1.1 – Stronnictwo dworskie i jego miejsce w polityce litewskiej w II poł. XVII w.
Familie magnackie w Wielkim Księstwie Litewskim liczyły niejednokrotnie wśród swoich antenatów wielu senatorów, i były od dawna skoligacone z najzamożniejszymi i wpływowymi rodami, co pozwalało im prowadzić szeroko zakrojoną działalność publiczną, wychodzącą swym zasięgiem poza obręb powiatu, województwa, a niejednokrotnie i prowincji. Skupianie w jednym ręku buławy wielkiej litewskiej i województwa wileńskiego stwarzało możliwość wpływania w dużym stopniu na bieg spraw państwowych, wyzyskiwanych również do realizacji swoich prywatnych celów.
Wykorzystując splot sprzyjających okoliczności podczas rywalizacji Radziwiłłów i Sapiehów o władzę zwycięzcą okazali się Pacowie214, którzy umocnili swą pozycję za panowania króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego dzierżąc w swych rękach cenny urząd kanclerza wielkiego oraz wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego. W okresie interregnum, Paców opuścili Radziwiłłowie i Sapiehowie kończąc tym samym oficjalną jedność Litwy215, którą dotąd rządzili niepodzielnie. Na Litwie polityka, Kościół i wojsko
214 Szeregi ich stronnictwa zasiliła część sygnatariuszy ugody kiejdańskiej, a zarazem byłych stronników Janusza Radziwiłła, wojewody wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego po rozpadzie stronnictwa radziwiłłowskiego na Litwie – Piotr Rudomina Dusiacki starosta starodubowski, Grzegorz Podbereski wojewoda smoleński, czy Andrzej Giełgud; rody litewskie chcąc utrzymać dominującą pozycję w swej prowincji przeciwdziałały wszelkim próbom interwencji królewskiej w sprawy litewskie; K. Piwarski, Opozycja litewska pod koniec XVII wieku, s. 260.
215 Michał Kazimierz Radziwiłł i Kazimierz Jan Sapieha na Litwie opowiedzieli się po stronie Sobieskiego. Obydwaj formalnie popierali kandydata Brandenburgii – Filipa Wilhelma Neuburskiego, a w rzeczywistości Kondeusza – kandydata francuskiego. Po stronie kandydata brandenburskiego stali litewscy ewangelicy reformowani, Relacja Jana Hoverbecka, 3 IV 1674, Warszawa, Bibl. Ossol., rkps 2997/I, k. 25; A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie, s. 51;
K. Jarochowski, Przyczynek do dziejów bezkrólewia po Michale Wiśniowieckim i pierwszych miesiącach panowania Jana Sobieskiego, [w:] Opowiadania i studya historyczne, Warszawa 1877, s. 10 i 16.
znajdowały się w rękach Paców, a domeną ich wpływów były sejmiki, poprzez które wpływali na bieg wydarzeń politycznych216.
Groźnym narzędziem politycznym o wielkiej skuteczności było wojsko wykorzystywane przez hetmanów do gnębienia przeciwników politycznych. Do połowy XVII w. takie działania nie stanowiły stałej strategii w polityce hetmanów litewskich, posługujących się wojskiem raczej sporadycznie. Armię jako skuteczne narzędzie walki politycznej pierwszy wykorzystywał Paweł Jan Sapieha, wojewoda wileński i hetman wielki litewski, który świadomie uczynił z tego metodę rozporządzania siłami celem wyniszczania gospodarczego i zastraszania opozycji. Podczas całego panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego najczęściej używaną metodą walki politycznej było lokowanie wojska oraz wybieranie zawyżonych stacji w dobrach opozycji. Po tę metodę najchętniej sięgano w okresach natężenia walki politycznej, czasami zdarzało się, że omyłkowo ofiarą padał zaufany klient, jak miało to miejsce w 1671 r., gdy elitarna chorągiew husarska Krzysztofa Paca znajdując się pod komendą chorążego Adama Pietraszkiewicza zaatakowała na Żmudzi dwór dawnego klienta pacowskiego Samuela Chrząstowskiego. Zabicie zaufanego stronnika Paców, który w 1667 r. przewodząc kołu rycerskiemu „podpisał w imieniu wojska instrukcję w pełni popierającą politykę hetmana wielkiego”217, było aktem rozbójniczym, a nie przejawem politycznej rozgrywki. .
W strukturze przestrzennej Litwy i całej Rzeczypospolitej znaczącą rolę odgrywało sąsiedztwo szlacheckie posiadające określoną strukturę wewnętrzną, przybierającą postać piramidy, którego czynnikiem spajającym był Dwór218. Lokalni przywódcy małych sąsiedztw wiązali się z określonymi fakcjami politycznymi oddając do dyspozycji ich przywódców głosy i usługi szlacheckie, którymi dysponowali mając na uwadze głównie własny interes polityczny
216 Pod ich wpływem powstawały instrukcje poselskie, ich stronnicy obejmowali godności sejmikowe, wpływali na wybór posłów na sejm, którymi zostawali ich zwolennicy;
monopolistyczna pozycja na Litwie pozwalała im oddziaływać na sejmiki koronne oraz na przebieg i wynik obrad sejmowych, co dawało możliwość wpływu na podejmowane przez króla decyzje oraz na światopogląd szlachty. A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie, s. 53-54.
217 Cyt. Za: K. Bobiatyński, Rola wojska w życiu publicznym, s. 176.
218 A. Zajączkowski, Szlachta polska, s. 66-68.
i rodowy. Dlatego przejście do obozu opozycji oznaczało znaczną stratę, gdyż wraz z przywódcą odchodziło całe sąsiedztwo.
Aleksander Hilary Połubiński związany ze stronnictwem radziwiłłowskim219, w wyniku sporu o buławę polną litewską z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem opuścił stronnictwo radziwiłłowskie i przeszedł do stronnictwa Paców, popierającego Michała Korybuta Wiśniowieckiego w jego walce z malkontentami. Z Pacami związany był jeszcze w początkowym okresie panowania Jana III Sobieskiego i po krótkim okresie wahania ostatecznie stanął po stronie dworu królewskiego. Wraz z nim do obozu dworskiego przeszli członkowie jego fakcji, wśród nich związani z nim więzami pokrewieństwa:
Aleksander Reinhold Połubiński, porucznik chorągwi husarskiej i chorąży smoleński220; Dymitr Samuel Połubiński wojewoda nowogródzki221 oraz Leon Kazimierz Połubiński222. Orientacje polityczne przywódcy wpływały w dużym
219Aleksander Hilary Połubiński, h. własnego (1626-1679), marszałek wielki litewski, był synem Konstantego i Zofii z Sapiehów. Był dwukrotnie żonaty: 1mo voto z Chreptowiczówną, córką Jerzego wojewody nowogródzkiego, 2do voto z Zofią Konstancją Wołodkowiczówną, córką Krzysztofa pisarza ziemskiego mińskiego. Z sześciorga dzieci, córka Anna Marianna poślubiła 11 X 1672 r. ks. Dominika Radziwiłła, a druga córka Izabela Helena została małżonką (ślub 10 XI 1684 r.) Jerzego Stanisława Sapiehy późniejszego stolnika Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Połubiński swą karierę rozpoczynał jako dworzanin pokojowy na dworze królewskim Władysława IV. Połubiński wraz z Pacami podpisał akt konfederacji wojska litewskiego w Kobryniu 22 XI 1672, a wcześniej akt konfederacji wileńskiej, obie stanęły po stronie króla w jego walce z opozycją. Po śmierci Michała I wraz z Pacami i Ogińskimi popierał początkowo kandydaturę Aleksego Michajłowicza na króla. Ostatecznie podpisał pacta conventa i sufragia Jana III Sobieskiego wraz z województwem nowogródzkim; A. A. Majewski, Marszałek wielki litewski Aleksander Hilary Połubiński (1626-1679). Działalność polityczno-wojskowa, Warszawa 2014 [praca doktorska]; M. Nagielski, Połubiński Aleksander Hilary, PSB, t. 27, s. 358-363.
220 Aleksander Rajnhold Połubiński h. własnego (zm. 1687?) porucznik chorągwi husarskiej, podsędek i chorąży smoleński, był synem Iwana Dymitrowicza i Halszki z Podbereskich pisarzówny ziemskiej orszańskiej. swą karierę zawdzięczał głównie służbie wojskowej i pokrewieństwu z Hilarym Aleksandrem Połubińskim; M. Nagielski, Połubiński Aleksander Rajnhold, PSB, t. 27, s. 363-365.
221 Połubiński Dymitr Samuel h. własnego (zm. 1687) wojewoda nowogródzki. Był synem Michała sędziego ziemskiego słonimskiego i Elżbiety, córki Krzysztofa Romana Korsaka podkomorzego połockiego. Dymitr Samuel to typowy wykonawca woli swego protektora i krewnego marszałka wielkiego litewskiego Aleksandra Hilarego Połubińskiego. Był dwukrotnie żonaty; z pierwszego małżeństwa z Konstancją Stadnicką kasztelanką przemyską miał trzech synów, m.in. Leona Kazimierza ciwuna twerskiego. Z drugą żoną Petronelą Tyszkiewicz kasztelanką smoleńską miał siedmioro dzieci, m.in. syna Piotra (zm. 1727) prałata i proboszcza katedry wileńskiej, biskupa nominata żmudzkiego mianowanego przez Stanisława Leszczyńskiego w 1708 r.; tej nominacji nie potwierdził August II; oraz córkę Eufrozynę: 1mo voto żonę Aleksandra Michała Korsaka, 2do voto Teofila Olędzkiego, marszałka wołkowyskiego;
A. Rachuba, Połubiński Dymitr Samuel, PSB, t. 27, s. 365-369.
222 Leon Kazimierz Połubiński h. własnego (zm. 1726) poseł na sejm i ciwun twerski. Był synem Dymitra Samuela i Konstancji Stadnickiej kasztelanki przemyskiej. Swą karierę polityczną
stopniu na postawy związanych z nim licznymi więzami popleczników. Również nie bez znaczenia było sąsiedztwo, gdyż przywódca małego sąsiedztwa rzadko miał bezpośrednią styczność z Dworem, a znacznie częściej w razie potrzeby kontaktował się za pośrednictwem magnata posiadającego autorytet w skali całego kraju i prowincji. Zdarzało się, że od razu łączyły się z jednym z magnackich obozów politycznych o znaczeniu ogólnokrajowym, którym podporządkowywali się także magnaccy przywódcy wielkich sąsiedztw, jeśli reprezentowały one zgodny z ich oczekiwaniami kierunek polityczny. Na stronę Paców przeszli za Michała Korybuta Wiśniowieckiego związani wcześniej z Sapiehami Ogińscy: Marcjan Aleksander krajczy litewski223, jego brat Jan Jacek224 (wraz z synem Grzegorzem Antonim)225, rotmistrz JKM aktywnie uczestniczący w obradach sejmików litewskich. Przejście do obozu pacowskiego stanowiło czynnik przyspieszający rozwój kariery Marcjana Aleksandra Ogińskiego, który w 1670 r. dostał województwo trockie. Nie był to trwały układ polityczny, gdyż już po śmierci Michała Korybuta Jan Jacek Ogiński ponownie związał się z Sapiehami. W dualistycznej strukturze przestrzennej Rzeczypospolitej pojawiało się tyle piramid ile występowało liczących się obozów politycznych, a ich trwałość zależała w dużej mierze od osoby magnata–
przewodnika, sytuacji geopolitycznej oraz stosunków gospodarczych w łonie stanu szlacheckiego. Wszystkie te zależności i współzależności sprawiały, że cechy trwałości wykazywało małe sąsiedztwo, gdyż wielkim sąsiedztwom w sytuacjach kryzysowych, gdy magnat–przywódca takiego sąsiedztwa był jednocześnie liderem liczącego się obozu politycznego groziła destrukcja w miarę
„stabilnych układów rywalizacji”226. W przypadku braku poważniejszych
również zawdzięczał swemu krewniakowi Aleksandrowi Hilaremu Połubińskiemu, służąc w latach siedemdziesiątych w jego chorągwiach. W latach osiemdziesiątych jest już pułkownikiem JKM.
Wielokrotnie był posłem na sejm, po raz pierwszy został wybrany z sejmiku relacyjnego brzeskiego 15 I 1669 r.; M. Nagielski, Leon Kazimierz Połubiński, PSB, t. 27, s. 369.
223 K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac, 211, 244; A. Rachuba, Ogiński Marcjan Aleksander, PSB, t. 23, s. 618-620.
224 Idem, Ogiński Jan Jacek, PSB, t. 23, s. 613-614.
225 A. Sowa, T. Wasilewski, Ogiński Grzegorz (Hrehory) Antoni, PSB, t. 23, s. 603-607.
226 A. Mączak, Klientela, s. 223.
konfliktów wewnętrznych granice powiatu, a nawet województwa stawały się często podbudową przestrzenną wielkiego sąsiedztwa227.
Obozy polityczne nie zaniedbywały jednak żadnego forum, wykorzystując także sejmiki: deputackie, gospodarcze, komisje wojskowo-skarbowe, trybunały oraz każdą możliwość forsowania swoich racji politycznych i umacniania wpływów swego stronnictwa w terenie. Obydwa obozy polityczne dążyły do zgromadzenia jak największej liczby swoich klientów, by zdominować obrady.
Nie zawsze jednak uzyskanie przewagi na sejmiku gwarantowało możliwość przeprowadzenia swoich planów politycznych. Strona przeciwna mogła zerwać sejmik, by nie dopuścić do realizacji programu lansowanego przez konkurentów.
Takie działania podejmowano nawet w obliczu zagrożenia militarnego. W okresie spodziewanej wojny z Turcją obradowała w Wilnie (w dniach od 5 do 23 III 1671 r.) konwokacja pod dyktando pacowskiej fakcji regalistycznej. Realna groźba najazdu tureckiego wobec toczonych sporów wewnętrznych i braku możliwości wypracowania wspólnego stanowiska w sprawie wysłania pomocy militarnej Koronie nie powstrzymała opozycji przed zerwaniem konwokacji. Sapiehowie stojący w opozycji do dworu posłużyli się swoim klientem, Adamem Prozorem, który zerwał obrady228. Obecność na zjeździe w Wilnie hetmana wielkiego litewskiego Michała K. Paca, formalnego przywódcy stronnictwa pacowskiego na Litwie oraz przewaga jego stronników nie zapobiegła zerwaniu konwokacji.
W Wielkim Księstwie wpływy magnaterii były znacznie silniejsze niż w Koronie, a z walki o władzę zwycięsko wychodził zazwyczaj jeden spośród rodów magnackich zajmując pozycje niekwestionowanego lidera. Po okresie dominacji Radziwiłłów na Litwie, w hierarchii urzędów wysunęli się na czoło rodów litewskich Pacowie, dzierżąc większość najważniejszych urzędów. Michał Kazimierz Pac jako wojewoda wileński był pierwszym senatorem na Litwie, a jako hetman wielki litewski skupiał najwyższą władzę wojskową; jego kuzyn Krzysztof Pac był kanclerzem litewskim, a brat Krzysztofa Mikołaj Stefan Pac był
227 A. Zajączkowski, Szlachta polska, s. 70.
228 W tym czasie Sapiehowie spierali się z M. K. Pacem o ekonomię szawelską, J. A. Chrapowicki, op. cit., cz. 3, s. 133-136; AZSWKsL, t. 2, s. 383-384; A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym, s. 276-278; K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac, s. 251-253.
najpierw wojewodą trockim, później kasztelanem wileńskim, na ostatek zamienił krzesło świeckie senatorskie na biskupstwo wileńskie229. Swój pierwszy urząd Józef Bogusław Słuszka zawdzięczał Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu, od którego dostał w 1672 r. przywilej na starostwo rzeczyckie230, a już w następnym roku (prawdopodobnie 9 lutego) otrzymał nominację na łowiectwo wielkie WKsL231. Słuszka, starosta rzeczycki był posłem na sejm nadzwyczajny 1672 r. z powiatu oszmiańskiego, województwa wileńskiego232. Podpisał akt prowincjonalnej konfederacji zawiązanej przez Litwinów 27 V 1672 r.233. Z inicjatywy Michała Paca, wojska obu zaciągów razem z hetamanami Pacem i Radziwiłłem zawarły w Kobryniu konfederację. Wojsko deklarowało się stawać w obronie króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, wolnej elekcji oraz praw i swobód szlacheckich. Akt konfederacji w Kobryniu podpisali: Michał Pac, Michał Radziwiłł, Marcjan Ogiński, wojewoda trocki, a także Aleksander Połubiński, marszałek wielki litewski i Jan Kazimierz Sapieha, wojewoda połocki.
Konfederacja stawała po stronie prawowitego monarchy, ale jednocześnie występowała przeciwko tworzącemu się wojskowemu związkowi malkontentów w Szczebrzeszynie234. Nasilający się konflikt między władcą a magnaterią, trwał za króla Jana III Sobieksiego, by osiągnąć apogeum pod rządami Augusta II Mocnego. Zdaniem Valdasa Rakutisa: „Hetmani stali się rzeczywistymi liderami szlachty, a królowie tylko osobami koronowanymi z iluzoryczną władzą wykonawczą”235.
Hetmani litewscy korzystając z faktu, że armia Wielkiego Księstwa pozostawała w czasie pokoju pod bronią okazjonalnie wykorzystywali ją w rozgrywkach wewnętrznych. Dopiero za panowania Jana Kazimierza Wazy,
229 J. Wolff, Pacowie: materyały historyczno-genealogiczne, s. 123-130.
230 Starostą rzeczyckim był do 1688 r.; urząd przejął po bracie Zygmuncie Adamie Słuszce.
Urzędnicy centralni i dostojnicy, s. 241 – indeks. A. Rachuba, Słuszka Józef Bogusław, PSB, t. 39 (1999-2000), s. 144.
231 Był nim w styczniu 1676 r. Urzędnicy centralni, s. 67, nr 360.
232 L. A. Wierzbicki, Posłowie litewscy na sejm nadzwyczajny 1672 roku, WRH 3 (2006), s. 89.
233 Konfederacja litewska na nadzwyczajnym sejmie 1672 roku, wyd. A. Filipczak-Kocur, Studia z Dziejów Państwa i Prawa 5 (2000), s. 135; L. A. Wierzbicki, Posłowie litewscy na sejm nadzwyczajny 1672 roku, s. 88; A. Rachuba, Słuszka Józef Bogusław, PSB, t. 39, s. 144.
234 A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie, s. 51; K. Jarochowski, Przyczynek do dziejów bezkrólewia po Michale Wiśniowieckim, s. 46-47.
235 Cyt. za: V. Rakutis, Hetmani litewscy w polityce rosyjskiej podczas wojny północnej 1700-1721, s. 44.
hetman Paweł Jan Sapieha uczynił z armii narzędzie wewnętrznej walki politycznej i stały element używanej przez niego strategii. Wojsko sprawnym narzędziem stało się w rękach regalisty Michała Kazimierza Paca, który wprowadzając pewne modernizacje nie zawsze zgodnie z prawem, lokował chorągwie w dobrach swoich przeciwników politycznych oraz wybierał z nich świadczenia fiskalne236. W zależności od siły nośnej konfliktu jego rozwiązanie odbywało się na drodze pokojowej, lub w wyjątkowej sytuacji na drodze rozwiązań militarnych. Obie przeciwstawne metody wykorzystał Michał Korybut Wiśniowiecki i jego obóz dworski w walce z opozycją wewnętrzną237.
Bezpośrednie odwołania do stronnictwa Michała I Korybuta pokazują, że scena polityczna jest „ruchoma” i podlega zmianom. Funkcjonowanie stronnictwa królewskiego w znacznej mierze uwarunkowane jest tarciami w wewnętrznej polityce litewskiej i nasilającą się rywalizacją rodzin magnackich. Król jest głównym graczem politycznym, ale nie jedynym rozgrywającym, stąd musi współpracować ze stronnictwem habsburskim, stanowiącym podporę jego władzy. Równie istotna jest przynależność do obozu regalistycznego, gdyż łaska królewska umożliwia robienie kariery urzędniczej i pozwala na wzmocnienie pozycji gospodarczej. Pacowie swoją pozycję zbudowali w oparciu o najwyższe urzędy i nadania królewszczyzn. Nawet okresowa przynależność do stronnictwa dworskiego przynosiła czasami określone korzyści. Istotną rolę w robieniu kariery pełniły więzy pokrewieństwa i powinowactwa oraz bliskie sąsiedztwo z możnym magnatem. Wzmiankowane więzy zależności mogły stanowić czynnik ułatwiający, ale nie warunkujący, magnaterii i szlachcie zdobywanie kolejnych szczebli kariery urzędniczej oraz wzmocnienia prestiżu gospodarczego i politycznego. Stronnictwo króla Michała I Korybuta posługiwało się w walce politycznej tymi samymi metodami, środkami i narzędziami oraz wykorzystywało te same płaszczyzny, jakie były stosowane przez adherentów Jana III i Augusta II.
236 K. Bobiatyński, Rola wojska w życiu publicznym, s. 169 -172.
237 Dopiero sejm pacyfikacyjny 1673 r. doprowadził do uspokojenia wewnętrznego i malkontenci ostatecznie uznali po blisko czterech lat wybór Michała I. J. Matyasik, Obóz polityczny króla Michała Korybuta, s. 231-232; W odpowiedzi na działania armii koronnej żołnierze litewscy z inspiracji swego hetmana Paca zawiązali w Kobryniu konfederację w obronie majestatu królewskiego, do której przystąpili wszyscy najwięksi dygnitarze litewscy, Konfederacja senatorsko-żołnierska w Kobryniu, potwierdzająca postanowienie przyjęte poprzednio w Wilnie (22 XI 1672), [w:] AZSWKsL, t. 2, s. 390-393.
Zarówno wymiana elit politycznych jak i stosowanie arsenału metod i środków politycznych nie stanowiło novum w okresach rządów Sobieskiego i Wettyna.
1.2 – Znaczenie polityki Jana III Sobieskiego dla kształtowania się obozu królewskiego
Podczas elekcji roku 1674 Litwa pacowska domagała się ekskluzji
„Piasta” nie chcąc dopuścić do wyboru Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego, stronnika obozu malkontentów za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego, i do końca trwała przy kandydaturze księcia Karola Lotaryńskiego238. Elekcja Sobieskiego zakończyła omnipotencję Paców na Litwie, gdzie ich pozycja powoli słabła. Pacowie, po dojściu do władzy ich politycznego przeciwnika, przeszli do opozycji, a wzorem swoich poprzedników występowali przeciwko centralizacji i wzmocnieniu władzy monarszej oznaczającej w praktyce unifikację systemu politycznego Litwy do wzorów koronnych, co w konsekwencji oznaczałoby utratę sprawowanej przez nich władzy. Sobieski, mając przeciwko sobie silną opozycję Paców na Litwie wspieraną przez adherentów w Koronie, przeciwstawił im Sapiehów wynosząc ich do roli pierwszego magnackiego domu na Litwie239. Król Jan III powielając metodę Jana Kazimierza Wazy zwalczania jednej fakcji politycznej drugą poprzez
238 Wykluczenia „Piasta” domagał się w imieniu województwa wileńskiego 28 IV 1674 r. stronnik Paców, Michał Sokoliński, pisarz wielki litewski; postawa województwa wileńskiego nie jest zaskoczeniem, gdyż jego wojewodą był Michał Pac; podczas elekcji protest przeciwko obraniu Sobieskiego królem złożyła fakcja pacowska podpisany między innymi przez: Michała Kazimierza Paca hetmana WKsL i wojewody wileńskiego, Kazimierza Paca biskupa żmudzkiego, Marcjana Ogińskiego wojewodę trockiego, Aleksandra Hilarego Połubińskiego, marszałka wielkiego litewskiego, Jana Antoniego Chrapowickiego, wojewodę witebskiego, Grzegorza Podbereskiego, wojewodę smoleńskiego, Michała Druckiego Sokolińskiego, pisarza wielkiego litewskiego, Piotra Rudominę Dusiackiego, starostę starodubowskiego; podpisał powiat oszmiański i inne; pod protestem nie znalazły się podpisy: Michała Radziwiłła, Kazimierza Jana Sapiehy i Krzysztofa Paca, kanclerza wielkiego litewskiego – ten fakt nie pozostał bez wpływu na decyzje Sobieskiego, który nie od razu ostro zaatakował Paców; A. Codello, Hegemonia Paców na Litwie, s. 51-52.
239 Kazimierz Jan Sapieha wojewoda wileński i hetman wielki litewski dysponował w 1690 r.
łącznie z królewszczyznami 7755 dymami oraz wieloma dobrami oddanymi w zastaw;
T. Wasilewski, Walka o zrównanie praw szlachty litewskiej, s. 47.
system nadań i nominacji na urzędy dopuścił do skumulowania w ręku jednej rodziny niezwykle intratnych urzędów240.
W pierwszym okresie panowania, Jan III Sobieski usiłując przejąć władzę na Litwie, przystąpił do rozbudowy i umocnienia własnego stronnictwa, będącego w zamierzeniu przeciwwagą dla Paców władających Wielkim Księstwem. Król w pierwszym rzędzie wynagrodził oddanych sobie elektorów, szczególnie Sapiehów, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do jego wygranej, zwłaszcza Benedykt Paweł Sapieha. Elekcję Jana Sobieskiego poparli bracia Słuszkowie: Józef Bogusław, starosta rzeczycki, łowczy wielki WKsL oraz Zygmunt Adam, chorąży wielki WKsL241. Po Pacach za Jana III, który oparł się na Radziwiłłach i Sapiehach, ci ostatni przejęli pozycję hegemona w Wielkim Księstwie skupiając w swym ręku najbardziej prestiżowe urzędy w skali kraju i województwa242.
W rozgrywkach politycznych ważną rolę odgrywały sejmiki przedsejmowe, które poprzedzała ożywiona działalność obu stronnictw:
regalistycznego i opozycyjnego w celu zdobycia przewagi na sejmiku i wyboru
„własnych” posłów243. Dominacja podczas zjazdu pozwalała obrać „swojego”
marszałka, wpływać na treść uchwał i instrukcji poselskich zgodnych z planami politycznymi stronnictwa244. W trakcie kampanii sejmikowej przed sejmem 1678 r. na Litwie stronnictwo dworskie Sobieskiego odniosło sukces na sejmiku brzeskim, który udzielił poparcia polityce królewskiej, a mandaty poselskie powierzył stronnikom dworu – Franciszkowi Sapieże koniuszemu litewskiemu i Ludwikowi Pociejowi sędziemu brzeskiemu. Na rezultat obrad wpłynęli
240 Sobieski przekazując w ręce jednego rodu urząd hetmana i podskarbiego nie zostawił sobie możliwości rozgrywania nieuniknionych antagonizmów między tymi dwoma urzędami, jak czynił to z powodzeniem Jan Kazimierz antagonizując Janusza Radziwiłła, wojewodę wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego z Wincentym Gosiewskim, podskarbim wielkim i hetmanem polnym. P. P. Romaniuk podkreślił, że decyzja ta stanowiła kardynalny błąd króla; Idem, Instytucjonalne podstawy hegemonii Sapiehów w Wielkim Księstwie Litewskim w drugiej połowie XVII w., s. 30-31.
241 Elektorów poczet, s. 335.
242 E. Sapieha, Dom Sapieżyński, s. 338 i n.
243 Statuty Litewskie (II i III) pozwalały wybrać na sejmy walne po dwóch posłów z każdego powiatu; D. Konieczna, Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzesko-litewskiego w latach 1565-1763, s. 79.
244 Instrukcje sejmikowe określały zakres pełnomocnictw posłów na sejm. A. Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym, s. 136.