3. В горле сразу пересохло. W gardle zaschło'27
3.2 Związek dwóch predykatów w zdaniach o stanie miejsca
Zdania o stanie m iejsca, poza tym, że charakteryzują nazw ane je d n ą z form lokatywnych m iejsce, to zaw ierają również w sobie inform ację o tym, jak owa przestrzeń je st postrzegana przez perceptora. W niektórych sytuacjach m iejsce nie jest nazwane wprost, a m im o to je st oczywiste dla adresata w ypow iedzi. „O becność”
perceptora przejaw ia się w analizow anych zdaniach na różne sposoby, m iędzy innymi poprzez występow anie w nich czasowników percepcji:
В павильоне сделалось вдруг стиашно тихо и, как раньш е, слы ш но было только ш ипение угля и назойливый крик кузнечика.
(А. Куприн)
W pawilonie zapanow ała nagle dziwna cisza i, jak poprzednio, słychać było tylko syk w ęgla i natrętny świergot koników polnych.
(A. Kuprin)
Zgodnie z teorią Galiny Zołotowej, w tak „ослож ненном авторизацией пред-ложении” 218 zauw ażyć m ożna współistnienie dwóch m odeli zdaniowych: Слышно
214 Tam że, s. 94.
2l!> Tamże, s. 93.
~1(’ J. Lyons: Sem antyka..., s. 311.
21' W ięcej o fazach istnienia patrz, np.: J. Lubocha-K ruglik: Rosyjskie zdania egzystencjalne...-, А. В. Бондарко:
Вид и время русского глагола (значение и употребление). М осква 1971.
Г. А. Золотова, Н. К. О нипенко, М. Ю. С идорова: Коммуникативная грам м ат ика..., s. 167.
было to nie cecha paw ilonu, a człow ieka (мне было слышно), cisza (сделалось тихо) z kolei jest charakterystyczna dla owego paw ilonu, czyli obserwowanej przez perceptora przestrzeni. Jak słusznie zauw aża Zołotow a: „Этот случай
«сопредикативного» согласования между компонентами сигнализирует соединение двух моделей — диктумной и модусной — в одну полипредикативную конструкцию ”219.
Obecność perceptora jest w zdaniach o stanie m iejsca im plikow ana również poprzez tzw. predykaty личного действия и состояния, czyli te, które opisują stan osób w danym m iejscu, a nie stan owego miejsca. Zw raca uw agę fakt, że w ystępują one w zdaniu tuż obok tych opisujących stan przestrzeni, co sugeruje ich ścisły związek z miejscem:
И в избе было тесно, душно и смрадно.
(А. Чехов) W chacie było ciasno, duszno, smrodliwie.
(A. Czechow)
Ciasno, a w ięc brakow ało miejsca, wolnej przestrzeni — pom ieszczenie mogło być małe, zapełnione sprzętami, ale ciasno mogło być rów nież dlatego, że w chacie było dużo ludzi. Predykat duszno informuje, że w chacie było parno, gorąco, upalnie, a jednocześnie im plikuje obecność perceptora, którem u w owej przestrzeni jest duszno, bo to on odczuw a gorąc, może mieć problem y z oddychaniem . Predykat smrodliwie natom iast sugeruje, że coś w owej chacie śmierdzi, co wywołuje skojarzenia z zapacham i postrzeganymi negatywnie. Jest on nacechowany pejoratywnie i oznacza ‘przykrą, odrażającą w o ń ’ (M SJP, s. 759). Subiekt postrzegania (perceptor) nie je st tu wyrażony eksplicytnie. Jednakże, „jeżeli coś śmierdzi, to znaczy, że ktoś to czuje i odpowiednio klasyfikuje. Sem antyka predykatu śmierdzieć zaw iera w ięc rów nież element wartościujący — negatyw ną ocenę zapachu
214 Tam że, s. 167.
wydaną przez perceptora"220. Należy zauważyć, że perceptor czuje, że je s t duszno i smrodliwie — „Tak w ięc mimo, iż subiekt postrzegania nie jest wyrażony w strukturze pow ierzchniow ej zdania -stanowi on centrum rejestrow ania określonych wrażeń zm ysłow ych”221.
Всюду была тишина деревенской майской зари, весенняя чистота, све
жесть и новизна всего — полевого и речного воздуха, этой молодой и 1устой травы во дворе, густого цветущего сада [...]
(И. Бунин)
W szędzie panowała cisza wiejskiego m ajowego w ieczoru, w iosenna czystość, świeżość i nowość wszystkiego — pow ietrza w polu i nad rzeką, tej młodej gęstej trawy na podwórzu, gęstego kwitnącego sadu [...]
(I. Bunin)
Panowała cisza, więc nie słychać było żadnych odgłosów , do uszu perceptora nie dobiegały dźwięki, hałasy, itp. Połączenie „cisza m ajow ego w ieczoru” to metaforyczne w yrażenie spokoju — zarówno tego m iejsca, ja k i stanu osoby postrzegającej. O w a cisza, to także w skazanie na to, że w przestrzeni wokół obserwatora nie ma wiatru. Czystość oznacza, że coś je st ‘w olne od brudu i zanieczyszczeń’ (M SJA, s. 102). Jednakże użycie przy tym predykacie przym iotnika
‘wiosenna" sugeruje, że wszędzie, a więc tam, gdzie sięga w zrok perceptora nie ma śniegu, pozim ow ych zabrudzeń, chm ur na niebie. Do tego ‘świeżość pow ietrza w polu', a więc odczuw alny chłód, orzeźwienie, ale rów nież sugestia, że to powietrze jest inne niż przedtem , czyli zimą, jest nowe, bardziej w iosenne. Jeżeli wiem y, że powietrze w opisywanej przestrzeni jest świeże, w ieczór cichy, a w okół panuje wiosenna czystość i nowość, to znaczy, że istnieje ktoś (perceptor), kto to odczuwa, widzi i odpowiednio nazywa.
" " J. Lubocha-K ruglik: Czym to pachnie?, czyli o typach zdań percepcyjnych w polskim i rosyjskim przekładzie powieści Patricka Suskinda „Pachnidlo". W: Gramatyka a tekst. Red. H. F ontański, J. L ubocha-K ruglik (w druku).
Tam że.
Свет фонарей расплы вался большими пятнами в тумане. Было холодно и безнадежно.
(В. Брю сов)
Światło latarń rozpływ ało się dużymi plam am i w e m gle. Było zimno i bez
nadziejnie.
(W. Brisuow )
Było zimno, czyli w przestrzeni, w której znajdow ał się perceptor panow ała niska tem peratura, co zresztą było dla niego odczuwalne. Zim no, ale także — Mnie zimno, co mogło spow odow ać poczucie beznadziejności. W ystępuje tu połączenie dwóch typów predykatów: zimno odnosi się do sfery fizycznej, beznadziejnie natomiast określa stan wewnętrzny perceptora, jego ocenę.
Jak ju ż w spom inaliśm y wielokrotnie, zdania charakteryzujące przestrzeń poprzez zachodzący w niej stan należą do reproduktyw nego rejestru mowy. Jednakże należy zauważyć, że pojaw iają się w nich „указания на повторительность,
узуаль-^ ^ ^ ,2 2 2
ность действий, состояний7' . Daje to podstaw ę do m ów ienia o przeniesieniu do rejestru inform acyjnego, co je st sygnalizow ane obecnością w szystkow iedzącego, podsumow ującego w ydarzenia narratora:
В доме водворялась тогда полная тиш ина, благоговейны й и как бы жду
щий чего-то покой, как нельзя более подобаю щ ий ночному свящ енному виду икон, озаренных скорбно и умилительно.
(И. Бунин)
W domu panow ała wtedy zupełna cisza, spokój nam aszczony i jakby w yczekujący, ja k najbardziej stosowny dla nocnego, w zniosłego w idoku ikon, oświetlonych, spoglądających boleściw ie i w zruszająco.
(I. Bunin)
I . А. Золотова, H. К. О нипенко, М. Ю. Сидорова: Коммуникативная грам м ат ика.. s. 167.
Ещё с раннего утра всё небо обложили дож девые тучи; было тихо, не жарко и скучно, как бывает в серые, пасмурные дни, когда над полем давно уже нависли тучи, ждёшь дождя, а его нет.
(А. Чехов)
Od samego rana całe niebo zaciągnęło się deszczow ym i chm uram i; było bezwietrznie, niegorąco i nudno, jak zwykle w szare pochm urne dnie, kiedy nad polem od daw na ju ż zawisły chmury i czeka się na deszcz, a deszcz wciąż zwleka.
(A. Czechow)
Jak zwykle sugeruje w ielokrotną pow tarzalność danego stanu i udział kogoś, kto wie o sytuacji dużo i w yraża swoją ocenę.
Ha чистом зеленом дворе от надвигаю щ ейся отовсю ду растительности стало как будто теснее, дом стал как будто меньше и красивее.
(И. Бунин)
Na czystym, zielonym podwórzu zrobiło sie ja k gdyby ciaśniej od nacierających zew sząd roślin, dom stał się ja k gdyby m niejszy i ładniejszy.
(I. Bunin)
Obecność w zdaniu ja k gdyby daje m ożliw ość w yczucia obecności kogoś, kto dzieli się swoją subiektyw ną oceną.
Opisane w tym rozdziale predykaty wyrażające stan, w ykraczają znacznie poza teorię Lwa Szczerby i W iktora W inogradowa. Spełniają jednakże, ja k się wydaje, postulaty Olgi Sieliwierstowej, która, zauważa, że „stan — to czasow a «pasywna»
właściwość obiektu’ , z uw zględnieniem faktu, „że obiekt m oże znajdow ać się również w innych stanach i, zatem , je st to coś czasowego, m ijającego”223.
’ Семантические типы предикат ов..., s. 126.
ROZDZIAŁ IV
Typy presupozycji w zdaniach o stanie miejsca
Problem presupozycji je st jednym z ważniejszych lingw istycznych zagadnień ostatnich lat. Pojęcie to, ja k słusznie zauważa Renata G rzegorczykow a, w ostatnim czasie zrobiło zaw rotną karierę w językoznawstwie. Przeniesione z prac logików, zostało w językoznaw stw ie zastosowane do zjawisk bardzo różnych, które jednak
Do lingwistyki termin presupozycja został w prow adzony najprawdopodobniej przez Petera Straw sona w 1950 roku. „Określił nimi zdania, które wynikały z wypo um ożliwiających dialog „człow iek-m aszyna” oraz innych system ów autom atycznego
“ 4 R. G rzegorczykow a: Presupozycje ja k o składnik znaczeń wyrazów. W: Od kodu do kodu. Red. A. W einsberg.
J. L ubocha-K ruglik: Rosyjskie zdania egzystencjalne..., s. 16.
Ch. Fillm ore: Znaczenie a presupozycja. W: Semiotyka dziś i wczoraj. Wybór tekstów. Red. J. Pelc, L. Koj.
W roclaw 1991, s. 393.
przetwarzania informacji. [...] Jedną z właściwości presupozycji je st to, że stanowi ona domyślny kom ponent semantyczny zdania, nie w yrażony w nim explicite’228.
Zdaniem A ndrzeja Bogusław skiego natom iast termin presupozycja „следует w terminologicznej konw encji N oam a Chom skiego230, rozwiniętej później przez Raya Jackendoffa231. Ich zdaniem presupozycja to to, „что остается в предлож ении после adresat, zakłada jak o część tła kontekstow ego”233.
Językoznaw cy234 w yróżniają zwykle cztery rodzaje presupozycji:
• pragm atyczne, w ym agające od odbiorcy określonej wiedzy o rzeczywistości;
• zdaniowe, czyli inform acje, które pozostają w tle głównej intencji komunikatu;
• leksykalne, w których inform acja przekazyw ana je st poprzez znaczenia słów użytych w wypow iedzi;
• egzystencjalne, odnoszące się do tej części w ypow iedzenia, która przekazyw ana je st w nim implicytnie.
J. Paduczew a: Presupozycje a inne typy informacji zdaniowej nie wyrażonej explicite. „Przegląd
J. L ubocha-K ruglik: Rosyjskie zdania egzystencjalne..., s. 17.
~’4 Zob. np.: J. Paduczew a: Presupozycje a inne typy informacji zdaniowej nie wyrażonej explicite. „P rzegląd H um anistyczny” 1987, nr 6; J. P aduczew a: Wypowiedź i je j odniesienie do rzeczywistości. W arszaw a 1992,
Presupozycje egzystencjalne, zdaniowe i leksykalne są często traktow ane jako pod- typy tzw. presupozycji semantycznych, znajdujących się poza asercj^ 35.
Zdaniem Jolanty Lubochy-Kruglik, „spośród w ielu presupozycji najw iększą frekwencją cieszą się presupozycje egzystencjalne. W ynika to z faktu, że sąd o istnieniu tow arzyszy każdem u niemal zdaniu języka naturalnego. O każdej rzeczy, o której coś stw ierdzam y, możem y powiedzieć, że istnieje lub, gdy chcemy przeciwstawić istnienie ludzi zw ykłem u ‘byciu’ rzeczy, żeyest”236.
Presupozycje egzystencjalne spotykamy w zdaniach typu:
Nad jarm arkiem, za żółtą Odrą, wisiał obłok pyłu.
(A Tołstoj)
Ze zdania tego otrzymujem y informację, że był jakiś pył, a przede wszystkim, że istniał jakiś jarm ark za Odrą.
W zdaniu:
Над заводом стояло огромное красное колеблю щ ееся зарево.
(А. Куприн) N ad fabryką stała w ielka czerwona łuna.
(A. Kuprin)
mamy do czynienia z presupozycją egzystencjalną, która mówi o istnieniu jakiejś fabryki, nad którą ‘stała łuna’. Opisując stan danej przestrzeni zaw sze możemy powiedzieć, że owo m iejsce istnieje:
В комнате стоял тот особенный, кож аный запах, который бывает у горцев.
(А. Толстой)
s. 6 5 1 0 1 ; R. G rzegorczykow a: Presupozycje jako składnik znaczeń wyrazów. W: Od kodu do kodu. Red.
A. W einsberg. W arszaw a 1987.
20 Tam że, s. 17.
2,<’ Tam że, s. 18.
W izbie unosiła się ta szczególna, kw aśna woń skór, ja k to byw a u górali.
(A. Tołstoj)
(presupozycja — ‘je st jakaś izba, której cechą jest zapach skór’)
W tle pozostaje tu presupozycja zdaniowa: ‘izba należy do górali’.
Ze zdania:
Над тонкими, длинными дымоотводами, придавая им вид исполин
ских факелов, трепетали и метались яркие снопы горящ его газа.
(А. Куприн)
Nad otworami długich i cienkich kominów chybotały się św iecące snopy rozpalonego gazu, nadając im wygląd gigantycznych pochodni.
(A. Kuprin)
dowiadujemy się o istnieniu długich i cienkich kom inów, a także o istnieniu snopów gazu. W zdaniu tym rów nież odnajdujem y presupozycję zdaniową: ‘snopy nadają kominom w ygląd pochodni’.
Kolejny typ presupozycji, który udało się w yodrębnić w trakcie badań, to presupozycje leksykalne. W ystępują one w zdaniach typu:
Кругом пусто, только без устали траурнокрасное немое полыхание.
(А. Серафимович)
Wokoło pusto; trw a jedynie ustaw iczne żałobnie czerwone, nieme pałanie światła.
(A. Serafim ow icz)
Presupozycja w ynika tu ze znaczenia s ł o w a = ‘nie ma nik o g o ’.
— У меня беспорядок, хаос, — говорил следователь. — Я сам пони
маю. Но вы ведь поможете наладить.
— Конечно, конечно, — сказал Крист. П ечка уже разгорелась, и в комнате было тепло.
(В. Ш аламов)
— Bałagan u mnie, chaos — m ów ił śledczy. — Ja sam to rozumiem.
Ale przecież pom oże mi pan zaprow adzić porządek.
— Oczywiście, oczywiście — pow iedział Krist. Piecyk ju ż się rozpalił i w izbie zrobiło się ciepło.
(W. Szałamow)
Przy przekładzie na język polski w ykorzystano tu predykat zrobić się, który oznacza początek stanu, jeg o zaistnienie w danej chwili. Presuponow ana również jest tu obecność perceptora — kogoś, kto poczuł, że tem peratura w izbie ulega zmianie.
В загаж енных номерах „ Венеции ” было пусто, неую тно, раззор полный.
(И. Эренбург)
W zapaskudzonych numerach „W enecji” było pusto, nieprzytulnie, panow ał absolutny rozgardiasz.
(I. Erenburg)
Pusto, a więc ‘nie było gości'. W tle pozostaje tu presupozycja egzystencjalna
— dowiadujemy się o istnieniu hotelu „W enecja".
„Z presupozycjam i leksykalnymi [...] mamy do czynienia rów nież wtedy, kiedy zdania te zaw ierają czasowniki fazowe, ponieważ presupozycje zaw arte są już w zna
czeniu tych czasow ników ”237. W zdaniach o stanie m iejsca czasow niki fazowe służą do wyrażania faz istnienia, tj. początku, trw ania i końca. W zdaniu:
Опять ст ало тихо.
(А. Чехов) Znow u zapadła cisza.
(A. Czechow)
J. Lubocha-K ruglik: Rosyjskie zdania e g z y s t e n c j a l n es. 21.
występuje presupozycja: ‘до сих пор не было ти х о ’/Мо tej pory nie było cicho’.
Zdanie to. oprócz presupozycji związanej z w ystąpieniem czasow nika fazowego informującego, że cicho zaczęło być w danej chwili, „zaw iera rów nież presupozycję leksykalną zw iązaną z użyciem przysłów ka опять, który implikuje, że taka sytuacja miała już wcześniej m iejsce”238.
Zdanie:
В павильоне сделалось вдруг страшно тихо и, как раньш е, слышно было только ш ипение угля и назойливый крик кузнечика.
(А. Куприн)
W pawilonie zapanowała nagle dziwna cisza i, ja k poprzednio, słychać było tylko syk w ęgla i natrętny świergot koników polnych.
(A. Kuprin)
presuponuje, że w paw ilonie wcześniej było głośno. Poza tym w ystępuje tu również presupozycja leksykalna zw iązana z użyciem przysłów ka вдруг, który informuje, że zmiana stanu (nastanie ciszy) nastąpiła nieoczekiwanie i bardzo szybko.
Inna presupozycja w ystępuje w zdaniu:
Голоса на деревне или скрип ворот раздаю тся по студеной заре необыкновенно ясно. Темнеет.
(И .Б ун и н )
Odgłosy we wsi czy skrzypienie w rót rozlegają się w wieczornej chłodnej porze niezwykle wyraziście. Ściemnia się.
(I. Bunin)
presupozycja — ‘do tego m om entu było ja sn o ’. D ow iadujem y się, że zaczyna następować noc.
Podsum owując nasze rozw ażania dotyczące w ystępow ania presupozycji w zda
niach o stanie miejsca, m ożem y stwierdzić, że w ystępują w nich praw ie wszystkie
2,s Tam że, s. 23.
typy presupozycji. Najczęściej spotykane są w nich presupozycje egzystencjalne.
Wynika to z tego, że o każdej przestrzeni, którą opisujem y, m ożem y powiedzieć, że istnieje (np. dom, sad, park)
Problem presupozycji je st w ostatnim czasie bardzo aktualny i często podejmowany, stąd też nasza próba pokazania tego zjaw iska w analizow anych przez nas zdaniach. Uważam y, że warto je om awiać na konkretnych przykładach, gdyż wielość stanowisk badaw czych może budzić wątpliwości. Poza tym należy zauważyć, że pojęcie presupozycji zajm uje ważne miejsce nie tylko w lingwistyce, ale także w logice. Jest zw iązane z odpowiednim użyciem słów. A słow a najczęściej w ystępują w zdaniach, których używam y po to, by coś stwierdzić, zadać pytanie, coś wyrazić, opisać, na przykład m iejsce. Pojęcie presupozycji, poza tym, „pozostaje ważnym elementem aparatu pojęciow ego analizy semantycznej, tak że mechanizm y powstawania i w ykorzystania presupozycji powinny być m odelow ane przez każdy system, który staw ia sobie za zadanie rozum ienie języ k a naturalnego, tzn. każdy system przedstaw iania treści tekstu bądź przedstaw iania inform acji”239.
J. Paduczew a: Presupozycje a inne typy informacji zdaniow ej..., s. 107.
ROZDZIAŁ V
O innych typach zdań z subiektem lokatywnym
Zdanie ma w literaturze językoznaw czej ponad dw ieście definicji. Używamy go wtedy, gdy chcemy wyrazić to, co myślimy, czujemy, gdy chcem y przekazać jakąś in
formację, gdy chcem y zadać pytanie, wydać polecenie, podyskutow ać. Za pom ocą zdań zaznaczamy swoje istnienie w jakiejś przestrzeni, bo przecież każdy z nas istnieje w jakim ś czasie i w jakiejś przestrzeni. Jak ju ż wcześniej odnotow yw aliśm y, do wyrażenia stosunków przestrzennych w języku rosyjskim i polskim służą przede wszystkim przysłówki lokatywne, ale także elipsa i syntaktem y lokatywne.
Jak słusznie zauw aża G alina Druczinina, „в традиционной грамматике дол
гое время им (т.е. локативным синтаксемам — przyp. autorki) отводилась только одна роль — роль обстоятельств места, т.е. второстепенны х членов”240. Jednak, со staraliśmy się w ykazać w poprzednich rozdziałach, człon lokalny (czyli oznaczający przestrzeń) m oże w zdaniu w ypełniać także rolę subiektu. N azyw a on miejsce, którem u przypisuje się daną cechę.
Zdania typu:
На станции было темно и печально.
(И. Бунин) Na stacji było ciemno i smutno.
(I. Bunin)
należą do modelu ‘subiekt lokatywny i jego stan’, którego m inim alna struktura składa się z dwu elem entów: członu lokalnego (na stacji) i predykatu (było ciemno i smutno).
Predykat ciemno oznacza cechę, której nosicielem je st m iejsce. Drugi czasow nik smut
no natomiast opisuje stan perceptora w owym m iejscu. Treść przekazyw ana jest tu bezpośrednio, izosemicznie. Jednakże, jak zauważyliśm y w toku badań zebranego materiału, model ten nie zawsze występuje w czystej postaci. W obu językach
~40 Г. П. Д ручинина: Предлож ения с локативным субъект ом ..., s. 152.
pojawiają się jego m odyfikacje, z których najw iększą frekw encją odznacza się modyfikacja fazowa (szczegółow o om ówiona w rozdziale II):
На перроне стало тесно.
(JI. Кассиль)
Zdania z typow ym znaczeniem ‘subiekt lokatywny i jeg o stan ’ wystąpiły w tekstach reproduktyw nego rejestru mowy także w w ariancie nieizosem icznym , który charakteryzuje się „naruszeniem równowagi cech sem antycznych, m orfologicznych i syntaktycznych”, a także „pojawieniem się zgodnie z praw em kompensacji gramatycznej, dodatkowych, niejako zbędnych środków ”241. Specyficzną grupę omawianych zdań stanow ią konstrukcje z czasow nikam i „zapachu” . Przemysł Adamiec zauważa, że „у предложений с предикатом пахнуть, содержащ их обстоятельство места, возможна [...] такая трансформация, при которой подлежащим активного предложения становится обозначение места, например:
В комнате пахло его табаком — Комната пахла его табаком”242. Jednak należy odnotować, że model z typow ym znaczeniem ‘subiekt lokatywny i jeg o stan’ nie jest jedynym m odelem zdań z subiektem lokatywnym W analizow anym m ateriale wyodrębnić m ożna rów nież inne m odele243:
1) zdania z typowym znaczeniem ‘miejsce i jeg o charakterystyka poprzez istnienie / nieistnienie przedm iotu’ (typu: На берегу дом):
Н а берегу, там, далеко, сидит волш ебник. ..
(А. Грин) Na brzegu, tam daleko, siedzi czarodziei...
(A. Grin)
41 Г’. Л. Золотова: Коммуникативные аспект ы ..., s. 127.
“ “ П. Адамец: Образование предлож ений из пропозиций в современном русском языке. П рага 1978, s. 70.
N azw y m odeli stosuję za: Г. П. Д ручинина: Предлож ения елокат ивны м субъект ом ..., s. 152-158.
У окна сидел угольщ ик, обладатель пьяных усов, уже замеченных нами [...]
(А. Грин)
Pod oknem siedział zauważony ju ż przez nas w ęglarz, właściciel pijackich wąsów.
(A. Grin)
В палате было четверо больны х.
(JI. Тостой) W sali było czworo chorych.
(Г. Tołstoj)
Cechą charakterystyczną tych zdań jest, jak zauw aża D ruczinina, że: „w odróż
nieniu od zdań z typow ym znaczeniem ‘subiekt lokatywny i jeg o stan’, w tym modelu nie w ystępują m odyfikacje fazowe, ponieważ oba kom ponenty, to konkretne rzeczow niki”244.
Szczególne znaczenie subiekt uzyskuje w tych zdaniach, w których syntaktem lokatywny łączy się z czasow nikiem akcyjnym (typu: В домах в это время уж е зажигали светильники):
В больш ом доме напротив, у инженера Д олж икова, играли на рояле.
(А. Чехов)
W wielkim domu naprzeciwko, u inżyniera D ołżykow a, ktoś grał na fortepianie.
(A. Czechow)
В одних домах уже спали, в других играли в карты [...]
(А. Чехов) W jednych domach ju ż spali, w innych grano w karty [...]
(A. Czechow)
:44 Г. П. Д ручинина: Предлож ения с локативным субъект ом ..., s. 154.
Predykat akcyjny „предпологает деятеля, агенса, поэтому локативная син- таксема здесь обозначает не столько место, сколько лицо, которое находится
.,2 4 5
в этом месте, причем сам агенс не называется :
В караулке [...] утром пекли ситники.
(И .Б унин ) W gajów ce [...] z rana piekli sitkowe chleby.
(I. Bunin)
Typowe znaczenie takich zdań to ‘локализованны й агентивный субъект и его действие’.
W analizow anych tekstach reproduktyw nego rejestru zauw ażyć m ożna jeszcze jeden sposób w yrażania stanu miejsca:
У куста, спиной к забору, прожевывая пирог, сидел молодой нищ ий.
(А. Грин)
Pod krzakiem , oparty plecam i o płot, siedział m łody żebrak i żuł kawałek placka.
(A. Grin)
Zgodnie z zasadami gramatyki tradycyjnej żebrak to podm iot, siedział — orzeczenie, a pod krzakiem — okolicznik miejsca. Jednakże, chociaż zdanie to zawiera czasownik osobowy, to nie inform uje o tym, co robi żebrak, ale o stanie konkretnego miejsca — przestrzeni pod krzakiem. Użycie jako predykatu syntagm y, która składa się z czasownika i konkretnego rzeczow nika w m ianow niku „kom plikuje strukturę zdania, ponieważ opisuje sytuację w yrażoną zdaniem z odwróconym szykiem wyrazów”246. Ów odw rócony szyk wyrazów w „сидел нищ ий” w skazuje na to, że nie jest to samodzielne zdanie, a jedynie konstrukcja, która służy do opisania stanu.
43 Г. П. Д ручинина: Предлож ения с локативным субъект ом ..., s. 155.
~4<’ Г. А. Золотова: Коммунткаивные аспект ы ..., s. 214.
Druczinina określa takie konstrukcje terminem ГИК: глагольно-именная конструкция247. Podobnie jest w zdaniach:
[••■] между буфетом и внутренней дверью зала, за яичницей и пивом, помещались два рыбака.
(А. Грин)
Pomiędzy bufetem a wewnętrznymi drzwiami sali usadowili się dwai rybacy przy jajecznicy i piwie.
(A. Grin)
За ореховой рамой, в светлой пустоте отраженной комнаты стояла маленькая невысокая девушка, одетая в дешевый белый муслин с ро
зовыми цветочками.
(А. Грин)
Za orzechowa ramą, w jasnej przestrzeni odzwierciedlonego pokoju stała szczuplutka, niewysoka dziewczyna, ubrana w tani biały muślin w różowe kwiatki.
(A. Grin)
Należy zwrócić uwagę na fakt, że „semantyka tego modelu łączy w sobie typowe znaczenia: ‘subiekt lokatywny i jego charakterystyka poprzez istnienie / nieistnienie przedmiotu’ i ‘subiekt lokatywny i jego stan” ’248. Jeśliby w zdaniu У куста, спиной к забору, прожевывая пирог, сидел молодой нищий owo «сидел нищий» zmienić па «нищий сидел», to zmianie ulegnie również jego typowe znaczenie na: Subiekt osobowy i jego działanie / stan’. Jak widać, zmiana szyku wyrazów w „lokus”-zdaniach „сигнализирует изменение не только роли
«ГИК — это конструкция, по составу аналогичная номинативно-глагольному предложению, но отли
чающаяся тем, что она. является предикатом в предложениях усложненной структуры; нормой в ней является препозиция глагола и постпозиция имени; не имеет законченного интонационного оформления;
в условиях данной модели не выражает законченного сообщения: ее содерж ание может быть обобщ е
но предикативным наречием [...]» . Cyt. za: Г. П. Дручинина: Предложения с локативным субъектом s. 156.
24S Tamże, s. 157.
локативной синтаксемы, но также типового значения и его текстовых
1 - - 2 4 9
функции
Analiza tekstów należących do reproduktywnego rejestru mowy, z których zaczerpnięty został materiał źródłowy, pokazała, że syntaktemy lokatywne występują w pozycji subiektu nie tylko w zdaniach z typowym znaczeniem ‘subiekt lokatywny i jego stan', ale również ‘subiekt lokatywny i jego charakterystyka poprzez istnienie / nieistnienie przedmiotu’ i ‘локализованный агентивный субъект и его действие’.
Т у т, со wskazuje na ich typowe znaczenie, jest szyk wyrazów: na pierwszym miejscu pojawia się subiekt, na drugim — predykat. Zmiana szyku może świadczyć o przyna
leżności danego zdania do innego modelu.
244 Tam że, s. 157.
ZA K O Ń CZEN IE
„Przestrzeń — to wielowymiarowa rozciągłość (obszar), jednorodna, nieskończona i nieograniczona, w której zachodzą wszystkie zjawiska fizyczne; także miejsce zajmowane przez dany przedmiot materialny; podstawowa, obok czasu, forma istnienia materii [...]250. Nazywana jest często „potężną formą kosmiczną”251.
Jak słusznie zauważa Czesław Lachur: „Dla każdej kultury stworzonej przez człowieka w procesie jego rozwoju charakterystyczne są pewne kategorie uniwersalne, podstawowe. Są one nieodzowne dla tej kultury i przejawiają się we wszystkich jej wytworach. Mówiąc o tych kategoriach ma się zwykle na myśli takie pojęcia jak czas, przestrzeń, zmianę, przyczynę, liczbę, stosunek części do całości, stosunek zmysłowego poznania do ponadzmysłowego. Z drugiej strony, kategorie te są ściśle związane z bytem, z charakterem i strukturą rzeczywistości, a także z możliwościami i zasięgiem ludzkiego poznania”252.
Przestrzeń i czas od wieków są problemem dociekań filozofii, matematyki, nauk empirycznych, a także lingwistyki. Przestrzeń to pojęcie bardzo szerokie, wieloaspektowe251. W centrum naszych zainteresowań znalazł się ten jej „wycinek”, którego opisy znaleźć można w literaturze pięknej. Tekst, którym zajmujemy się również w niniejszej pracy, znajduje się ostatnio w centrum zainteresowań wielu lingwistów. Coraz częściej jest traktowany jako „produkt językowego modelowania świata”254. Według Galiny Zołotowej, do teorii której odwołujemy się przy opisie zdań o stanie miejsca, struktura tekstu, środki językowe, które j ą tworzą i rzeczywistość
Cz. Lachur: Semantyka przestrzenna polskich przimków prefigowanych na tle rosyjskim. O pole 1999, s. 9.
232 Tam że, s. 8 -9 .
говорящего), на основании которого можно разганичить 5 коммуникативных регистров речи: репродуктивный [...], информативный [...], генеритивный;
преимущественно в диалогической речи используется вольюнтивный и реактивный регистры ...”255.
Nasze badania przeprowadzone były na podstawie materiału pochodzącego z rosyjskich tekstów należących do reproduktywnego rejestru mowy (opowiadania) i ich przekładów na język polski. Przestrzeń w nich przedstawiona często charakteryzowana jest poprzez jakiś stan.
Prezentowana praca podejmuje próbę omówienia modelu zdania z typowym znaczeniem ‘subiekt lokatywny i jego stan’. Minimalna struktura zdań należących do tej grupy składa się z dwu elementów: członu lokalnego i czasownika. Predykat oznacza cechę, a miejsce jest jej nosicielem. Jednak, co zauważyliśmy w trakcie analizy, zdania o stanie miejsca często niosą też informację o tym, jak dana przestrzeń jest postrzegana przez perceptora. Jego „obecność” przejawia się poprzez występowanie w omawianym modelu czasowników percepcji (np. słychać było), ale także poprzez tzw. predykaty akcji i stanu (личного действия и сосотояния).
Niewątpliwie należy zauważyć, że oba typy predykatów (opisujący przestrzeń i stan perceptora) występują najczęściej razem, co sugeruje ich ścisły związek z miejscem, gdy tymczasem jeden z nich implikuje obecność kogoś, kto odczuwa, widzi, słyszy i nazywa.
Podział predykatów ze względu na sposób opisu stanu miejsca to tylko jeden z zastosowanych w pracy. Innym kryterium ich opisu była struktura (tu wyodrębniono 5 grup) i charakter odbioru opisywanych stanów narządami zmysłów (w tej grupie znalazły się predykaty percepcyjne i oceniające).
W pracy omówiono także problem subiektu zdania. Jest to wciąż pojęcie niejednoznaczne, chociaż jego historia sięga czasów Arystotelesa. Subiekt jest przedmiotem badań od wielu lat, ale mimo to ma bardzo nieokreślone znaczenie.
Podjęliśmy próbę uporządkowania istniejących definicji ze szczególnym zwróceniem uwagi na współistnienie subiektu i podmiotu. W badaniach subiekt traktujemy jako nosiciela cechy predykatywności. Przy tym należy pamiętać, że w „locus”-zdaniach
2:0 Tam że, s. 461.
subiekt oznacza miejsce w świecie obiektywnym i nie może być utożsamiany z osobą
subiekt oznacza miejsce w świecie obiektywnym i nie może być utożsamiany z osobą