X. Zakończenie
1. Zaufanie przy świadczeniu usług fi nansowych
Ochrona zaufania, jako jedno z podstawowych założeń, na których oparte jest m.in. europejskie prawo konsumenckie, nawiązuje do wielu innych wartości uznawanych przez współczesne społeczeństwa, w tym do uczciwego postępowa-nia i dobrej wiary. Aby mogło wystąpić po stronie nieprofesjonalnej zaufanie do instytucji fi nansowej, po stronie profesjonalnej wystąpić musi uczciwe zachowa-nie, którego elementem jest przekazanie informacji w sposób rzetelny. Regula-cje prawne przyjmowane przez prawodawcę wymuszać powinny zaufanie, które stanowi emanację zasady słuszności na etapie przedkontraktowym. Dodatkowo, działanie takie prawodawcy promuje wartości, takie jak moralność czy uczci-wość. Przy zawieraniu umów w sferze usług fi nansowych, których przedmiotem są złożone produkty fi nansowe, wymuszenie zaufania przez informację staje się niezbędne, gdyż im bardziej skomplikowana struktura produktu fi nansowego, tym więcej pułapek zawiera on dla nabywcy nieprofesjonalnego i tym bardziej konieczna staje się informacja pochodząca od instytucji fi nansowej.
Ochrona zaufania, bliska bardzo zasadzie bezpieczeństwa obrotu czy lo-jalności kontraktowej, ogranicza ramy swobody prawodawcy w zakresie prawa prywatnego, nakładając na niego obowiązek kreowania mechanizmów prawa prywatnego w taki sposób, by podmiotom stosunków prawnych z jednej strony zagwarantowane zostało bezpieczeństwo nawiązywania stosunków prawnych, a z drugiej, takie interpretowanie i stosowanie regulacji prawa prywatnego, które pozwala na pełne przestrzeganie w obrocie prawnym reguł etycznych.3
Na gruncie dominującego w piśmiennictwie stanowiska ochrona zaufania znajduje coraz bardziej wyraźne wsparcie w europejskim prawie konsumenckim, które podkreśla konieczność ochrony dobrej wiary konsumenta i zasad uczciwo-ści w obrocie cywilnoprawnym.4
3 A. Bierć, Zarys prawa prywatnego, Część ogólna, Warszawa 2012, s. 44.
4 Ibidem, s. 45.
Analizując model normatywny ochrony podmiotów nieprofesjonalnych nabywających produkty fi nansowe, warto odnieść się do zasady bezpieczeństwa obrotu prywatnoprawnego, która znajduje wyraz w ochronie zaufania stron sto-sunku prawnego za pośrednictwem wspierających ją regulacji prawnych. Mając na uwadze standardy europejskie, zasadę tę zgodnie z DCFR zaliczyć należy do podstawowych zasad prawa prywatnego o charakterze dyrektywnym.5 W dok-trynie pod pojęciem ochrony zaufania rozumie się ogólny zakaz naruszania w obrocie prawnym reguł etycznych, które pozwalają jednostkom mieć uspra-wiedliwione oczekiwania odnośnie własnej sytuacji prawnej, w szczególności w zakresie działań podejmowanych w stosunku do nich przez inne podmioty prawa, np. w postaci składanych im oświadczeń woli lub innych zachowań praw-nych posiadających doniosłość prawną, np. składapraw-nych im oświadczeń wiedzy.6 Wartością, która podlega ochronie w tego typu przypadkach, jest prawdziwy przekaz informacji.
Informacja uzyskana przed zawarciem umowy pełni bardzo ważną rolę w sferze motywacyjnej nabywców usług związanej z ich decyzją o zawarciu umo-wy, której przedmiotem świadczenia jest usługa fi nansowa. Wskazana informa-cja pozwala oszacować swoje korzyści i ewentualne straty, prawa i obowiązki oraz ryzyka wynikające z określonej transakcji. Informacja, którą strony stosunków cywilnoprawnych otrzymują na etapie przedkontraktowym, stanowi narzędzie budowy zaufania i bezpieczeństwa transakcji.
Ponadto informacja w zakresie usługi fi nansowej ma kluczowe znaczenie dla mechanizmu wzmacniania zaufania podmiotów nieprofesjonalnych do in-stytucji fi nansowych, gdyż, jak pokazują badania, spośród wszystkich branż mają oni najmniejsze zaufanie do branży usług fi nansowych. Zaufanie, jako klucz do prawidłowych relacji pomiędzy przedsiębiorcą i jego nieprofesjonalnym partne-rem, powinno zostać odbudowane na silnych fundamentach, tak aby stworzo-ne rozwiązania prawstworzo-ne funkcjonowały z korzyścią dla strony nieprofesjonalstworzo-nej, przy uwzględnieniu jej potrzeb.
Informacje są w sposób szczególny istotne w zakresie, w jakim odnosić się będą do usługi fi nansowej z uwagi na fakt jej skomplikowania i złożoności oraz ryzyka z nią związanego. W konsekwencji pojawia się pytanie o właściwy zakres tego obowiązku, niekoniecznie poziom „doskonały”.7 Kluczowy problem, jaki
5 A. Bierć, Zarys prawa…, s. 41. Poza tym twórcy DCFR wśród podstawowych zasad prawa prywatnego wymieniają: zasadę autonomii woli podmiotów prywatnych, za-sadę równego traktowania podmiotów prywatnych, zaza-sadę słuszności i zaza-sadę efektywno-ści.
6 A. Bierć, Zarys prawa…, s. 44.
7 I. D. C. Ramsay, Rationales for intervention in the consumer marketplace, Offi ce
daje się zauważyć, analizując wskazane obowiązki, stanowi ich znaczna kazui-styka i rozproszenie, co w rzeczywistości nie sprzyja efektywnej ochronie konsu-menta.8 Słusznie w literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na fakt, iż przekaz przeładowany treścią informacyjną może mieć skutek podobny do nieudziele-nia konsumentowi informacji lub przekazanieudziele-nia ich bez zachowanieudziele-nia wymogu ich transparentności.9 Udzielanie podmiotom nieprofesjonalnym zbyt dużej ilości informacji w rezultacie prowadzi do powstania u nich mylnego wyobrażenia, iż decyzja o związaniu się umową była świadoma [informed consent] i stanowiła wyraz autonomii woli ją podejmującego.10
Dla usług fi nansowych charakterystyczne jest znacznie zwiększone (w porównaniu do innych usług) ryzyko ekonomiczne, na które po pierwsze, narażony jest podmiot nieprofesjonalny, a po drugie, ryzyko to jest rozłożone pomiędzy stronami w sposób nierównomierny. Związane to jest ze szczególnymi cechami usług fi nansowych, w tym wysokim poziomem trudności w przezwy-ciężeniu dysproporcji informacji i brakiem jej transparentności występujących pomiędzy stronami zawierającymi umowę. Niebezpieczeństwo to wynikać może z manipulowania i wprowadzającego w błąd przedstawiania pewnych informa-cji, np. informacji o stopie oprocentowania, przedstawiania ich w sposób mało klarowny, np. skali obciążeń czy też ryzyk związanych z nabywaną usługą, nie-ujawnianiu informacji niekorzystnych dla konsumenta lub instytucji fi nanso-wej, np. wszelkich dodatkowych opłat i prowizji. Szczególnym zagrożeniem dla konsumenta jest fakt, iż w przypadku jakichkolwiek trudności czy komplikacji, bank jako wierzyciel ma pozycję znacznie bardziej uprzywilejowaną.
Objaśnienie specyfi cznych cech usług fi nansowych ma bardzo istotne zna-czenie dla modelu ochrony zaufania podmiotu nieprofesjonalnego poprzez obo-wiązki informacyjne instytucji fi nansowych. W myśl prawodawcy europejskiego, szczególny charakter usług fi nansowych zwiększa potrzebę otrzymania odpo-wiedniej informacji na etapie przed zawarciem umowy. Związane jest to z fak-tem, iż są one postrzegane jako tzw. produkty zaufania, niejednokrotnie defi niuje się je jako „abstrakcyjne produkty prawne”, a ich charakter jako niematerialny
of Fair Trading, Londyn 1984, s. 25–35.
8 H. - W. Micklitz, N. Reich, Cronica de una Muerte Anunciada: The Commission Proposal for a ‘Directive on Consumer Rights’, CMLR, s. 473.
9 E. Wójtowicz, Problem sankcji za uchybienie przedkontraktowym obowiązkom informacyjnym w umowach konsumenckich w prawie polskim na tle ostatnich tendencji w prawie unijnym, Rejent nr 10(234), 2010 r., s. 94 i nast.; B. Gnela, Umowa konsumencka w polskim prawie cywilnym i prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2013, s. 232;
10 O. Bar-Gill, O. Ben-Shahar, Regulatory Techniques in Consumer Protection:
A Critique of European Consumer Law, CMLR 50, 2013, s. 118.
[ang. intangible]11, chociaż faktycznie mają one związek ze świadczeniami lub środkami o charakterze pieniężnym. Umowa o świadczenie usług fi nansowych defi niowana jest przez warunki z niej wynikające, a w przypadku pojawienia się pomiędzy stronami istotnej dysproporcji wiedzy strona słabsza może mieć trud-ność z oceną wzajemnych praw i obowiązków, a w szczególności z oceną ryzyka.
Jedną z najbardziej istotnych cech charakterystycznych dla umów w zakre-sie usług fi nansowych we współczesnym obrocie masowym jest fakt, iż świadcze-nia w nich zawarte defi niowane są przy pomocy klauzul umownych. Dla przy-kładu przedmiot umowy ubezpieczenia, wyłączenia z zakresu polisy, obowiązki stron i wiele innych zagadnień określanych jest przez polisę ubezpieczeniową i ogólne warunki ubezpieczenia. Badania empiryczne pokazują, iż umowy o świad-czenie wskazanych usług zdecydowanie bardziej niż inne rodzaje produktów i usług stanowią umowy adhezyjne zawierane przy pomocy ogólnych warunków umów.12 Zawieranie umów za pomocą wzorców umownych stało się powszechną praktyką na współczesnym masowym rynku usług fi nansowych, a indywidualne negocjowanie warunków umowy traktować należy jako wyjątek.
Kreowanie produktów fi nansowych następuje przy pomocy języka, a do-kładniej klauzul umownych, sprawiając, iż świadczenia te stają się swego rodzaju produktem prawnym.13 Produkty fi nansowe (ubezpieczenia, kredyt, instrument fi nansowy) istnieją w postaci postanowień umowy defi niujących m.in. rodzaj świadczenia, prawa i obowiązki stron. Moment, w którym kontrahent instytucji fi nansowej dowiaduje się o odpowiedniości usługi fi nansowej w relacji do swoich potrzeb, ma miejsce po upływie jakiegoś czasu od związania się umową. Ana-logiczna sytuacja zdarzyła się w relacji do umów opcji, kiedy to klienci często dopiero po wielu latach odkrywali rzeczywistą treść oferowanego im produktu fi nansowego.
Adhezyjny charakter umów w sferze fi nansowej powoduje to, iż zakres de-cyzji partnera instytucji fi nansowej jest faktycznie pozorny i ogranicza się
jedy-11 W kontekście tym wspomnieć należy o motywie 5 dyrektywy 2002/65/EC o świadczeniu usług fi nansowych na odległość, zgodnie z którym usługi fi nansowe mają niematerialny charakter. Por.: H.-P. Schwintowski, Der private Versicherungsvertrag zwi-schen Recht und Markt – zugleich eine Analyse der Konstruktionsprinzipien des privaten Versicherungsvertrages unter Berücksichtigung des Wettbewerbsrechts und des Europäischen Rechts, Baden – Baden, Nomos 1987.
12 Więcej na temat umów kredytu jako wzorcu umownym, por. J. Molis, [w:]
F. Zoll (red.), Prawo bankowe. Komentarz, t. I, Kraków 2005, s. 679 i nast.; Odnośnie umów ubezpieczenia, por. M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia, [w:] J. Panowicz-Lipska (red.), Sy-stem Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, Warszawa 2011, s. 812–813.
13 P. Tereszkiewicz, Obowiązki informacyjne w umowach o usługi fi nansowe, War-szawa 2014, s. 36.
nie do tego, czy chce on taką umowę na warunkach mu proponowanych zawrzeć, natomiast w rzeczywistości nie ma on wpływu na treść umowy. Brak wpływu na treść umowy o świadczenie usługi fi nansowej skutkuje przyjęciem przez wie-lu klientów postawy bierności, która sprawia, iż nie chcą oni zapoznać się z jej treścią. Badania pokazują, iż klienci nie czytają m.in. polis ubezpieczeniowych, twierdząc, iż są one dla nich niezrozumiałe.14 Podobnie krytyczne oceny pre-zentowane są w stosunku do złożonych instrumentów fi nansowych, których charakter niezrozumiały jest także dla klientów dysponujących wiedzą specjali-styczną i doświadczeniem w sferze usług fi nansowych.15
Instytucja przedkontraktowego obowiązku informacyjnego jest przykła-dem widocznego obecnie w europejskim prawie umów teoretycznego przesunię-cia z ważności umowy, tzw. kwestii proceduralnych związanych ze składanym przez strony oświadczeniem woli w stronę wartości, takich jak ochrona zaufa-nia, czy uczciwość, tzw. kwestii materialnych. Europejskie prawo umów skłania się bardziej ku podnoszeniu standardu zachowania się stron we wzajemnych stosunkach niż na składanym przez nich oświadczeniu woli. Zgoda podmiotu na podjęcie zobowiązania stanowi wyraz jego świadomej decyzji, co oznacza, iż nie składa on wadliwego oświadczenia woli pod wpływem błędu lub podstępu.
Ewentualne późniejsze uchylenie się przez stronę od swojego wadliwego oświad-czenia woli i związane z tym unieważnienie umowy osłabiają pewność obrotu i tworzą stan pewnego zawieszenia dla przedsiębiorcy, stanowiąc tym samym mało efektywne rozwiązanie. W rezultacie coraz bardziej istotne staje się by-cie poinformowanym o treści umowy dzięki informacji pochodzącej od drugiej strony, a ustawodawcy mają tendencję do regulowania coraz bardziej szczegóło-wo fazy kontraktowania, w trakcie której podmiot profesjonalny zobowiązany zostaje w drodze ustawy do złożenia oświadczenia wiedzy o określonej treści, tj. fazy przedkontraktowej. W coraz większej liczbie aktów prawnych faza ta sta-je się wręcz fazą prawnie relewantną.16
14 Z raportu Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wynika, iż 70% an-kietowanych uważa, iż ogólne warunki umów napisane są w sposób niezrozumiały, tylko około 3% twierdzi, iż rozumie treść ogólnych warunków umów. Por. Opinia publiczna na temat ubezpieczeń, www.uokik.gov.pl/download/ubezpieczenia_05_2004.pdf, s.4.
15 Jako przykład można tu podać niedawno wydany wyrok BGH z dnia 22 marca 2011 r., Ille./Deutsche Bank, WM 2011, s. 682, w którym sąd uznał, iż fakt, że prokurent klienta banku, będący ekonomistą, nie zrozumiał konstrukcji instrumentu fi nansowego swap, nie przesądza o przyczynieniu się poszkodowanego.
16 B. Gnela, Umowa konsumencka..., s. 228 i nast.