Zielona gospodarka a zrównoważony rozwój (na przykładzie Białorusi)

W latach 2000-2020 zielona gospodarka stała się na całym świecie bar-dzo istotna. Raporty z międzynarodowych konferencji prowabar-dzonych przez ONZ, UNEP, OECD koncentrują się na problemach związanych z wyczer-pywaniem się zasobów naturalnych, zanieczyszczeniem środowiska, two-rzeniem produkcji przyjaznej dla środowiska. Przedstawione rekomendacje zachęcają każdego człowieka do zmiany poglądów, myślenia i wartości w stosunku do przyrody w celu jej ochrony. W nowoczesnych warunkach gospodarczych priorytetem jest komponent ekologiczny. Zgodnie z progra-mem na rzecz zrównoważonego rozwoju do 2030 roku z 17 celów, które

państwa członkowskie ONZ zobowiązały się osiągnąć do 2030 roku siedem ma charakter ekologiczny. Są to:

• zapewnienie wszystkim dostępu i racjonalnego wykorzystania zaso-bów wodnych i urządzeń sanitarnych;

• zapewnienie wszystkim powszechnego dostępu do niedrogiej, nieza-wodnej, zrównoważonej i nowoczesnej energii;

• promowanie trwałego, sprzyjającego włączeniu społecznemu i zrów-noważonemu wzrostowi gospodarczemu, pełnego i produktywnego zatrudnienia oraz godnej pracy dla wszystkich;

• zapewnienie przejścia na racjonalne wzorce konsumpcji i produkcji;

• pilne działania w celu zwalczania zmian klimatu i jego skutków;

• ochrona i racjonalne użytkowanie oceanów, mórz i zasobów mor-skich dla zrównoważonego rozwoju;

• ochrona i odbudowa ekosystemów lądowych i promowanie ich racjonalnego użytkowania, zrównoważona gospodarka leśna, zwal-czanie pustynnienia, powstrzymanie i odwrócenie procesu degradacji gruntów i powstrzymanie procesu utraty różnorodności biologicznej [Przekształcamy 2020].

Znaczenie elementu ekologicznego wynika z faktu, że zrównoważony rozwój jest niemożliwy w związku z zanieczyszczeniem środowiska pod wpływem produkcji, wyczerpania potencjału zasobów naturalnych z po-wodu ich nieefektywnego wykorzystania; wzrostu zachorowań populacji mieszkającej w miejscach w których środowisko jest zanieczyszczone, a także spadkiem wydajności produkcji ze względu na zwiększone koszty magazynowania, utylizacji odpadów i eliminacji zanieczyszczeń środowi-ska, wydobycia minerałów, co jest konsekwencją następujących ograniczeń:

• zmniejszenie możliwości środowiska do przyjmowania i pochłania-nia, asymilacji różnych rodzajów odpadów i zanieczyszczeń wytwa-rzanych przez systemy gospodarcze;

• degradacja odnawialnych zasobów naturalnych w wyniku nadmier-nej eksploatacji (gruntów, lasów, zasobów rybnych, różnorodności biologicznej);

• ostateczny charakter nieodnawialnych zasobów naturalnych (różne minerały, ropa, metale).

W literaturze ekologicznej i gospodarczej, istnieje konsensus dotyczą-cych głównych elementów zielonej gospodarki. Chronologię kształtowania koncepcji zielonej gospodarki na świecie przedstawiono w tabeli 1.6.

Tabela 1.6. Chronologia rozwoju koncepcji zielonej gospodarki na świecie

Rok Dokument Zakres

2005 Koncepcja zielonej

gospodarki (ESCAP) • priorytetowe: racjonalne wzorce konsumpcji i produkcji;

• kształtowanie krajobrazu przedsiębiorstw i rynków

• zrównoważona infrastruktura oraz ekologiczna reforma podatkowa i budżetowa

2008 Globalny Zielony

Nowy Ład (UNEP) • inicjatywy na rzecz zielonej gospodarki oparte na trzech zasadach

• ocenie i wypromowaniu usług ekologicznych na poziomie krajowym i międzynarodowym

• zapewnienie zatrudnienia po przez tworzenie zielonych miejsc pracy i opracowanie odpowiedniej polityki

• wykorzystanie mechanizmów rynkowych w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju

2009 Deklaracja wzrostu produkcji ekologicznej (zielonej) (OECD)

• wdrażanie strategii zielonego rozwoju, skutecznej polityki klimatycznej i reformy polityki wewnętrznej, skierowane na zapobieganie

• eliminacja szkodliwych dla środowiska gałęzi produkcji, które utrudniają zielony rozwój

Globalny Zielony

Nowy Ład (UNEP) • rewitalizacja światowej gospodarki

• ochrona interesów najmniej zabezpieczonych grup ludności

• zmniejszenie emisji dwutlenku węgla do atmosfery i zapo-bieganie niszczeniu ekosystemów,

• kierowanie gospodarki na ścieżkę ekologicznego i zrówno-ważonego rozwoju

• zapewnienie zrównoważonego i wszechstronnego wzrostu gospodarczego oraz osiągnięcie milenijnych celów rozwoju 2011 W kierunku zielonej

gospodarki: droga

• priorytetowe obszary zielonej gospodarki; efektywne wyko-rzystanie zasobów naturalnych; ochrona i wzrost naturalnego kapitału; redukcja zanieczyszczenia; niska emisja węgla;

zapobieganie procesowi utraty różnorodności biologicznej i degradacji usług ekosystemowych; wzrost dochodów i zatrudnienia

Na drodze do

zielo-nego wzrostu (UNEP) • wyjaśniono treść polityki społecznej zielonego rozwoju w różnych sektorach gospodarki,

• zidentyfikowano bariery i siły napędowe do jego wdrożenia,

• przedstawiono rekomendacje dotyczące środków stymulują-cych proces kształtowania krajobrazu rozwoju biznesu 2012 Deklaracja Przyszłość,

jakiej chcemy (ONZ) • koncepcja zielonej gospodarki rozważana w kontekście zrównoważonego rozwoju i eliminacji ubóstwa

• prawo każdego kraju do określenia ścieżek i kluczowych gałęzi dla przejścia na zielona gospodarkę

2015 Zmieniamy nasz świat:

Agenda na rzecz zrów-noważonego rozwoju do roku 2030 (ONZ)

• 17 kompleksowych i powiązanych ze sobą celów zrówno-ważonego rozwoju i stawia ogromne

• zadania na kolejne 15 lat, w tym eliminacja ubóstwa we wszystkich jego aspektach

Źródło: opracowanie na podstawie ONZ, UNEP, OECD, UE.

Kluczowymi cechami zielonej gospodarki są: efektywne wykorzystanie kapitału naturalnego, jego ochrona i wzrost; stała redukcja wszelkiego ro-dzaju negatywnego wpływu, w tym zanieczyszczenia; zapobieganie degra-dacji usług ekosystemowych i różnorodności biologicznej; innowacyjny charakter dynamiki gospodarczej, wzrost dochodów i zatrudnienia, rady-kalne ograniczenie ubóstwa.

Najbardziej wiarygodna i uznana jest definicja sformułowana przez UNEP: zielona gospodarka to gospodarka, która zapewnia długoterminową poprawę dobrobytu ludzi i zmniejszenie nierówności, a jednocześnie po-zwala przyszłym pokoleniom uniknąć znaczącego ryzyka związanego z wy-stąpieniem niepożądanych zdarzeń w środowisku oraz wyczerpaniem jego zasobów. Definicja ta wskazuje na to, że zielona gospodarka nie dąży do zastąpienia zrównoważonego rozwoju, a stanowi narzędzie jego osiągnięcia, zachowując trzy ważne aspekty: gospodarczy, ekologiczny i społeczny.

Realizacja zielonej gospodarki umożliwia identyfikację nowych poten-cjalnych źródeł wzrostu gospodarczego bez tworzenia niestabilnego obcią-żenia dla ilości i jakości bogactw naturalnych. Niezbędne jest przestrzeganie 4 zasad:

• zasada efektywności ekologicznej – maksymalizacja korzystnych właściwości towarów i usług przy jednoczesnym zminimalizowaniu wpływu na środowisko w całym cyklu produkcyjnym;

• zasada oszczędzania zasobów podejmowanie decyzji uwzględniające potrzebę konieczności zachowania zasobów naturalnych;

• zasada jedności – koordynacja działań wszystkich podmiotów gospo-darki narodowej uczestniczących w procesie rozwoju;

• zasada międzysektorowości – zaangażowanie przedstawicieli róż-nych sektorów społeczeństwa w proces decyzyjny.

Raport UNEP W kierunku zielonej gospodarki: droga do zrównoważo-nego rozwoju i eliminacji ubóstwa zawiera przekonujące argumenty gospo-darcze i społeczne za proponowanym modelem rozwoju. Przedstawiono wyniki modelowania makroekonomicznego wpływu inwestycji na „ekologi-zację” gospodarki nie tylko na PKB, ale także na zatrudnienie ludności, wpływu na środowisko w porównaniu z rozwojem we współczesnym trady-cyjnym modelu gospodarki [Na spotkanie 2020].

Określono następujące perspektywy wdrożenia koncepcji zielonej gospodarki:

• inwestycje w wysokości 2% PKB w rozwój dziecięciu kluczowych sektorów, w tym rolnictwa, inżynierii lądowej, energetyki, rybołów-stwa, leśnictwa, produkcji przemysłowej, turystyki, transportu,

go-spodarki wodnej i gogo-spodarki odpadami, może dać impuls do przej-ścia na gospodarkę niskoemisyjną i oszczędzającą zasoby:

• ekologizacja gospodarki doprowadzająca do wyższego tempa wzro-stu PKB ogółem i w przeliczeniu na mieszkańca niż w scenariuszu konwencjonalnym;

• światowe zapotrzebowanie na nośniki energii zgodnie z prognozami do roku 2050 zmniejszy się prawie o 40%, w porównaniu ze zwy-kłym scenariuszem, dzięki programom na rzecz efektywności ener-getycznej;

• zielone inwestycje pozwolą ograniczyć do 2050 roku emisję CO2

związaną z energetyką o około jedną trzecią w porównaniu z obecną sytuacją;

• powstaną nowe miejsca pracy, co z czasem przewyższy straty wyni-kające z tradycyjnej gospodarki, zwłaszcza w rolnictwie, budowni-ctwie, energetyce, leśnictwie i transporcie.

Zielona gospodarka staje się nowym motorem wzrostu, przyczynia się do tworzenia godnych miejsc pracy i jest istotnym czynnikiem eliminacji chronicznego ubóstwa.

Przy całej oczywistości przejścia na model gospodarczy, który popra-wiłby dobrobyt ludzi, jednocześnie chroniąc zasoby planety i nie narażając przyszłych pokoleń na znaczące zagrożenia dla środowiska, przejście na zieloną gospodarkę jest obarczone wieloma problemami, w szczególności potrzebą zmian instytucjonalnych na szczeblu krajowym.

W raporcie UNEP zapisano wiele ogólnych zaleceń skierowanych do osób odpowiedzialnych za opracowanie warunków i polityki przejścia na zieloną gospodarkę. Obejmują one: stworzenie skutecznych regulacyjno-prawnych podstaw przejścia; nadanie priorytetu inwestycjom i wydatkom publicznym w obszarach, które zachęcają sektory gospodarki do uczynienia ich ekologicznymi; ograniczenie wydatków w obszarach, które wyczerpują kapitał naturalny; stosowanie podatków i narzędzi rynkowych w celu zmiany preferencji konsumentów i zachęcania do zielonych inwestycji i innowacji; inwestowanie w podnoszenie kompetencji, szkolenia i edukację;

wzmocnienie współpracy i kontroli międzynarodowej.

Pomimo istnienia ogólnych zaleceń, specyfika krajowa i priorytety roz-wojowe gospodarki każdego kraju, jak również stopień globalnych proble-mów ekologicznych i społecznych, nie pozwalają na stworzenie jednolitej strategii przejścia na zieloną gospodarkę.

Systematyczne badanie krajowych strategii przejścia na zieloną gospo-darkę pozwoliło ustalić, że cele mogą się różnić w zależności od kraju i

za-leżeć od jego charakterystyki: w krajach rozwiniętych – konkurencja i miej-sca pracy; w krajach rozwijających się rozwiązywanie problemów ubóstwa, kwestii sprawiedliwości i uczestnictwa obywateli. Rozpatrując perspektywy wdrożenia koncepcji zielonej gospodarki, kraje rozwinięte bardziej doce-niały jej korzyści płynące ze zrównoważonego rozwoju, zmniejszenia ubó-stwa, tworzenia miejsc pracy, ochrony środowiska i ograniczenia szkodli-wych emisji gazów. Kraje rozwijające się, mając na uwadze swoją słabość, oceniają przede wszystkim możliwe zagrożenia. Obawy wynikają z faktu, że początkowe przejście na gospodarkę ekologiczną może hamować rozwój gospodarczy; brak innowacyjnej i technologicznej wiedzy nie pozwoli na wdrożenie nowych standardów ekologicznych, co ograniczy dostęp do ryn-ków zewnętrznych.

Istotną rolę we wsparciu rozwoju zielonej gospodarki ma współpraca międzynarodowa oraz udzielanie pomocy technicznej i finansowej przez międzynarodowe instytucje finansowe, organizacje międzyrządowe oraz organizacje pozarządowe. W ten sposób, w nowoczesnych warunkach go-spodarczych pojęcie zielonej gospodarki rozpatruje się jako ważny model innowacyjnego antykryzysowego rozwoju nie tylko poszczególnych państw, ale i całej gospodarki światowej, zdolny do zrównoważenia interesów czło-wieka, przyrody i efektywnego wykorzystania zasobów. Teoretycznie jedną z głównych zalet wprowadzenia zielonej gospodarki powinien być jej poten-cjał do łagodzenia wpływu na środowisko spowodowanego zanieczyszcze-niem, który będzie odczuwalny na wszystkich poziomach. W skali globalnej koncepcja ta mogłaby przyczynić się do walki z globalnym ociepleniem, pustynnieniem i utratą różnorodności biologicznej; na szczeblu lokalnym i regionalnym – doprowadziłaby do znacznej poprawy jakości powietrza, wody i gleby.

Zasady te są zintegrowane z procesem planowania strategicznego roz-woju gospodarek narodowych za pomocą następujących mechanizmów:

reforma systemu budżetowego po przez wprowadzenie podatków na ochro-nę środowiska; wprowadzenie zrównoważonych modeli produkcji i kon-sumpcji; rozwój zielonego biznesu; tworzenie zrównoważonej infrastruktury (tabela 1.7).

Pojawienie się zielonych lub ekologicznych rynków (rynki produktów przyjaznych dla środowiska), z jednej strony zwiększa szanse na uzyskanie przewagi konkurencyjnej, a z drugiej strony stwarza ryzyko, że stanie się jedynie elementem marketingu, tworząc iluzję wytwarzania produktów przyjaznych dla środowiska, których w zasadzie nie można uzyskać przy braku czystej wody, gleb i atmosfery.

Tabela 1.7. Główne mechanizmy i narzędzia wdrażania zasad zielonego wzrostu

Mechanizmy i narzędzia Główny cel

• reforma systemu budżetowego po przez

wprowa-dzenie podatków na ochronę środowiska • ekopodatki pozwalające na przeniesie-nie obciążeń podatkowych z tradycyj-nych rodzajów działalności na prze-mysł zanieczyszczający środowisko

• budowanie zrównoważonych modeli rozwoju i konsumpcji

• zamówienia publiczne przyjazne dla środowiska,

• ocena cyklu życia produktu i zarządzanie oparte na zapotrzebowaniu, z uwzględnieniem trendów zrównoważonej konsumpcji

• promowanie zrównoważonego wykorzystania zasobów i zwiększenie zainteresowania czystszą produkcją po przez ponowne wykorzystanie i uty-lizację odpadów

• zainteresowanie producentów czyst-szym, bardziej przyjaznym dla środo-wiska procesem produkcyjnym

• rozwój zielonego biznesu: ulgi podatkowe, łago-dzenie barier administracyjnych, wprowałago-dzenie różnych form współpracy publiczno-prywatnych na rzecz środowiska

• skupienie się na zrównoważonym wykorzystaniu odnawialnych zasobów naturalnych, produktach przyjaznych dla środowiska, zastosowaniu techno-logii niskoodpadowych i oszczędzają-cych zasoby

• budowanie zrównoważonej infrastruktury

produk-cyjnej i społecznej • zminimalizowanie zużycia zasobów

naturalnych, aby przyszłym pokole-niom nie brakowało tych zasobów Źródło: opracowanie własne.

Obecnie stan środowiska naturalnego i zasobów naturalnych uniemożli-wia tworzenie produktów przyjaznych dla środowiska w krajach o słabej gospodarce. Zielona gospodarka charakteryzuje państwa o silnej gospodarce i wysoko rozwiniętej technologii oraz kulturze produkcji. Według szacun-ków niektórych międzynarodowych ekspertów, włączenie państw byłego ZSRR, w tym Białorusi, do grona państw posiadających zieloną gospodarkę to dobrze przemyślany i długofalowy projekt mający na celu wprowadzenie przestarzałych technologii i materiałów na rynek tych krajów.

Jednocześnie przejście na zieloną gospodarkę może przynieść korzyści krajom przez wzmocnienie zrównoważonego rozwoju, zmniejszenie ubó-stwa, tworzenie miejsc pracy, ochronę środowiska i redukcję szkodliwych emisji gazów; istnieją jednak pewne wątpliwości co do korzyści i możli-wych zagrożeń.

Oprócz aspektów ekologicznych, zielona gospodarka ma również okre-ślony potencjał, który może prowadzić do wzrostu gospodarczego. Wraz z transformacją gospodarki powstają nowe rynki w takich obszarach, jak produkcja biopaliw i odnawialnych źródeł energii.

Wprowadzenie nowych, przyjaznych środowisku technologii w ramach wdrażania koncepcji zielonej gospodarki przyczyni się do stworzenia no-wego segmentu rynku w zakresie produkcji i eksportu ekologicznie czystych produktów i usług, co zwiększy poziom równowagi rolnictwa.

Należy jednak pamiętać, że przejście na zieloną gospodarkę nie będzie łatwe, ponieważ wiele krajów nie ma technologii, które gwarantowałyby dobrobyt swoim obywatelom podczas każdej transformacji. Takie przejście będzie trwało dość długo z nieprzewidzianymi konsekwencjami, które w dłuższej perspektywie mogą doprowadzić do przyspieszonego rozwoju gospodarczego.

Zakłada się, i to nie bez powodu, że kraje rozwinięte i firmy będą wyko-rzystywać model zielonej gospodarki, z akcentem na swoje przewagi tech-nologiczne i środowisko naturalne jako pretekst do uzyskania dostępu do rynków i zagwarantowania sobie w nich udziału pod pretekstem, że ich pro-dukty są przyjazne dla środowiska. Wiele krajów rozwijających się wyraziło już obawy, że zieloną gospodarkę można wykorzystać do wspierania intere-sów handlowych w Światowej Organizacji Handlu (WTO). Ponadto kraje rozwijające się obawiają się, że przejście na zieloną gospodarkę po pierw-sze, ograniczy rozwój gospodarczy, a tym samym tempo redukcji ubóstwa;

po drugie, wymaga znacznych nakładów finansowych w zakresie finanso-wania innowacji w sferze zielonej gospodarki; po trzecie, przyczyni się do redukcji miejsc pracy innych branż.

Brak wiedzy technologicznej i zasobów w krajach rozwijających się do-prowadzi do tego, że nie będą one w stanie spełnić niezbędnych norm eko-logicznych wprowadzonych przy eksporcie towarów, co wpłynie na ich rozwój gospodarczy. W celu stworzenia skutecznego otoczenia konkuren-cyjnego konieczne jest zapewnienie krajom rozwijającym się przynajmniej zasobów oraz technologii umożliwiających im spełnienie tych norm.

Zidentyfikowano dwie możliwości niewłaściwego wykorzystania kon-cepcji zielonej gospodarki. W pierwszym przypadku może ona być realizo-wana w sposób tak zwany jednowymiarowy jako koncepcja ekologicznie czysta, bez związku z ogólną koncepcją zrównoważonego rozwoju i bez uwzględnienia potencjalnego negatywnego wpływu na gospodarki krajów rozwijających się. Jest to błędna interpretacja lub niewłaściwe użycie tego pojęcia, może się to zdarzyć w krajach rozwijających się po przez zmianę warunków uzyskania pożyczek oraz możliwość zmiany warunków spłaty zadłużenia. W konsekwencji może oddziaływać na innych, aby skoncentro-wać się na osiągnięciu celów zielonej gospodarki tylko po przez działania

związane z ochroną środowiska, bez uwzględniania zrównoważonego roz-woju i sprawiedliwości społecznej.

W drugim przypadku może być realizowana zgodnie z zasadą jeden sce-nariusz dla wszystkich. Takie wdrożenie będzie miało katastrofalne konse-kwencje dla środowiska naturalnego i nieuchronnie doprowadzi do braku rozwoju zielonej gospodarki. Zielona gospodarka odniesie sukces, jeśli bę-dzie dostosowana do poziomu rozwoju danego kraju. Kraje rozwijające się powinny również udzielać większej pomocy w takich obszarach, jak finanse i technologie [Khor 2011].

Zwrócenie uwagi na zagrożenia ekologiczne związane z powszechnymi obawami przed globalną katastrofą ekologiczną doprowadziło do uświado-mienia sobie znaczenia ekomodernizacji, której podstawową zasadą jest uznanie możliwości osiągnięcia zarówno wzrostu gospodarczego, jak i och-rony środowiska dzięki nowym technologiom. Wraz z globalizacją wielu zagrożeń środowiskowych i ich rosnącym zagrożeniem dla dużej części ludzkości, same koszty środowiskowe nie są już postrzegane wyłącznie jako koszty gospodarcze, a ograniczenia ekologiczne stają się czynnikami wpły-wającymi na uzyskanie wartości dodanej w wyniku rozwoju nowych sekto-rów gospodarki i modernizacji starych. Eko-modernizacja jako strategia zarządzania zwraca szczególną uwagę na rozwój systemów instytucjonal-nych, ich regionalizację, badanie formalnych i nieformalnych instytucji ochrony środowiska, badanie mechanizmów interakcji między rzeczywi-stymi dystrybutorami zasobów a grupami wpływów.

Koncepcja ta przyspieszyła poszerzenie zakresu instytucji regulujących kwestie ochrony środowiska, czyniąc je bardziej elastycznymi i zdolnymi do dostosowania w konkretnych warunkach społeczno-gospodarczych krajów i regionów w istniejącej strukturze ryzyka. W krajach najbardziej rozwinię-tych gospodarczo mechanizm stymulowania ekomodernizacji polegający na wykorzystaniu najlepszych technologii stał się powszechny, w wielu krajach zaczęto wdrażać instrumenty regulacji państwowej mające na celu stymulowa-nie innowacyjnego rozwoju i modernizacji tradycyjnych gałęzi przemysłu.

Koncepcję zielonej gospodarki rozpatruje się jako najgłębszy przejaw procesu ekomodernizacji obejmującego całą gospodarkę, w którym koszty środowiskowe nie są już postrzegane wyłącznie jako koszty gospodarcze, a same ograniczenia proekologiczne stają się czynnikiem uzyskania wartości dodanej.

Przejście na zieloną gospodarkę może przynieść korzyści krajom po przez wzmocnienie zrównoważonego rozwoju, ograniczenie skali ubóstwa, tworzenie miejsc pracy, ochronę środowiska i redukcję szkodliwych emisji

gazów. Istnieją pewne wątpliwości co do korzyści i potencjalnych zagrożeń dla krajów rozwijających się, co wzmacnia potrzebę zróżnicowania podejść do realizacji tej koncepcji w krajach o różnych poziomach rozwoju, skon-centrowania się na ograniczeniu konkretnych zagrożeń. To właśnie struktura takich zagrożeń na tym lub innym terytorium powinna określać strukturę docelowych priorytetów koncepcji zielonej gospodarki.

1.4. Tworzenie systemu wskaźników oceny stanu