych. • Wprowadzanie rozwiązań ograniczających straty w procesach magazynowania,
kon-serwacji lub przetwarzania płodów rolnych. Przykładem innowacji może być zastoso-wanie bezpiecznych preparatów zawierających jony srebra w konserwacji roślin oko-powych, w celu przedłużenia ich zdatności do przechowywania i zabezpieczenia przed gniciem.
• Budowa lub modernizacja pomieszczeń: magazynów, silosów, budynków inwentar-skich, które umożliwiają podniesienie jakości produkcji roślinnej i hodowli zwierząt. Przykładem innowacyjnych rozwiązań w zakresie inwestycji budowlanych są energo-oszczędne pomieszczenia przeznaczone dla drobiu wykorzystujące hodowlę wielopo-ziomową oraz silosy zbudowane z odpowiedniej jakości materiału zwiększającego ob-jętość, wyposażone w czujniki umożliwiające stałą kontrolę jakości przechowywanego surowca. Dodatkowym przykładem innowacji budowlanej jest stosowanie osłon sadow-niczych, zapewniających ochronę owoców przed szkodnikami, intensywnym deszczem lub gradobiciem, w efekcie podnosząc jakość produktów i zmniejszając straty produ-centów owoców.
• Inwestycja w nowoczesne maszyny rolnicze lub prototypy o większej niż dotychczas wydajności ograniczającej koszty pracy. Przykładem innowacyjnej maszyny rolniczej testowanej i wprowadzanej na obszarze kraju jest prototyp agregatu do uprawy paso-wej przystosowany do pracy w sadach, wyposażony w dozownik umożliwiający jedno-czesne wprowadzanie do gleby nawozu organicznego o dużej średnicy.
• Wprowadzanie innowacji organizacyjnych polegających na zrzeszaniu się rolników w grupy umożliwiające zbiorowe zakupy środków produkcji, wykorzystywanie maszyn oraz tworzeniu grup zakupowych polegających na sprzedaży bezpośredniej. Przykła-dem jest wprowadzanie na terenie całego kraju Krótkich Łańcuchów Dostaw, polega-jących na ograniczeniu liczby pośredników między rolnikiem a konsumentem, umożli-wiających stworzenie nowych kanałów sprzedaży bezpośredniej, tworzenie grup zaku-powych z wykorzystaniem sklepów on-line oraz mobilnych punktów dystrybucji zloka-lizowanych w centrach większych miast.
• Nowymi źródłami surowcowymi mogą być sprowadzone wartościowe odmiany roślin, które nie są powszechne w Europie jednakże w perspektywie kilku następnych lat mogą stanowić alternatywne źródło surowców dla eksportowanej żywności wysokiej jakości. Przykładem w tym przypadku jest niebieska kukurydza pochodząca z Ameryki Południowej, prastara odmiana, niemodyfikowana genetycznie o wysokich właściwo-ściach odżywczych i wysokim potencjale jako baza surowcowa żywności funkcjonalnej. Polscy rolnicy i producenci żywności we współpracy z instytutami naukowymi prowa-dzą już testy poletkowe i polowe niebieskiej kukurydzy w różnych rejonach kraju.
• Wdrażanie i powrót do tradycyjnych metod produkcji roślinnej i zwierzęcej gwarantują-cej zrównoważony rozwój rolnictwa oraz uzyskanie produktów wysokiej jakości. Przy-kładem jest wprowadzenie tradycyjnego wypasu krów mlecznych na uszlachetnionych mieszankach traw w celu uzyskania wysokiej jakości mleka o podwyższonych właści-wościach odżywczych.
Czekająca nas następna rewolucja produkcyjna w rolnictwie i na obszarach wiejskich będzie wiązała się z upowszechnianiem nowych innowacyjnych rozwiązań:
• technologii cyfrowych (druku 3D, IoT - Internet of Things, robotyzacji), • innowacyjnych materiałów (bio- lub nano-technologii),
• procesów (analizie danych produkcyjnych, sztucznej inteligencji, syntetycznej biologii) [OECD 2018].
Działanie „Współpraca” stanowi swego rodzaju odpowiedź na ustanowienie w ramach Unii Europejskiej strategii gospodarczej, obejmującej innowacyjny rozwój rolnictwa i obszarów wiej-skich. Działanie to zakłada wsparcie na tworzenie i funkcjonowanie struktur nazwanych Gru-pami Operacyjnymi. Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) Grupy Opera-cyjne stanowią część Europejskiego partnerstwa innowaOpera-cyjnego na rzecz wydajnego i zrów-noważonego rolnictwa EIP-AGRI [Rozporządzenie 2013]. Głównym założeniem powstania eu-ropejskiego partnerstwa innowacyjnego jest inicjowanie działań na rzecz konkurencyjnego i zrównoważonego rolnictwa, poprzez osiąganie większej wydajności przy jednoczesnym zrównoważonym wykorzystywaniu zasobów i środowiska. Według planów Komisji Europej-skiej Partnerstwo poprzez kreowanie konkurencyjnego sektora podstawowej produkcji rolnej, doprowadzi do powszechnie dostępnej i zróżnicowanej żywności w różnych systemach pro-dukcyjnych oraz skracanie łańcucha dostaw żywności [KE 2012]. Grupy EIP tworzone są przez podmioty zaangażowane w poszukiwanie nowych pomysłów na rzecz wydajnego i zrównowa-żonego rolnictwa oraz realizacji przez te grupy projektów, które prowadzą do opracowania i wdrożenia rozwiązań w zakresie następujących typów innowacji opracowanych na podstawie Podręcznika Oslo [Podręcznik Oslo 2008]:
• Innowacja produktowa, jako wprowadzenie wyrobu lub usługi, która jest nowa lub znacznie udoskonalona w zakresie produkcji, przetwarzania lub wprowadzania do obrotu danego produktu. Innowacja obejmuje znaczące udoskonalenia pod wzglę-dem specyfikacji technicznych, komponentów, materiałów, oprogramowania oraz uproszczenia obsługi.
• Innowacja technologiczna, skupiająca się na wprowadzeniu nowej lub znacznie udoskonalonej technologii w zakresie produkcji, przetwarzania lub wprowadzania na rynek produktu.
• Innowacja organizacyjna, obejmująca wdrożenie nowej metody organizacyjnej w przyjętych przez przedsiębiorstwo zasadach działania, organizacji miejsca pracy lub otoczenia.
• Innowacja marketingowa, jako wdrożenie nowych metod marketingu związanych ze zmianami w projekcie produktu, opakowania, dystrybucji, promocji lub strategii handlowej.
• Innowacja w zakresie tworzenia i funkcjonowania krótkich łańcuchów dostaw lub rynków lokalnych.
Realizacja działania „Współpraca” wymaga współdziałania różnych podmiotów działają-cych w sektorze rolnym, naukowym, a także administracji publicznej, która wspiera potencjal-nych beneficjentów wiedzą merytoryczną i praktyczną. Beneficjentami działania „Współpraca” w ramach PROW 2014-2020 mogą zostać Grupy Operacyjne działające na rzecz innowacji utworzone przez co najmniej dwa różne podmioty spośród następujących kategorii:
• rolnicy,
• grupy rolników, • właściciele lasów,
• instytuty lub jednostki naukowe w rozumieniu ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce,
• uczelnie, • przedsiębiorcy,
• podmioty świadczące usługi doradcze,
oraz inne podmioty działające na rzecz sektora rolnego i spożywczego takie jak: konsumenci i ich organizacje, zrzeszenia branżowe działające w obszarze łańcucha żywnościowego oraz jednostki samorządu terytorialnego [MRiRW 2014, s. 229].
Widoczne efekty wdrażania instrumentów SIR uzależnione są od uzyskania profesjonal-nego wsparcia ze strony dobrze funkcjonujących kadr doradczych, w skład których wchodzą brokerzy innowacji. Podejmowanie decyzji kolektywnych (czyli zespołowych) jest o wiele trud-niejsze ze względu na często pojawiające się konflikty celów i interesów pomiędzy osobami zainteresowanymi. W celu podjęcia właściwej decyzji potrzebny jest proces negocjacji prowa-dzony przez doradcę, który wykorzystując swoje umiejętności negocjacyjne próbuje zapobiec konfliktowi, w którym traci każdy uczestnik [Van Den Ban i Hawkins 1997].
Skład Grup Operacyjnych rekomendowanych do dofinansowania obejmuje szeroki prze-krój podmiotów, zapewniając wielopodmiotową współpracę zgodnie z celami Grup EPI, a udział instytutów i uczelni gwarantuje profesjonalizm i wysoki poziom prac naukowo-badaw-czych planowanych do realizacji oraz duże zróżnicowanie tematyczne operacji [Bomberski et.al 2019]. Poniżej znajduje się zestawienie Grup Operacyjnych, które jako pierwsze w Polsce rozpoczęły realizację operacji w ramach działania „Współpraca”.
Grupa Operacyjna „Pradawne Ziarno”
• Tytuł realizowanej operacji: „Innowacje w uprawie, przetwórstwie i wprowadzaniu na rynek pierwotnych form pszenic okrągłoziarnowej i perskiej o podwyższonej wartości odżywczej”.
• Opis Projektu: Celem operacji jest opracowanie i wdrożenie innowacji w zakresie tech-nologii uprawy, przetwórstwa i wprowadzania do obrotu innowacyjnych produktów
z pierwotnych form pszenic okrągłoziarnowej i perskiej o podwyższonej wartości od-żywczej.
• Województwo: Kujawsko-Pomorskie i Pomorskie [pradawneziarno.pl]
Grupa Operacyjna „Doskonałe Bakalie”
• Tytuł realizowanej operacji: „Opracowanie udoskonalonych produktów o ulepszonej wartości żywieniowej a także niekonwencjonalnego procesu obróbki termicznej mate-riałów żywnościowych”.
• Opis Projektu: Celem operacji jest przeprowadzenie prac rozwojowych w skali pół-przemysłowej i pół-przemysłowej dla technologii mikrofalowego prażenia surowców (na-siona, orzechy) w warunkach istotnie obniżonego ciśnienia.
• Województwo: Łódzkie [www.ec.europa.eu]
Grupa Operacyjna: „Modern Hatch EPI”
• Tytuł realizowanej operacji: „Wzrost konkurencyjności na rynku poprzez wdrożenie in-nowacyjności produktowej, procesowej, technologicznej i marketingowej związanej z wylęgiem „Piskląt niemodlińskich” w zakładzie wylęgowym w Magnuszowicach”. • Opis Projektu: Opracowanie i wdrożenie innowacji w zakresie wylęgu kurczaków
brojle-rów zmierzającej do poprawy ich jakości, zmniejszenia śmiertelności i zwiększenia ich dobrostanu, co zostanie zrealizowanie w szczególności poprzez realizację wspólnych przedsięwzięć obejmujących badania naukowe, prace rozwojowe oraz inwestycje. • Województwo: Opolskie [www.modernhatchepi.eu]
Grupa Operacyjna: „Agrointegracja”
• Tytuł realizowanej operacji: „Współpraca w zakresie poprawy efektywności produkcji bydła opasowego poprzez zastosowanie wysokojakościowej paszy objętościowej otrzymywanej w okresie międzyplonu oraz uprawę kukurydzy po zbiorze międzyplonu jako alternatywy dochód i pasza objętościowa w gospodarstwach rolnych”.
• Opis projektu: Poprawa efektywności produkcji bydła opasowego poprzez wykorzysta-nie wysokojakościowej paszy objętościowej otrzymywanej w okresie międzyplonu opartej na mieszance traw i roślin motylkowych oraz uprawę kukurydzy w technologii pasowej wsiewanej w ściernisko po zbiorze międzyplonu.
• Województwo: Wielkopolskie [www.agroinnowacja.pl]
Grupa Operacyjna: „Original Food”
• Tytuł realizowanej operacji: „Zaimplementowanie i dostosowanie do warunków klima-tyczno-glebowych Polski innowacyjnej technologii produkcji owoców z zamkniętym system nawadniania i biofortyfikacji jodem i selenem na przykładzie żurawiny”.
• Opis projektu: Operacja ma na celu opracowanie innowacyjnej technologii uprawy żu-rawiny na skale towarową przy wykorzystaniu gleb bardzo słabych, V i VI klasy. Dodat-kowo planowana jest biofortyfikacja roślin selenem i jodem w celu zwiększenia zawar-tości tych pierwiastków w owocach. Owoce żurawiny wzbogaconej w jod i selen mogą stanowić alternatywę dla syntetycznych suplementów diety.
Grupa Operacyjna: „Moja Soja”
• Tytuł realizowanej operacji: „Soja konwencjonalna w województwach kujawsko-pomor-skim i wielkopolkujawsko-pomor-skim - innowacyjne rozwiązania w uprawie ochronie i skarmianiu w go-spodarstwach rolnych”.
• Opis projektu: Testowanie w warunkach polowych wartości poszczególnych odmian soi i ich przydatności w regionalnych warunkach klimatycznych, co ma umożliwić rolni-kowi dokonanie wyboru właściwej, najlepszej dla niego odmiany soi. Stosowanie in-nego źródła białka paszowego niż aktualnie dostępna, importowana, genetycznie mo-dyfikowana śruta sojowa wpłynie na poprawę jakości produkowanej żywności oraz wy-niki finansowe wytwarzających ją gospodarstw.
• Województwo: Kujawsko-Pomorskie i Wielkopolskie [www.mojasoja.eu] Grupa Operacyjna: „Ferma Drobiu Trzy Koguty”
• Tytuł realizowanej operacji: „Opracowanie i wdrożenie innowacji opartej na zgłoszeniu patentowym dotyczącej udoskonalenia procesu produkcji jaj kurzych”.
• Opis projektu: Utworzenie innowacyjnej suszarni na fermie drobiu, pozwalającej udo-skonalić proces produkcji jaj kurzych.
• Województwo: Opolskie [www.3koguty.pl] Grupa Operacyjna: „Agroleśnictwo w Dolinie Zielawy”
• Tytuł realizowanej operacji: „Innowacyjny model produkcji, przetwórstwa i dystrybucji ziół w Dolinie Zielawy”.
• Opis projektu: Opracowanie innowacyjnego modelu produkcji, przetwórstwa i dystry-bucji ziół dla kilkuhektarowego, pilotażowego gospodarstwa oraz mikroprzedsiębior-stwa przetwórmikroprzedsiębior-stwa spożywczego w Dolinie Zielawy.
• Województwo: Lubelskie [www.lubelskieziola.iung.pl] Grupa Operacyjna: „EPI Boguchwała”
• Tytuł realizowanej operacji: „Wzrost konkurencyjności na rynku poprzez wdrożenie innowacyjności procesowej, technologicznej i marketingowej związanej z uprawą róż w gospodarstwie ogrodniczym w Boguchwale”.
• Opis projektu: Projekt polega na wprowadzeniu innowacyjnych technik (wysokociśnie-niowy system do zamgławiania) w szklarniowej hodowli róż.
• Województwo: Podkarpackie [www.epi-boguchwala.pl] Grupa Operacyjna: „Spichlerz Zdrowia”
• Tytuł realizowanej operacji: „Polska wysokogatunkowa ekologiczna wołowina. – Pod-karpacka grupa operacyjna „Spichlerz zdrowia”.
• Opis projektu: Projekt dotyczy organizowania ekologicznego chowu bydła mięsnego na podkarpaciu, Kielecczyźnie i Lubelszczyźnie. W ramach swojej działalności grupa opracowuje i wdraża innowacyjne praktyki w zakresie organizacji oraz nowych metod marketingu dotyczących produkcji, przetwarzania i wprowadzania do obrotu ekologicz-nego mięsa wołowego.
Broker innowacji z założenia ma być podmiotem łączącym, zapewniającym przepływ infor-macji oraz ułatwiającym nawiązanie i utrwalenie współpracy w obszarze innowacji pomiędzy podmiotami sektora rolno-spożywczego, naukowo-badawczego i doradztwa [MRiRW 2014]. W ramach działania „Współpraca” brokerzy innowacji odpowiadają za tworzenie Grup Opera-cyjnych tworzonych w celu powiązania różnych podmiotów i doradzanie w uzyskiwaniu dotacji w ramach Europejskiego Partnerstwa na Rzecz Innowacji [KE 2010a, 2010b, 2012].
Brokerzy innowacji aktywizują potencjalnych partnerów, których współpraca może dopro-wadzić do osiągnięcia konkretnego celu, wykonania badań lub realizacji projektu w ramach Grupy Operacyjnej. W ramach tworzenia Grupy Operacyjnej broker spotyka się z partnerami, zachęca do współpracy, informuje o możliwościach, zagrożeniach i zasadach prawnych two-rzenia Grupy, przedstawia możliwe warunki współpracy, pomaga w tworzeniu i przygotowaniu wniosku o przyznanie funduszy na realizację projektu wdrożeniowego. W przypadku utworze-nia Grupy Operacyjnej jest z nią w stałym kontakcie, monitoruje jej działalność, uczestniczy w spo-tkaniach, doradza i pomaga rozwiązywać konflikty [Hałasiewicz 2019, Bomberski i in. 2018].
Dzięki działaniu „Współpraca” możliwe jest finansowe wsparcie aktywnego poszukiwania nowatorskich rozwiązań problemów identyfikowanych w produkcji rolnej, przy zaangażowaniu osób i podmiotów posiadających różnorodne doświadczenie oraz wiedzę w danym temacie. Realizacja działania przyczynia się do zwiększenia zastosowania innowacyjnych rozwiązań w polskim rolnictwie, produkcji żywności na obszarach wiejskich, a rezultaty poszczególnych projektów służą szerokiej grupie odbiorców, a nie tylko pojedynczym podmiotom. Zaangażo-wanie naukowców w wypracowaniu praktycznych i nowatorskich rozwiązań, zidentyfikowa-nych problemów, wzmacnia powiązanie sektora rolno-spożywczego z sektorem badawczo-rozwojowym i utrwala wielosektorowy model współpracy w zakresie transferu wiedzy i wdra-żania innowacji.
Bibliografia:
1. Bomberski A., Dąbrowski J., Dąbrowski Z., Drozdowski I., Janiak K., Obojska-Chomi-czewska I., Wspieranie innowacyjnych rozwiązań poprzez działanie „Współpraca” oraz Sieć na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR), Centrum Doradz-twa Rolniczego w Brwinowie oddział w Warszawie, Warszawa 2018.
2. Bomberski A., Prus P., Szczepanek M., Stymulowanie Innowacyjności na obszarach wiejskich w ramach działania „Współpraca” na przykładzie Grupy Operacyjnej Ancient Grain – Studium Przypadku. Kongres SERiA,Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Poznań 2019.
3. Hałasiewicz A., Koncepcja - System transferu wiedzy i informacji dla rolnictwa w Polsce w kontekście założeń AKIS w Unii Europejskiej, RURBAN Wieś-Miasto-Region, War-szawa, 2019, s. 6-12.
4. KE. 2010a, Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. KOM 2020, wersja ostateczna (Europe 2020: A strategy for smart, sustainable and inclusive growth). Bruksela: Komisja Europejska. 5. KE. 2010b, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady, Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów z dnia 6 października 2010 r. Projekt przewodni strategii Europa 2020 – Unia innowacji. COM 546, wersja ostateczna (Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Re-gions of 6 October 2010 Europe 2020 Flagship Initiative: Innovation Union). Bruksela: Komisja Europejska.
6. KE. 2012, Komunikat Komisji do Parlamentu i Rady w sprawie europejskiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa z dnia 29 lutego 2012. EUR-Lex, COM 79, wersja ostateczna (Communication from the Commission to the European Parliament and the Council on the European Innovation Partnership “Agricultural Productivity and Sustainability” of 29 February 2012). Bruksela: Komisja Europejska.Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiej-skich na lata 2007-2013. MRiRW, Warszawa 2006.
7. OECD Project Proposal – Enhancing Rural Innovation, Regional and Rural Policy Unit Regional Development and Tourism Division OECD, Paryż, 2018.
8. Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 3rd edn, OECD, EuropeanCommunities 2005; [wyd. polskie: Podręcznik Oslo. Zasady groma-dzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wyd. 3, MNiSzW, Warszawa 2008]. PROW informacje ogólne. Przewodnik. MRiRW, DROW, Warszawa 2005. 9. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi, Warszawa 2014 s.78-631.
10. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grud-nia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, str. 15.
11. Van Den Ban A.W., Hawkins H.S., Doradztwo Rolnicze, Małopolskie Stowarzyszenie Doradztwa Rolniczego, Kraków 1997.
Działanie grupy operacyjnej EPI w praktyce
Wojciech Styburski
Lokalne Partnerstwa ds. Wody (LPW) −
obszar współpracy na rzecz gospodarowania wodą
w rolnictwie
Michał Sosiński
Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu
Województwo wielkopolskie jest jednym z 16 województw utworzonych z dniem 1 stycznia 1999 r. w ramach reformy podziału administracyjnego i zajmuje powierzchnię 29 826 km2
(9,53% obszaru Polski).
Przestrzeń województwa charakteryzuje się m.in.: • dużym zróżnicowaniem przyrodniczym;
• nienajlepszą jakością rolniczej przestrzeni produkcyjnej (ponad połowa gmin ma wskaźnik poniżej przeciętnej krajowej) jednak przy równocześnie wysokiej kulturze rolnej;
• niekorzystnym bilansem wodnym - opady i spływ jednostkowy poniżej średniej krajowej; • zbyt niską retencją sztuczną i naturalną - 0,6% wobec 6% dla kraju;
• występującymi obszarami zagrożonymi zjawiskami powodzi (tereny wzdłuż Warty, No-teci, Prosny, Lutyni, Kanału Obry i Baryczy) oraz suszy (tereny centralnej, południowej i wschodniej części województwa).
Występowanie tych niekorzystnych cech sprawiło, że w „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego do 2030 r.” wskazano również jako słabe strony mające wpływ na ten rozwój „(…) Pogłębiający się deficyt wody, występowanie zjawisk suszy, niewystarczająca retencja wodna, szczególnie w zasięgu oddziaływania kopalni węgla brunatnego oraz w środkowej czę-ści województwa, a także zła jakość wód (…)”. W zdiagnozowanych w Strategii „Pakietach działań” zwiększanie zasobów wodnych w Wielkopolsce, rozwijanie gospodarki wodnej w rol-nictwie m.in. przez budowę i modernizację urządzeń melioracyjnych, a także zwiększanie re-tencji wodnej (…) ze szczególnym uwzględnieniem małej rere-tencji polegającej na gromadzeniu wody w niewielkich zbiornikach, zatrzymywanie lub spowalnianie spływu wód, przy jednocze-snym zachowaniu i wspieraniu rozwoju krajobrazu naturalnego jest jednym z kierunków dzia-łań do 2030 r.
Urządzenia infrastruktury technicznej obszarów wiejskich w województwie wielkopolskim obejmują m.in. elementy gospodarki wodnej, w tym różne typy melioracji gruntów (drenowania, systemy rowów śródpolnych) oraz zbiorniki wodne. Urządzenia te mają podstawowe znaczenie
dla rozwoju terenów wiejskich, modernizacji i wzrostu produkcji rolnej, kształtowania się wielo-funkcyjnego charakteru wsi i cywilizacyjno-bytowych warunków życia jej mieszkańców.
W województwie wielkopolskim wg. stanu na 2019 r., ogólna powierzchnia użytków rolnych wynosi 1 737,6 tys. ha (w tym zmeliorowanych gruntów ornych 869,4 tys. ha oraz 181,6 tys. ha zmeliorowanych użytków zielonych). W powierzchni użytków rolnych w/w grunty orne sta-nowiły 45,1% a użytki zielone 9,4%.
Biorąc pod uwagę istniejące w województwie wielkopolskim, niezbyt korzystne z punktu widzenia rolnictwa uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne i glebowe, potrzeby meliora-cyjne związane z nawodnieniami i retencją na tych terenach są bardzo duże.
Analiza zjawisk suszowych występujących w ostatnich latach wskazuje, że stopień zaspo-kojenia potrzeb melioracji nawodnieniowych w województwie wielkopolskim jest wysoki i z roku na rok wykazuje wyraźną tendencję wzrostową. Na sytuację tą składa się oprócz zjawisk hy-dro-meteorologicznych to, że ilość wykonywanych obecnie działań melioracyjnych nie równo-waży ubytków, jakie następują na skutek dekapitalizacji istniejących urządzeń. Ponad połowa istniejących urządzeń melioracyjnych, szczególnie urządzeń drenarskich na gruntach ornych, liczy powyżej 40 lat, a nawet sięga czasów przedwojennych. W większości są to urządzenia w znacznym stopniu zdekapitalizowane.
W celu odwrócenia negatywnej tendencji niskiego zagospodarowania retencyjnego użyt-ków rolnych w województwie, należałoby w najbliższej przyszłości podjąć działania związane z kompleksową odbudową i odtworzeniem sieci rowów melioracji śródpolnych wraz z przywró-ceniem na nich piętrzeń oraz odbudową i renowacją istniejących systemów drenarskich z od-wodnieniowych na nawodnieniowo-odwodnieniowe z zastosowaniem urządzeń opóźniających odpływ wód z tych sieci. Działania te wraz z odbudową czy budową małych zbiorników śród-polnych, wprowadzaniem pasów zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych oraz przywracaniem obszarów naturalnych zabagnień przyczynią się w perspektywie kilkunastu lat do odwrócenia aktualnej sytuacji i pozwolą na zagospodarowanie opadów w miejscu ich wystąpienia, a więc na polu rolnika.
Zgodnie z przyjętą w dniu 25 kwietnia 2012 r. Strategią zrównoważonego rozwoju wsi,
rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020, brak sprawnie działającej melioracji i nawadniania
te-renów rolniczych stanowi jedno z zagrożeń dla rozwoju obszarów wiejskich na płaszczyźnie gospodarczej. Strategia ta wskazuje, że na trwałych użytkach zielonych systemy odwadnia-jąco – nawadniające należą do mniejszości i tylko 9% powierzchni trwałych użytków zielonych ma możliwość nawadniania i około 36% tej powierzchni jest wyposażona w systemy odwad-niające bez możliwości zatrzymywania wody opadowej czy roztopowej (Uchwała Rady Mini-strów nr 163 z dnia 25 kwietnia 2012 r.). Zmeliorowane grunty orne w większości przypadków nie są również przystosowane do zatrzymywania czy opóźniania odpływów wód z sieci dre-narskich. Zauważalny problem niedoboru wody w produkcji rolniczej jest coraz większy, a wy-stępujące zjawiska suszy szczególnie dotkliwe.
Stąd duża rola wszystkich podmiotów publicznych zajmujących się w swoim działaniu „wodą” w tym jednostek rządowych, samorządowych, rolników oraz spółek wodnych do pod-jęcia współpracy na rzecz poprawy bilansu wodnego na terenach wiejskich.
Przygotowanie polskiego rolnictwa na trwające zmiany klimatyczne jest zadaniem niezwy-kle potrzebnym i wymagającym zaangażowania nie tylko administracji wszystkich szczebli, ale przede wszystkim samych użytkowników wód, których decyzje bezpośrednio wpływają na ilość i jakość wody w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Wobec panujących susz i deficytów wody, staje się ona dobrem wspólnym i to dobrem o znaczeniu strategicznym i w tym kontekście jej zasoby powinniśmy traktować jak dziedzictwo, ponieważ od naszych działań w gospodarowa-niu wodą będzie zależała jakość życia dzisiejszego i przyszłych pokoleń zamieszkujących pol-ską wieś. Racjonalna gospodarka wodna wymaga uwzględnienia wszystkich potrzeb miesz-kańców, ze szczególnym zwróceniem uwagi na produkcję rolniczą, która decyduje o bezpie-czeństwie żywnościowym kraju.
Nowa rola doradcza ośrodków doradztwa rolniczego związana z gospodarką wodą w rol-nictwie wynika wprost z opracowanego projektu Planu przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS). Katalog działań (zał. nr 2 poz. 24 PPSS) opisuje rolę ODR-ów polegającą: (…) na
zwiększeniu poziomu wiedzy i świadomości rolników w zakresie retencji na gruntach rolnych oraz propagowanie działań na rzecz upowszechniania upraw odpornych na suszę oraz ubez-pieczania upraw. Formy realizacji działania obejmują zarówno szkolenia, warsztaty, jak i do-radztwo w zakresie technik i rozwiązań służących zwiększaniu retencji oraz dopasowania upraw do warunków glebowych i klimatycznych, w tym upraw odpornych na suszę, a także wprowadzania skutecznych mechanizmów zarządzania ryzykiem suszy w produkcji rolnej i ry-backiej (…).
Analizując problemy oraz potrzeby związane ze zwiększeniem zasobów wodnych na ob-szarach wiejskich podjęto inicjatywę utworzenia w br. pilotażowych na terenie każdego woje-wództwa „Lokalnych Partnerstw ds. Wody” mających na celu zainicjowanie współpracy poprzez stworzenie sieci kontaktów między lokalnym społeczeństwem, a instytucjami i urzędami w za-kresie gospodarki wodnej na obszarach wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa.
Celem tego pilotażowego programu zainicjowanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Roz-woju Wsi oraz Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie we współpracy z Wojewódzkimi Ośrodkami Doradztwa Rolniczego jest wymiana dotychczasowych doświadczeń związanych z zarządzaniem zasobami wodnymi na poziomie powiatu. Umożliwić to ma budowę sieci wza-jemnej współpracy pomiędzy wszystkimi kluczowymi partnerami na rzecz zarządzania zaso-bami wodnymi w rolnictwie i na obszarach wiejskich na poziomie lokalnym oraz stworzyć fun-dament poszukiwania możliwości skutecznego rozwiązywania zaistniałych problemów – w tym finansowania zadań.
Cele szczegółowe pilotażowego LPW:
1. aktywizacja i integracja środowisk lokalnych poprzez wzajemne poznanie zakresów działania i potrzeb,
2. diagnoza sytuacji w zakresie zarządzania zasobami wody pod kątem potrzeb rol-nictwa i mieszkańców obszarów wiejskich,
3. wypracowanie wspólnych rozwiązań na rzecz poprawy szeroko pojętej gospodarki wodnej w rolnictwie i na obszarach wiejskich,
4. wypracowanie propozycji co do przyszłych ram prawno-organizacyjnych działania struktur LPW o tych samych zadaniach na terenie całego kraju,
5. przygotowanie raportu diagnostycznego dotyczącego obszaru powiatu.
W Wielkopolsce do tego działania wytypowano pow. kolski. Zadaniem głównym przed ja-kim stanęło pilotażowe LPW to m.in. wypracowanie i zaproponowanie rekomendacji dla MRiRW w zakresie potrzeb oraz możliwości podjęcia działań związanych ze zwiększeniem dyspozycyjnych zasobów wodnych w rolnictwie, roli poszczególnych podmiotów LPW w tym doradztwa ds. wody, a także propozycji rozwiązań systemowych w tym zakresie.
Aktualnie, na poziomie krajowym, trwają prace związane z opracowaniem założeń oraz wytycznych organizacyjnych przyszłych Lokalnych Partnerstw ds. Wody. Planuje się, że w przyszłym roku partnerstwa te będą działać w każdym powiecie w kraju. W Wielkopolskim Ośrodku Doradztwa Rolniczego w Poznaniu powołano koordynatora ds. wody, a docelowo planowanym zamierzeniem jest ustanowienie doradców ds. wody we wszystkich Powiatowych Zespołach Doradztwa Rolniczego.
Poza stworzeniem ram prawnych działania i współpracy lokalnych partnerstw, niezbędnym będzie określenie zasad oraz źródeł finansowania ich działalności, ze szczególnym uwzględ-nieniem środków na działania inwestycyjne czy dotacyjne związane z wielokierunkowym zwiększeniem retencji w rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Można przyjąć, że tylko przemy-ślane i długofalowe działania przyniosą oczekiwany efekt jakim będzie zwiększenie zasobów wodnych na obszarach wiejskich z uwzględnieniem potrzeb środowiskowo-przyrodniczych.
Inwestycje infrastrukturalne na obszarach wiejskich przeprowadzane są i będą z udziałem środków polskich, jak i współfinansowanych przez UE w związku z czym realizacja „pakietu retencyjnego dla rolnictwa” musiałaby znaleźć wyraz w odpowiednim umocowaniu prawnym oraz w programowaniu tych przedsięwzięć na poziomie krajowym.
Inwestycje w obszarze nawadniania w gospodarstwie
rolnym – zasady i przykłady
Maja Sroczyńska
Usługi Geologiczne Maja Sroczyńska
W ostatnich latach widocznym rezultatem zmian klimatu w aspekcie rolnictwa są ni-skie opady atmosferyczne. Na przeważającej części naszego kraju średnie roczne sumy oscylują wokół wartości 500 – 550 mm. Ponadto są one niekorzystnie rozłożone w roku kalendarzowym. Podczas długich letnich okresów bezdeszczowych, w wyniku niedobo-rów opadów i wysokiego parowania występuje znaczny deficyt wody w glebie, co rzutuje na ilość i jakość plonów. W takich warunkach klimatycznych nawadnianie upraw rolnych często jest koniecznością.
Jednym z najistotniejszych problemów związanych z realizacją inwestycji w obszarze na-wodnień jest wybór źródła zaopatrzenia w wodę. Zasadniczo istnieje możliwość zasilania sys-temów z sieci wodociągowej, z ujęć wód powierzchniowych takich jak np. rzeki, jeziora oraz z indywidualnych ujęć wód podziemnych (tj. studni). Wybór źródła wody zależy przede wszyst-kich od jego dostępności. Nie bez znaczenia pozostają również aspekty ekonomiczne zwią-zane zarówno z kosztami inwestycyjnymi jak i eksploatacyjnymi.
W praktyce rozwiązaniem najczęściej wybieranym w rolnictwie są studnie głębinowe. Z uwagi na dostępność wód podziemnych na przeważającym obszarze naszego kraju.
Wody podziemne występują w obrębie osadów przepuszczalnych (wodonośnych) tj. takich, które posiadają zdolność do przewodzenia i oddawania wody. Zaliczają się do nich przede wszystkim piaski i żwiry, charakteryzujące się obecnością przestrzeni porowych ale również skały szczelinowe i krasowe. W/w utwory przepuszczalne mogą być wydzielone w przestrzen-nej schematyzacji warunków krążenia jako warstwy wodonośne, poziomy czy systemy. War-stwa wodonośna to „zbiorowisko wód podziemnych związane z warstwowanymi utworami skalnymi o znacznym rozprzestrzenieniu i o określonej miąższości, ograniczone od góry zwier-ciadłem wód podziemnych (warstwy o zwierciadle swobodnym) lub nieprzepuszczalnym stro-pem (warstwy naporowe), a od dołu nieprzepuszczalnym spągiem (lub podstawą)”1.
Zasadniczo wody podziemne występują w obrębie poziomów gruntowych oraz wgłębnych. Poziom gruntowy występuje najczęściej w obrębie piasków zalegających od powierzchni te-renu do głębokości kilku, kilkunastu metrów. Jego zasilanie odbywa się na drodze bezpośred-niej infiltracji opadów atmosferycznych toteż położenie zwierciadła wody podlega wahaniom sezonowym. W okresach letnich wysokość słupa wody znacznie spada i często poziom ten nie jest w stanie zaspokoić potrzeb zawiązanych z realizacją nawodnień.
Wgłębne poziomy wodonośne izolowane są od powierzchni terenu warstwą utworów nie-przepuszczalnych (tj. glin lub iłów). Na ogół osady nieprzepuszczalne występujące w nadkła-dzie stanowią warstwę napinającą zwierciadło wody, które występuje pod ciśnieniem i stabili-zuje się poniżej powierzchni terenu (wody subartezyjskie) lub ponad powierzchnią terenu (wody artezyjskie). Zasilanie poziomów wgłębnych odbywa się na drodze przesączania wód z powierzchni terenu i poziomów wyżej zalegających przez gliny oraz dopływy lateralne.
Głównymi czynnikami wpływającymi na możliwości pozyskania wody z danego poziomu wodonośnego są:
głębokość zalegania osadów wodonośnych oraz ich miąższość i rozprzestrzenienie,
wykształcenie litologiczne (granulometryczne) osadów – przewodność hydraulicznawarstw wodonośnych zależy m. in. od obecności porów (lub szczelin), które warunkują przepływ wód podziemnych. Miarą przepuszczalności hydraulicznej skał i gruntów jest współczynnik filtracji,
warunki zasilania i drenażu danego poziomu wodonośnego.W/w czynniki charakteryzują się dużą zmiennością. Warunki występowania wód podziem-nych na danym obszarze można jednak określić orientacyjnie przez analogię w stosunku do istniejących otworów studziennych oraz na podstawie analizy danych archiwalnych takich jak mapy hydrogeologiczne, dokumentacje hydrogeologiczne, bilanse wód podziemnych, litera-tura itd. Technologia wiercenia studni oraz konstrukcja otworu powinny być
dostoso-wane do warunków hydrogeologicznych. Dlatego też zgodnie z obowiązującymi
przepi-sami Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze, roboty geologiczne pn. na wykonaniu ujęcia wód podziemnych powinny być wykonywane na podstawie projektu. W/w projekt zatwierdza w drodze decyzji właściwy organ administracji geologicznej (tj. w przypadku gdy prognozowana ilość zasobów ujęcia nie przekracza 50 m3/h – Starosta lub Prezydent
Mia-sta na prawach powiatu). Oprócz warunków wykonania ujęcia wody projekt określa zakres badań niezbędnych do udokumentowania zasobów eksploatacyjnych.
Wiercenie studni najczęściej odbywa się przy użyciu wiertnicy mechanicznej, metodą ob-rotową na prawy obieg płuczki lub metodą udarową na sucho. Główna różnica między w/w metodami polega na tym, że w przypadku metody obrotowej, podczas wiercenia do przewodu wiertniczego wtłaczana jest płuczka wiertnicza – tj. ciecz, której zadaniem jest stabilizacja ścian otworu oraz wynoszenie zwiercin na powierzchnię. Wiercenie udarowe realizowane jest natomiast na sucho tj. bez użycia płuczki. Ściany otworu zabezpieczone są przed obsypywa-niem kolumną rur stalowych a urobek każdorazowo wybierany z otworu za pomocą łyżki
wiertniczej lub świdra mimośrodowego. Rozwiązanie takie sprawia, że warstwa wodonośna nie ulega kolmatacji („zaklejeniu”) na skutek obecności w płuczce substancji wpływających na ograniczenie dopływu wody.
Po zakończeniu wiercenia w otworze zostaje zamontowana kolumna filtrowa zbudowana z rur PCV. W przedziale występowania warstwy wodonośnej (piasków i żwirów wodonośnych) rura PCV posada perforację i owinięta jest siatką filtracyjną, co umożliwia dopływ wody do wnętrza otworu. Jest to filtr studni. W końcowym etapie następuje obsypanie przestrzeni zaru-rowej (między kolumną PCV a ścianą otworu) obsypką – wokół filtra oraz urobkiem z wiercenia – w interwale występowania utworów nieprzepuszczalnych. W tak wykonanym otworze prze-prowadza się próbne pompowanie, którego celem jest określenie parametrów hydrogeologicz-nych warstwy wodonośnej oraz parametrów techniczhydrogeologicz-nych studni. Podczas poboru wody z określoną wydajnością mierzy się opad zwierciadła wody w studni (zwierciadło dynamiczne). W/w pomiary stanowią podstawę do obliczeń hydrogeologicznych, które pozwalają określić wydajność dopuszczalną otworu oraz głębokość zawieszenia pompy głębinowej tak aby nie doszło do jej odsłonięcia.
Wyniki prac związanych z wykonaniem studni są przedstawiane w Dokumentacji
hydro-geologicznej ustalającej zasoby eksploatacyjne ujęcia wód podziemnych. Podobnie jak
projekt robót geologicznych podlega ona zatwierdzeniu w drodze decyzji przez właściwy organ administracji geologicznej.
Ostatnim etapem jest wyposażenie otworu w obudowę studzienną oraz pompę wraz z ar-maturą czerpalną. W celu wykonania w/w czynności niezbędne jest uzyskanie stosownych decyzji administracyjnych, tj.:
decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgodny na realizację przedsięwzięcia,
pozwolenia wodnoprawnego.Zgodnie z treścią §3.1 pkt. 73 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 2019 r.
w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz.U. 2019 poz. 1839 j.t.), urządzenia lub zespoły urządzeń umożliwiające pobór wód podziemnych lub sztuczne
sys-temy zasilania wód podziemnych o zdolności poboru nie mniejszej niż 10 m3 na godzinę należy
zaliczyć do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko, dla któ-rych wymagane jest uzyskanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Powyższą decyzję wydaje Wójt/Burmistrz Gminy lub Prezydent Miasta.
W myśl przepisów obowiązującej Ustawy z dnia 20 lipca 2017 Prawo Wodne (Dz. U. 2020, poz. 310 j.t. ze zm.), w celu rozpoczęcia nawadniania zgodnie z założeniami określonymi przez Inwestora należy uzyskać pozwolenie wodnoprawne na:
1. wykonanie urządzenia wodnego do poboru wody ze studni (pompy głębinowej wraz z armaturą czerpalną). Stosownie do treści art. 16 pkt. 65 lit. d Ustawy z dnia 20 lipca 2017 Prawo Wodne (Dz. U. 2020, poz. 310 j.t. ze zm.) urządzenia służące do kształto-wania zasobów wodnych lub korzystania z tych zasobów w tym: (…) lit. d) obiekty słu-żące do ujmowania wód powierzchniowych oraz wód podziemnych stanowią
urządzenia wodne. Zgodnie z art. 389 pkt. 6 w/w Ustawy, na wykonanie urządzeń wod-nych wymagane jest pozwolenie wodnoprawne.
2. usługi wodne obejmujące pobór wód podziemnych z otworu hydrogeologicznego; Pobór wód podziemnych polegający na zapewnieniu podmiotom prowadzącym działal-ność gospodarczą możliwości korzystania z wód w zakresie wykraczającym poza za-kres powszechnego korzystania z wód, zwykłego korzystania z wód oraz szczególnego korzystania z wód, stanowi usługę wodną (art. 35 Ustawy z dnia 20 lipca 2017 Prawo
Wodne - Dz. U. 2020, poz. 310 j.t. ze zm.), na którą zgodnie z art. 389 pkt. 1 w/w Ustawy
wymagane jest pozwolenie wodnoprawne.
3. szczególne korzystanie z wód obejmujące nawadnianie upraw rolnych;
Zgodnie z art. 34 pkt. 12 Ustawy z dnia 20 lipca 2017 (Dz. U. 2020,poz. 310 j.t. ze zm.) szczególnym korzystaniem z wód jest korzystanie z wód wykraczające poza po-wszechne korzystanie z wód oraz zwykłe korzystanie z wód, obejmujące m. in. nawad-nianie gruntów i upraw wodami w ilości większej niż średniorocznie 5 m3 na dobę. Sto-sownie do treści art. 389 pkt. 2 w/w Ustawy, na szczególne korzystanie z wód wyma-gane jest pozwolenie wodnoprawne. W/w pozwolenie wodnoprawne wydaje Pań-stwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie.
Ostatnim etapem związanego z realizacją inwestycji pn. wykonania ujęcia wody jest wyko-nanie urządzenia wodnego wraz z armaturą czerpalną. Urządzeniem umożliwiającym pobór wody jest pompa głębinowa. Opuszcza się ją do wnętrza kolumny filtrowej na głębokość poni-żej dynamicznego lustra wody. Wylot kolumny rur PCV zabezpiecza się głowicą, z której wy-prowadzona jest rura tłoczna. Woda ze studni przesyłana jest rurociągiem na system nawad-niający (np. sieć hydrantów usytuowanych na polu uprawnym, do których podłączana jest deszczownia szpulowa). Pobór wód podziemnych powinien być opomiarowany dlatego we-wnątrz obudowy montowany jest wodomierz przepływowy.
Za pobór wód podziemnych wnosi się stosowne opłaty na podstawie przepisów Ustawy Prawo Wodne.
System nawodnień kierunkiem optymalizacji efektów
produkcji rolniczej
Paweł Kaczmarek
Prezes Top Farms Wielkopolska
PROFIL DZIAŁALNOŚCI FIRMY TOP FARMS SP. Z O.O.
Grupa Top Farms jest największym przedsiębiorstwem rolnym w Polsce, gospodarującym na ponad 32 000 hektarach. Działalność firmy zlokalizowana jest, na obszarze trzech woje-wództw Wielkopolskiego, Opolskiego Warmińsko – Mazurskiego, gdzie swoje siedziby ma 9 spółek wchodzących w jej skład. Działalność Grupy Top Farms dotyczy czterech obszarów: produkcji roślinnej, hodowli zwierząt, produkcji nasion oraz produkcji żywności. Zdywersyfiko-wany portfel produktów Grupy obejmuje wysokiej jakości surowce i produkty dla przetwórstwa rolno-spożywczego. Firma, będąc polskim liderem w produkcji materiału siewnego zbóż, znana jest pod marką Top Farms Nasiona. Zasoby, którymi dysponuje oraz najnowsze tech-nologie i zaawansowane systemy zarządcze, a także wykorzystywanie efektów synergii we-wnątrz Grupy, pozwalają na ciągłe zwiększanie wartości przedsiębiorstwa i jego nieustanny rozwój. W naszych działaniach kierujemy się innowacyjnym podejściem do projektów, a sto-sując zintegrowany system ochrony roślin i przyjazne dla środowiska technologie uprawy i przetwórstwa szczególnie dbamy o środowisko naturalne. W ostatnich latach, w celu poprawy żyzności gleby, spółka mocno skoncentrowała się na wykorzystaniu metod biologicznych, które nazwała autorskim programem biologizacji.
Największą wartością naszej Grupy jest z pewnością zespół wysoko wykwalifikowanych i z pa-sją realizujących swoje zawodowe powołanie pracowników. Wspólnie określony i stosowany przez spółki kodeks wartości jakim kieruje się w Top Farms, oparty między innymi na uczciwości, rzetel-ności, zaufaniu i zaangażowaniu, stanowi fundament sukcesu oraz rozwoju w przyszłości.
Top Farms jest częścią Spearhead International, europejskiej grupy rolniczej, gospodaru-jącej na pow. 90 tys. hektarów, zaopatrugospodaru-jącej przetwórców żywności, producentów i sprzedaw-ców detalicznych. Skala działalności firmy oraz zróżnicowanie geograficzne, programy ubez-pieczeniowe, zarządzanie produktowe umożliwia minimalizowanie ryzyka.
POTENCJAŁ TECHNICZNY
Spółka Top Farms prowadzi szczegółowe analizy efektywności zaangażowanego kapitału i na tej podstawie decyduje o formie użytkowania środków trwałych w postaci ciągników i ma-szyn. Model dominujący to usługa szczególnie w obszarze zbiorów z pól. Cześć użytkowanego sprzętu stanowi własność spółki jednak dominującym modelem jest zlecanie usług np. w ob-szarze zbiorów oraz najem krótko i długoterminowy. Generalnie można przyjąć, że maszyny uprawowe i siewniki zbożowe to głównie Horsch oraz Vaderstad, opryskiwacze to Amazone, Lemken, Agrifac, sprzęt zielonkowy to Potinger, a maszyny ziemniaczane to Grimme.
POTENCJAŁ SIEDLISKOWY
Gospodarstwa rolne są zlokalizowane w województwach Warmińsko-Mazurskim, Wielko-polskim, Lubuskim i Opolskim. Każda lokalizacja cechuje się innymi warunkami glebowo-kli-matycznymi od bardzo lekkich gleb wielkopolskich, przez gliniaste gleby Opolszczyzny oraz Mazur, po lubuskie mady nadoodrzańskie.
POTENCJAŁ KADROWY
Top Farms posiada wykwalifikowaną kadrę w każdej ze spółek grupy Top Farms. Wielu pracowników to magistranci czy doktoranci renomowanych uczelni rolniczych, stale rozwija-jący swoje kompetencje zarządcze na studiach podyplomowych.
PRZERPOWADZONE PROJEKTY BADAWCZE NCBiR
2013 – 2017 - Unowocześnienie technologii uprawy konwencjonalnych odmian soiw warunkach Polski
2018 – Opracowanie bezinwazyjnego systemu do pomiaru wilgotności gleby na poziomiekorzeni w uprawie ziemniaka w oparciu o nowe algorytmy wykorzystujące metody uczenia maszynowego do analizy danych hiperspektralnych
NAGRODY I WYRÓŻNIENIA
Top Farms to laureat wyróżniony w wielu konkursach branżowych i tematycznych, a także podmiot, który jako jedno z pierwszych gospodarstw rolnych uzyskał certyfikat Global GAP.
Zarządzanie gospodarstwem w dobie digitalizacji
Lawrence Thomson, Małgorzata Sawczenko
Rolnictwo precyzyjne w praktyce. Inteligentne rozwiązania
w moim gospodarstwie
Adam Wolniak
Zarządzanie bazą paszową z wykorzystaniem TUZ
w warunkach suszy
Prof. dr hab. Piotr Goliński
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Trwałe użytki zielone są cennym źródłem dużych ilości wysokojakościowej paszy objęto-ściowej dla bydła mlecznego i opasowego. W skali kraju stanowią ogromne i ciągle nie w pełni wykorzystane zasoby paszowe w gospodarstwach prowadzących hodowlę i chów bydła. We-dług danych GUS (2019) z użytków zielonych pozyskuje się w Polsce około 60% pasz podsta-wowych w odniesieniu do suchej masy, z czego z trwałych użytków zielonych (TUZ) 51,9%, a z przemiennych (PUZ) 8,3%. O potencjale paszowym TUZ decyduje wiele czynników:
• fizjografia terenu, decydująca o powierzchni TUZ, lokalizacji względem budynków in-wentarskich oraz udziale łąk i pastwisk w strukturze użytków rolnych;
• plonotwórcza żyzność siedliska, obejmująca różne uwarunkowania klimatyczne i gle-bowe limitujące wzrost i rozwój roślinności łąkowej;
• pratotechnika jako efekt działalności rolnika, decydująca w bardzo dużym stopniu o pro-dukcyjności użytków zielonych;
• uwarunkowania produkcji zwierzęcej, a zwłaszcza rasa bydła, system chowu i żywienia stada;
• ekonomiczne uwarunkowania produkcji pasz na TUZ, zwłaszcza koszty jednostkowe, ceny skupu mleka i mięsa, skala i czynnik limitujący produkcję oraz umiejętność zarzą-dzania posiadanymi zasobami.
Trwałe użytki zielone są istotnym elementem bazy paszowej gospodarstw mlecznych, jednak ich rola zależy od systemu chowu i żywienia bydła. Największe znaczenie mają w systemie eko-logicznej i proekoeko-logicznej produkcji mleka, gdyż mogą być wyłącznym źródłem pasz w żywieniu krów. Wówczas celem produkcji mleka jest uzyskanie surowca o wysokich walorach odżyw-czych i prozdrowotnych, do produkcji serów i innych artykułów mlecznych, dzięki zastosowaniu w dawce pokarmowej wyłącznie pastwiska, zielonek i doskonałej jakości siana łąkowego.
Użytki zielone mogą również stanowić wyłączne źródło pasz w systemie niskonakładowej technologii produkcji mleka, szczególnie w gospodarstwach położonych w sprzyjającej dla łąk i pastwisk fizjografii terenu. Wówczas w warunkach świadomego obniżania kosztów i mniejszej wydajności krów (7000-8000 kg mleka rocznie), kluczową rolę odgrywają pastwisko oraz siano i sianokiszonki z runi łąkowej.
Z kolei w intensywnej technologii produkcji mleka, pasze z użytków zielonych nigdy nie zaspokoją w pełni potrzeb pokarmowych krów mlecznych. W celu maksymalizacji wydajności krów konieczne jest stosowanie systemu żywienia TMR lub PMR, w których użytki zielone mogą dostarczać cennego surowca kiszonkarskiego i stanowić uzupełnienie dawki pokarmo-wej opartej o kiszonkę z kukurydzy i pasze treściwe.
O produkcyjności użytków zielonych, oprócz naturalnego potencjału plonotwórczego sie-dliska wynikającego z jakości gleby oraz wykonywanych przez rolnika zabiegów pratotech-nicznych, decydują w głównej mierze czynniki klimatyczne. W grupie tej najważniejszą rolę pełnią ilość i rozkład opadów, światło i temperatura powietrza. Czynniki te decydują o uwilgot-nieniu gleby, które jest obok zaopatrzenia roślin w składniki pokarmowe, najważniejszym wa-runkiem uzyskania wysokich plonów suchej masy z użytków zielonych. Podstawowa grupa roślin łąkowych, czyli trawy pastewne, zaliczane są do roślin niezbyt oszczędnie gospodarują-cych wodą. Nie dziwi więc fakt, że trwałe użytki zielone położone są najczęściej w dolinach rzecznych, obniżeniach śródpolnych oraz w rejonach z większą ilością opadów.
W ostatnich latach obserwujemy w Polsce niestabilność warunków pogodowych, czy wręcz występowanie zmian klimatycznych, które w istotny sposób kształtują stan siedlisk łąkowych i produkcyjność użytków zielonych. Dla roślin łąkowych szczególnie niekorzystne jest pojawia-nie się susz atmosferycznych w różnych porach roku, które wskutek braku opadów i utrzymy-wania się wysokich temperatur przyczyniają się do wysuszenia okrywy glebowej, wpływając negatywnie na wzrost i rozwój płytko korzeniących się traw. Takie zjawiska notowano w latach 2018-2019 w wielu regionach Polski. W efekcie hodowcy bydła zebrali mniej paszy, a wiele łąk i pastwisk uległo degradacji.
Okazuje się jednak, że wpływ suszy na produkcję pasz z TUZ nie jest jednoznaczny, gdyż jest uzależniony od typu siedliska łąkowego. Stan suszy, którego wyrazem jest ujemna wartość standaryzowanego klimatycznego bilansu wodnego (SPEI), pogarsza zdecydowanie plonowa-nie TUZ na glebach mineralnych, natomiast plonowa-nie ma znaczenia dla ich produkcyjności na gle-bach organicznych. Dla roślinności na łąkach grądowych, położonych na glegle-bach mineralnych, źródłem wody są opady oraz uwilgotnienie gleby uzależnione od poziomu wody gruntowej. W warunkach suszy poziom ten znacząco obniża się wywołując stres wodny roślin, co obniża plon runi. Na glebach organicznych występują łąki łęgowe oraz murszowe. W tych siedliskach wielokrotnie problemem jest nadmiar wody. Z tego względu okresowe susze mogą być ko-rzystne z punktu widzenia produkcji pasz z tego typu użytków zielonych. W przypadku PUZ zakładanych na gruntach ornych susza wywołuje zawsze negatywne skutki.
W warunkach wystąpienia suszy konieczne jest podjęcie działań dla zachowania poten-cjału paszowego użytków zielonych, z jednej strony wykonania renowacji obiektów łąkowych w przypadku ich degradacji, a z drugiej stosowania zabiegów pratotechnicznych dla minimali-zacji niekorzystnego wpływu suszy na rośliny łąkowe. Przywrócenie zdegradowanym poprzez suszę użytkom zielonym wysokiej wartości gospodarczej gwarantuje podsiew lub zasiew no-wej mieszanki poprzedzony chemicznym lub mechanicznym zniszczeniem chwastów. Zabieg
ten należy wykonać z wykorzystaniem dobrych mieszanek nasiennych i nowych odmian traw odpornych na stresy termiczne i wilgotnościowe.
W składzie mieszanek należy uwzględnić nowe genotypy roślin łąkowych dostarczanych na rynek przez hodowców, które są lepiej dostosowane do zmieniających się warunków klima-tycznych. Przykładem mogą być miękkolistne odmiany kostrzewy trzcinowej, które wprawdzie ustępują pod względem wartości pokarmowej życicom, jednak wskutek wykształcania głębo-kiego systemu korzeniowego gwarantują dobre plonowanie użytków zielonych w warunkach suszy. W tym samym kierunku zmierza hodowla mieszańców festulolium, których odmiany o zdecydowanie większej odporności na stres wilgotnościowy w glebie niż gatunki rodziciel-skie (życice i kostrzewy) lepiej nadają się do mieszanek na siedliska przesychające. Innowa-cyjny charakter mają odmiany traw pastewnych odznaczających się odpornością na stresy termiczne i wilgotnościowe, których nasiona są szczepione wyselekcjonowanymi szczepami endofitów (np. życica trwała AR37). Coraz większym zainteresowaniem hodowli roślin cieszą się także głęboko korzeniące się rośliny motylkowate m.in. lucerny, koniczyny i komonice, a także zioła łąkowe np. cykoria pastewna.
Duży potencjał łagodzenia skutków suszy ma także prawidłowe komponowanie mieszanek z uwzględnieniem cech funkcjonalnych roślin łąkowych. Mieszanki na TUZ powinny być ze-stawami wielogatunkowymi. Większa liczba gatunków sprzyja trwałości nowego użytku zielo-nego, zapewnia lepszą podaż plonu w okresie wegetacji oraz zmniejsza ryzyko zasiewu w nie-sprzyjających warunkach siedliskowych. Pozytywnym zjawiskiem jest obecność w mieszance, w obrębie jednego gatunku, kilku odmian hodowlanych, na przykład różniących się grupą wczesności. Wpływa to, między innymi, na stabilność plonowania w okresie wegetacji.
W celu uniknięcia skutków suszy, dobre paszowiska powinny być wyposażone w urządze-nia melioracyjne, które umożliwiają prawidłowe gospodarowanie wodą na obiektach łąkowych. Zaopatrzenie użytków zielonych w wodę, zwłaszcza w okresach krytycznych na glebach mi-neralnych, jest niezbędne dla prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin, wykorzystania potencjału plonotwórczego siedliska, uzyskania dobrej efektywności zastosowanych nawozów i w efekcie równomiernej podaży paszy w gospodarstwie. Ten czynnik produkcyjny ma ogromne znacze-nie w organizacji gospodarki pastwiskowej. Optymalne zaopatrzeznacze-nie roślin łąkowych w wodę zapewniają nawodnienia deszczowniane. W wielu krajach świata, także w Europie, deszczo-wanie TUZ jest powszechnie stosowane. Dozodeszczo-wanie wody w najbardziej technicznie zaawan-sowanych systemach odbywa się precyzyjnie poprzez sterowanie komputerowe funkcjonowa-nia zraszaczy z uwzględnieniem map glebowych. W tym względzie jako innowacyjne w na-szym kraju należy uznać stosowanie deszczowni szpulowych i pomostowych na TUZ.
Wspomaganiu decyzji odnośnie terminu i wielkości dawek polewowych służy teledetekcja. Na podstawie obrazów satelitarnych możliwa jest bowiem ocena parametrów monitorujących stan łąk na dużych obszarach. Wykorzystanie teledetekcji na użytkach zielonych jest jednak trudniejsze niż w uprawach polowych ze względu na złożoność czynników warunkujących stan siedlisk oraz produkcyjność łąk i pastwisk. W tym celu konieczne są badania nad oceną wpływu zmian klimatycznych na produkcyjność łąk i stan siedlisk łąkowych, a także nad
