Zasoby i czynniki chroniące przed psychopatologią

Czy w psychopatologii rozwojowej i psychologii klinicznej dzieci istnieje wystarczająca wiedza, która umożliwia postawienie wiarygodnej diagnozy prognostycznej na temat przebiegu rozwoju dzieci z rodzin z problemem

alkoholowym? Dokładniej, czy istnieje możliwość wskazania, które dziecko przejdzie kolejne fazy rozwoju w stopniu satysfakcjonującym, czyli okaże się odporne i radzące sobie z wyzwaniami rozwojowymi, a które będzie podat-ne na problemy i zaburzenia psychiczpodat-ne, czyli jego zmaganie się ze stresem rodzinnym i kryzysami rozwojowymi okaże się mało skuteczne? Są to pyta-nia, na które możemy odpowiedzieć tylko w szczątkowym stopniu. Przede wszystkim dlatego, że w badaniach koncentrowano się na grupie klinicznej, czyli dzieciach, młodzieży i dorosłych, którzy trafiali do różnych instytucji z problemami i zaburzeniami psychicznymi, dzieci grupy nieklinicznej były nieobecne bądź, co najwyżej, ujawniały się w badaniach nad skutecznością środowiskowych programów profilaktycznych. Można zatem postawić tezę, że opisy zdrowia psychicznego i ścieżek rozwoju potomstwa z rodzin alkoho-lowych pochodzą z badań nad uwarunkowaniami jakiegoś typu psychopato-logii, np. najczęściej uzależnienia od alkoholu, zaburzeń osobowości, depresji i innych.

Zagadnienie odporności dzieci z rodzin alkoholowych na szkodliwe dzia-łanie czynników ryzyka, na gruncie teoretycznym, jak i empirycznym dopie-ro zaczyna się dopie-rozwijać od końca lat 80. Nie ma jeszcze zbyt wielu opracowań wyjaśniających mechanizm resilience w tej populacji, chociaż na podstawie badań longitudinalnych dzieci alkoholików (od urodzenia do wczesnej do-rosłości), Emma Werner i Ruth Smith (1992) odkryły, iż około jedna trzecia badanych wyrosła na kompetentnych i dobrze przystosowanych społecznie dorosłych. Mimo ogólnego przekonania, że dzieci z rodzin alkoholowych są bardziej zagrożone patologią, ponad połowa z nich nie przejawia na przy-kład żadnych problemów z alkoholem (Jacob, Johnson, 2000; Grzegorzewska, 2013b). Ponadto wiele dzieci alkoholików (mimo niesprzyjających warunków środowiskowych) wykazuje wysoką odporność na negatywne wpływy oto-czenia. W literaturze odporność definiuje się jako wieloczynnikowy proces radzenia sobie z niekorzystnymi warunkami rozwoju i prowadzący do po-zytywnej adaptacji. W procesie tym indywidualne i środowiskowe czynniki ochrony podlegają interakcji z czynnikami ryzyka, redukując lub kompensu-jąc ich negatywny wpływ.

W literaturze przedmiotu indywidualne czynniki ochronne zostały po-grupowane w cztery główne kategorie: (1) kompetencje społeczne, (2) umie-jętności rozwiązywania problemów, 3) autonomia oraz (4) poczucie celu i sensu (zob. Cierpiałkowska, 2007a). Są to czynniki niespecyficzne charak-terystyczne dla wszystkich dzieci z rodzin z problemami i bez problemów psychicznych rodziców. Analizując proces budowania odporności w rodzi-nach z problemem alkoholowym, odkryto również czynniki specyficzne dla tej populacji.

Do indywidualnych czynników chroniących dzieci alkoholików przed zaburzeniem zaliczyć można: dobry poziom intelektualny, adekwatne umie-jętności komunikacyjne, dążenie do osiągnięć, zdolność do uzyskania pozy-tywnej uwagi ze strony innych (Werner, 1986), wysoki poziom samoświa-domości, poczucie kontroli nad otoczeniem oraz efektywne umiejętności radzenia sobie ze stresem (Hussong, Chassin, 1997).

Dotychczasowe badania nad odpornymi dziećmi alkoholików wskazują na znaczącą rolę w kształtowaniu odporności umiejętności rozwiązywania problemów. Adolescenci, którzy skutecznie radzą sobie z zaburzeniami uza-leżnionych rodziców, potrafią także odróżnić swoje problemy od ich proble-mów (Mylant i in., 2002; Klostermann, Chen, Kelley, 2011). Jednocześnie mają świadomość, że nie przyczynili się do ich choroby i nie mogą ich kontrolować (Beardslee, Podorefsky, 1988). Jedyne co mogą zrobić, to nauczyć się z tym sobie radzić i wzmacniać w sobie odpowiedzialność za własne wybory i za-chowania. Jednym ze skutecznych sposobów radzenia sobie jest adaptacyjne dystansowanie się, czyli zdrowe oddzielenie się od rodziców alkoholików.

W rodzinach z problemem alkoholowym szczególną rolę ochronną odgry-wa też wiedza o problemach uzależnienia. Udowodniono na przykład, że dzieci alkoholików często identyfikują tylko pozytywne aspekty używania alkoholu (Mann, Chassin, Sher, 1987), co znacząco wzmacnia ryzyko wystą-pienia problemów. Natomiast rozmowa na temat używania i nadużywania alkoholu oraz na temat genetycznej i rodzinnej podatności może chronić dzie-ci alkoholików przed rozwojem uzależnienia. Dziedzie-ci alkoholików, które są świadome zwiększonej podatności na alkoholizm, piją znacząco mniej w po-równaniu z dziećmi bez świadomości tego zagrożenia (Kumpfer, 1989).

Niewątpliwie ważny obszar zasobów rodzin alkoholowych stanowią śro-dowiskowe czynniki ochrony. Dotyczą one zmiennych rodzinnych (np. płeć i psychiczny stan niepijącego rodzica, czas trwania i intensywność naduży-wania alkoholu), jak i pozarodzinnych (np. wpływy rówieśnicze, wsparcie or-ganizacji społecznych oraz nieformalne zasoby społeczne). Zmienne rodzinne dotyczą zarówno funkcjonowania uzależnionego rodzica i jego partnera, jak i funkcjonowania rodziny jako całości. Negatywny wpływ uzależnienia ro-dziców może być hamowany przez takie zmienne, jak stopień uzależnienia od alkoholu, styl radzenia sobie przez rodziców ze stresem, płeć i stan psy-chiczny niepijącego rodzica (jeśli taki jest w domu), częstotliwość i przewidy-walność picia (Hawkins, 1997).

W odniesieniu do zasobów rodzinnych (systemowych) Wolin i współpra-cownicy (1980) odkryli, co zostało potwierdzone w polskich badaniach przez Joannę Mazur (2005), że w rodzinach alkoholowych, w których występują relatywnie stabilne wzorce zachowania dotyczące codziennej aktywności, na przykład posiłki oraz świętowanie uroczystości (np. urodziny, śluby,

wa-kacje, święta religijne), dzieci wykazywały wyższy poziom przystosowania i mniej problemów z alkoholem niż w rodzinach, które przerwały rodzin-ne rytuały z powodu alkoholizmu jedrodzin-nego z jej członków. Kultywowanie rodzinnych rytuałów prowadzi do większej stabilności, przewidywalności i intensywniejszego postrzegania wsparcia w rodzinie. Specyficznym czyn-nikiem ochrony w rodzinach alkoholowych jest struktura rodziny. Chociaż rozwód rodziców jest typowym zdarzeniem kojarzonym z dysfunkcją rodzi-ny, jak wykazały badania Johnsona (2002), paradoksalnie w rodzinach z prob-lemem alkoholowym może on wzmacniać procesy pozytywnej adaptacji po-przez redukcję czasu, jaki alkoholik spędza z rodziną.

Tabela 2.8. Zasoby i kompetencje dzieci alkoholików wskazane w badaniach Kompetencje indywidualne Zasoby środowiskowe – Dobry intelekt

– Umiejętności komunikacyjne – Dążenie do osiągnięć (Werner, 1986) – Samoświadomość

– Kontrola nad otoczeniem

– Radzenie sobie ze stresem (Hussong, Chassin, 1987)

– Adaptacyjne dystansowanie się – Skuteczne radzenie sobie z

zaburzenia-mi rodziców (Mylant i wsp., 2002) – Kompetencje społeczne

– Autonomia

– Poczucie celu i sensu

– Wiedza o problemach uzależnienia (Kumpfer, 1989) – Alkoholizm tylko jednego rodzica

(Har-ford i in., 1979)

– Kolejność narodzin (Keltner i in., 1986) – Wsparcie społeczne

– Zaangażowanie w aktywność społeczną (Grzegorzewska, 2013b)

Źródło: opracowanie własne.

W innych rodzinach czynniki ochrony dotyczą pozytywnych, emocjonal-nych więzi (np. ciepło i opieka) z innymi niż alkoholik członkami rodziny, stałych i jasnych reguł wobec zachowań dziecka oraz otwartych sposobów komunikacji między trzeźwym rodzicem a dziećmi (Barnes, 1990, por. Mar-gasiński, 2010). Ta emocjonalna siła w relacjach rodzic – dziecko przyczynia się do prawidłowego przebiegu rozwoju dzieci i młodzieży. Podobnie, ro-dzicielska kontrola i utrzymanie dyscypliny (jasne i klarowne reguły obo-wiązujące nastolatka, dotyczące na przykład godziny powrotu do domu czy obowiązków domowych), są związane z mniejszym zagrożeniem

wystąpie-nia zaburzeń zachowawystąpie-nia czy wikławystąpie-nia się w dewiacyjne grupy rówieśnicze.

Komunikacja rodzice – dzieci odgrywa znaczącą rolę zarówno w tworzeniu i podtrzymywaniu emocjonalnych więzi, jak i w promowaniu wzajemnego zrozumienia reguł zachowania. Dzieci alkoholików mogą bardziej otwarcie komunikować się z trzeźwym rodzicem, jeśli wierzą, że nie zostaną skryty-kowane i zlekceważone. Otwarta komunikacja na temat zachowania dziecka może ułatwiać dorastającym ludziom zrozumienie zawiłości własnego postę-powania i odgrywać takie role w podejmowaniu decyzji, które mogą mieć wpływ na ich dalsze życie.

Pochodzenie ze środowiska o wysokim statusie socjoekonomicznym oraz alkoholizm tylko jednego rodzica (zwłaszcza ojca) zmniejsza ryzyko powsta-nia problemów rozwojowych u dzieci (Harford i in., 1979). Także kolejność narodzin dziecka ma wpływ na stopień przystosowania. Badania wykazały, że dzieci, które narodziły się jako pierwsze, łatwiej radzą sobie z problemami, w porównaniu z dziećmi środkowymi lub najmłodszymi, które są bardziej podatne na rozwój problemów psychicznych związanych z życiem w rodzi-nie alkoholowej (Keltner, McIntyre, Gee, 1986; Wegscheider-Cruse, 2000).

W badaniach nad odpornością psychiczną dzieci alkoholików prowadzo-nych przez Grzegorzewską (2013b) okazało się, że poszczególne czynniki ochronne odgrywają zróżnicowaną rolę w różnych okresach rozwojowych.

Na podstawie uzyskanych wyników można przyjąć, że siła oddziaływania zasobów w populacji dzieci alkoholików zmienia się wraz z wiekiem.

W okresie szkolnym istotnymi czynnikami wspierającymi proces odporności okazały się osiągnięcia szkolne, dobra komunikacja z matką, niski poziom wrogości do ojca, wsparcie rówieśnicze oraz duże zaangażowanie w aktyw-ność w środowisku. W okresie dorastania dzieci alkoholików wzrasta ochron-na rola czynników osobowościowych, pozostaje ochron-na tym samym wysokim po-ziomie znaczenie dla zdrowia psychicznego wzorca przywiązania do matki.

W fazie późnej adolescencji większej mocy chroniącej nabiera prężność psy-chiczna dzieci alkoholików i ich strategie radzenia sobie ze stresem, a maleje znaczenie wsparcia społecznego. Wciąż istotna jest rola matki we wzmacnia-niu procesu odporności psychicznej.

Rozdział 3 Alkoholizm rodzica a biologiczna podatność dzieci na zaburzenia zachowania

i psychiczne

Historia alkoholizmu w rodzinie może w sposób istotny wpływać na wystąpienie zaburzeń funkcjonowania u dzieci alkoholików. Podobieństwo między rodzicami alkoholikami a ich dziećmi w odniesieniu do określonych zachowań może wynikać z posiadania jednakowych genów, z oddziaływań wspólnego im środowiska lub ze wzajemnej interakcji pomiędzy nimi. Współ-cześnie, w centrum zainteresowania naukowców jest analiza rozwoju dzieci alkoholików, która służy ocenie ryzyka związanego z historią alkoholizmu oraz lepszemu zrozumieniu mechanizmów transmisji tego ryzyka.

Pod koniec ubiegłego wieku znacznie wzrosła liczba badań w tej popu-lacji, co umożliwiło głębsze zrozumienie znaczenia niektórych procesów zwiększających biologiczną podatność dzieci alkoholików na problemy alkoholowe i inne zaburzenia psychiczne. Priorytetowe wydaje się rozróż-nienie i ustalenie roli odmiennych czynników etiologicznych, z jednej strony genetycznych, związanych ze zwiększoną podatnością dzieci na zaburzenia, z drugiej środowiskowych, narażających potomstwo alkoholików na prze-wlekły, nadmierny stres życiowy.