Jak wspomniano na wstępie, ideą warunkującą i organizującą edukację wczesnoszkolną jest wspomaganie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia ora rozwujanie jego potencjału uczenia się. Przesłankami wyjściowymi dla realizacji tej idei przez program
„Razem i osobno” są:
1. Kierowanie się humanistycznymi wartościami (prawda, dobro, piękno) i ideą antropocentryzmu z zasadą indywidualizacji i podmiotowości ucznia
Dobroć, szacunek, tolerancja to wyznaczniki człowieczeństwa – zawsze i wszędzie. Dziecko uczy się, a nauczyciel mu w tym pomaga. Dziecko nie jest miniaturą dorosłego. Nauczyciel musi znać potrzeby, możliwości i specyfikę działania ucznia, by umieć pomóc dziecku w kształtowaniu osobowości. Dlatego ważne jest, by nauczyciel w swojej pracy kierował się przesłanką indywidualizacji i podmiotowości, czyli dbał o:
• poszanowanie godności ucznia,
• indywidualizację a zarazem umiejętność współdziałania w grupie,
• motywację, swoiste perpetuum mobile, która pojawia się i pobudza do działania wtedy, gdy zostaną uświadomione i zaspokojone potrzeby jednostki,
• przystępność i wspieranie możliwości – wkraczanie w „sferę najbliższego rozwoju”, transgresji,
• wybieranie demokratycznego stylu nauczania,
• umożliwianie wyboru własnego stylu uczenia się.
2. Dążenie do pełnej integracji
Z uwagi na fakt, że człowiek jest niepodzielną osobowością edukacja powinna oddziaływać na wszystkie sfery osobowości i winna tworzyć spójną całość z widocznymi w niej związkami i zależnościami. Integracja dotyczy zarówno treści, jak i uruchomienia procesów umożliwiających postrzeganie całościowe, ukazywanie wzajemnych związków, wystąpienie dodatniego transferu w uczeniu się, powiązanie relacji człowiek – środowisko. Te założenia wymagają kierowania się przesłanką integracji, czyli:
- powiązania, tworzenia struktur, - odkrywania zależności w całości, - systematyczności i logiki,
- rozwijania tożsamości ucznia.
Wynikające stąd zadania nauczyciela obejmować powinny wspieranie wszystkich sfer osobowości dziecka: fizycznej, intelektualnej i duchowej poprzez równoważenie zajęć o charakterze zdrowotnym, umysłowym i artystycznym oraz ukazywanie dziecku scalonego obrazu świata.
3. Respektowanie założenia, że własna aktywność i twórcze działanie warunkują rozwój
Szkoła ma pomóc dziecku realizować jego prawo do rozwijania swoich możliwości. Przekaz wiedzy i kontrola wiadomości to za mało. Program „Razem i osobno” wspiera się na konstruktywistycznym modelu edukacji. Dąży do tego, by nauczanie było sztuką rozbudzania ciekawości, jak powiedział Anatol France. Ważne jest, by zmienić model, w którym z natury ciekawe i pytające o wszystko dziecko milknie w szkole, w której pytającym jest nauczyciel na rzecz dziecięcej aktywności, którą dyskretnie kieruje i wspiera nauczyciel, tak by dziecko mogło powiedzieć „Pomogłeś mi zrobić to samemu”.
Aby nauczyciel mógł być skutecznym organizatorem i doradcą dziecięcego uczenia się, konieczna jest jego wiedza na temat tego, co dziecko wie, czego i jak chce się dowiedzieć.
Rolą nauczyciela jest organizacja procesu/sytuacji uczenia się, podtrzymywanie i ukierunkowywanie aktywności ucznia, stwarzanie warunków i stosowanie zabiegów (w tym:
metody i formy pracy, sytuacje dydaktyczne, organizacja sali i zajęć71, środki, atmosfera) wspomagających rozwój dziecka.
Ryszard Więckowski72 w swojej koncepcji nauczania początkowego mocno akcentuje stosowanie „metod wspierania aktywności edukacyjnej dzieci”. Trzeba pamiętać o tym, że:
• zaspokajanie ciekawości, zadawanie pytań, dziwienie się są naturalnym sposobem zdobywania przez dziecko wiedzy,
• aktywność sytuacyjna, czynnościowa, wynikająca z konkretno–obrazowego myślenia nacechowanego elementami gry i zabawy jest typową aktywnością dziecka.
Jak wynika z powyższych rozważań, trzeba pamiętać o przestrzeganiu przesłanki aktywności, czyli należy zapewnić warunki do:
• wielostronnego, innowacyjnego i twórczego działania ruchowo–manipulacyjnego i myślowego,
• operatywności i przedsiębiorczości w uczeniu się,
• zadawania pytań, rozwiązywania problemów, realizowania projektów
• samodzielności (odkrywania na nowo, także metodą prób i błędów),
• wspólnego działania ucznia i nauczyciela w myśl zasady nauczyciel uczy się, bawi i pracuje razem z dziećmi.
4. Różnorodność jako nieodłączna cecha oddziaływań pedagogicznych
Każdy uczeń jest inny. Świat też jest różnorodny. Im bardziej zróżnicowane sytuacje, drogi poznania, metody i formy pracy, tym bardziej oddziaływania pedagogiczne będą sprzyjały wszechstronnemu i harmonijnemu rozwojowi.
Zróżnicowanie to dotyczy sytuacji dydaktycznych, tematyki, zadań i ćwiczeń, jak też dróg poznania. Pozwoli ono:
• uruchomić wszystkie sfery osobowości,
• na rozwój inteligencji wielorakich,
• uniknąć tworzenia stereotypów,
71 Wypracowane przez uczestników Programu Kreator metody i sposoby organizowania zajęć sprzyjające aktywizacji uczniów oraz rozwijaniu kompetencji kluczowych znajdzie czytelnik w „Zeszytach kreatorskich”
wydanych przez CODN.
72 R. Więckowski Pedagogika wczesnoszkolna, WSiP, Warszawa 1993
• uczyć się umiejętności radzenia sobie w różnych, także nowych i zaskakujących sytuacjach,
• dostosować nasze propozycje do możliwości dzieci, a dzieciom osiągnąć sukces,
• na stwarzanie dzieciom okazji do samodzielnego działania, oferowania swoich pomysłów innym,
• wybrać uczniowi jego własną drogę uczenia się, budować własne strategie poznawcze,
• uatrakcyjnić zajęcia i wyeliminować szkolną nudę,
• uczynić szkołę bliższą życia, a zdobywana wiedzę i umiejetności stosować w nowych kontekstach także poza szkołą
5. Uczenie się żyć tu, teraz i jutro – odniesienie edukacji do rzeczywistości i przyszłości
Tempo zmian cywilizacyjnych, kulturowych, dezorientacja co do systemu wartości, szybki rozwój nauki i techniki, a co za tym idzie spadek odporności na te zmiany nie pozwalają na obojętność edukacji w tym zakresie. Dziś ważne jest uczenie się, jak się uczyć.
Szkoła nie jest już głównym źródłem informacji ani nie jest w stanie przekazywać bogactwa współczesnej nauki. Żyjemy w wieloźródłowym, często agresywnym szumie informacyjnym bazującym głównie na obrazie. Spada zainteresowanie czytelnictwem, kontaktem ze sztuką. Nasze życie towarzyskie i kontakty społeczne zdominowały formy kontaktów elektronicznych, co sprawia, że zatracamy umiejętność rozmowy, dialogu, porozumiewania się. Stajemy się odbiorcami masowego przekazu bez możliwości na komunikację zwrotną.
W świetle tego ważnym staje się intensyfikacja kształcenia umiejętności wyboru, a także konieczność dostosowania się do tych zmian, jak i przeciwdziałania negatywnym ich skutkom. Jednym z zadań staje się profilaktyka negatywnych skutków szybkiego rozwoju techniki. Terapia przez sztukę, uruchomienie wyobraźni, wielostronny kontakt z muzyką pomogą obniżyć napięcie między sferą wartości oferowaną przez technikę a sferą życia emocjonalnego i złagodzić relaksem tempo życia i zmian.
Z powyższego wynika, że dzisiejsze problemy wynikające ze zmian cywilizacyjnych i kulturowych będą dotyczyć także przyszłości. Tak więc kształcenie dla przyszłości jest
również kształceniem dla teraźniejszości.
Przemawia za tym także idea recentywizmu, która z punktu widzenia teorii wychowania mówi, że „człowiek jest istotą, której życie jest ważne bezpośrednio teraz, a nie dopiero jako środek do osiągnięcia czegoś w przyszłości. Idea ta zakłada rozumienie człowieka przy możliwie najmniejszej skali jego rezygnacji z siebie, z własnej teraźniejszości – właśnie na rzecz przyszłości” (J. Bańka)73. Ta idea powinna zmienić kąt postrzegania edukacji wczesnoszkolnej traktowanej jedynie jako etap przygotowujący do systematycznej nauki. Takie podejście do edukacji da nam możliwość nauczenia radości życia.
Mając na względzie powyższe założenia, możemy sformułować przesłankę potrzeby, czyli:
• praktyczności (użyteczność w sprawnym funkcjonowaniu tu i teraz),
• przygotowania do funkcjonowania w przyszłości,
• niezbędności i trwałości, tzn. określenia tego, co na trwałe powinno wchodzić w doświadczenie jednostki i dbanie o to, aby zakres tej wiedzy i umiejętności cechowała trwałość. W przypadku edukacji wczesnoszkolnej będą to wiedza obejmująca podstawowe narzędzia kulturowe – czytanie, pisanie, liczenie, komunikowanie się, alfabetyzacja komputerowa.
6. Edukacja nakierowana na każde dziecko – elastyczne podejście do programu
Dziecko nie jest pojemnikiem na wiedzę. Powinno być świadome tego, co wie, czego nie wie, na jakim jest etapie osiągania danej umiejętności i co mu w tym dążeniu pomoże.
Jak wspomnieliśmy uprzednio, rolą nauczyciela jest wspieranie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju ucznia. By mógł to robić skutecznie, musi dobrze znać możliwości i postępy swojego ucznia, sposoby motywowania i pokazania, że wysiłek się opłaca. Ogromne znaczenie ma tu indywidualizacja procesu kształcenia i wychowania.
Zabiegi ewaluacyjne, w tym m.in. obserwacje, rozmowy, oceny opisowe, dokumentowanie prac ucznia, pozwalają na dokonywanie zmian, ulepszanie, korektę
73 J. Bańka, Metafizyka wirtualna. Traktat o strukturach chwilowych, Wyd. UŚ, Katowice 1997, s. 52
elementów programu, tak by służyły dziecku jak najlepiej.
Reasumując powyższe rozważania nad elementami programu, możemy powiedzieć, że program tylko wtedy przysłuży się dziecku, a oddziaływania pedagogiczne nauczyciela będą sprzyjały jego harmonijnemu rozwojowi, gdy:
• pełniej będzie respektowane podmiotowe podejście do ucznia,
• częściej stroną aktywną będzie uczeń,
• pełniejsza i głębsza będzie integracja,
• częściej zostaną zastosowane różnorodne i urozmaicone sytuacje, drogi poznania, metody i formy zajęć,
• wiedza i umiejętności będą bardziej użyteczne (do zastosowania) w realnym świecie tu i teraz oraz w przyszłości,
• program będzie traktowany elastycznie dzięki indywidualnemu podejściu i zabiegom ewaluacyjnym.