Ke y words: Lin gu i stic, Czech, Po lish, pro per na mes, Klo dz ko Re gion
Słowa klu czo we: Języ koz na w stwo, ję zyk cze ski, ję zyk pol ski, na zwy włas ne, Zie mia Kłod zka
Abs tract
In the article the author presents a new aspect at science at the toponym of the Klodzko as the cultural heritage of the Czech. In the post-war his to ri cal studies of Polish science was defense of the land Klodzko as land belonging to the Polish.
A careful analysis of pla ce- na mes in com pa ra tive context, based on the materials Czech, show clearly strong re la tionships the region with the history and culture of the Czech Republic.
W artykule autorka ukazuje nowe spojrze nie na toponimię kłodzką jako czeskie dzied zictwo językowo- kul tu ro we. W powo jen nych badaniach his to ryc zno- języko-wych nauka polska stała na sta no wis ku obrony przy na leżnoś ci Ziemi Kłodzkiej do Polski. Wnikliwa analiza nazw mie jscowych w kon tekś cie porównawczym, w opar-ciu o materiały czeskie, wykazuje jednoznac znie silne związki tego regionu z historią i kulturą Czech.
1. Z kart historii
Zie mia Kłod zka na ma pie Polski wyróżnia się swą re gio nalną odręb noś cią, wci nając się w te ry to rium Czech głębo kim kli nem.
W opraco wa niach czes kich przy woływa no od dawna his to ryc zne związki Zie mi Kłod zkiej z Cze cha mi: od czasów średnio wiec za po -przez utworze nie hrabst wa aż po zabór Kłod zka -przez Prusy w 1742 r.
Pod kreś la no także związki Kłodczy zny z Zie mią Náchodzką.
Wykaz słowników
ESJP A. Bańkowski, Ety molo gi cz ny słownik języka polskiego, t. 1–3, War-szawa 2000.
ISJP Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000.
MSJP Mały słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 1999.
NSEJP Nowy słownik ety molo gi cz ny języka polskiego, red. K. Długosz-Kur-czabowa, Warszawa 2003.
PSWP Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1–50, Poznań 1994–2005.
SEJP Bor W. Boryś, Słownik ety molo gi cz ny języka polskiego, Kraków 2005.
SEJP Brück A. Brückner, Słownik ety molo gi cz ny języka polskiego, Warszawa 1970.
SFJP Słownik fra zeo logi cz ny języka polskiego, red. S. Skorupka, Warszawa 1968.
SG J. Staszewski, Słownik geo gra fi cz ny, Gdynia 1948.
SJP Dor Słownik języka polskiego, pod red. W. Do ro sze wskie go, t. 1–11, War- szawa 1958–1969.
SJP Lin M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1–6, Warszawa 1807–
–1814.
SJP Szym Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3, Warszawa 1978–
–1981.
SNW J. Grzenia, Słownik nazw własnych, Warszawa 1998.
SSiA B. Gajewska, M. Pawlus, Słownik synonimów i antonimów, Warsza-wa 2011.
SSP Słownik synonimów polskich, red. Z. Kurzowa, Warszawa 2002.
SWJP Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996.
SWO Słownik wyrazów obcych, oprac. L. Wiśniakowska, Warszawa 2004.
USJP Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6, Warsza- wa 2003.
WSFJP P. Müldner-Nieckowski, Wielki słownik fra zeo logi cz ny języka pol-skiego, Warszawa 2003.
Około IX wieku na obszarze Czech powstało silne państwo Prze-myś lidów. Je go wpływy sięgały aż po Odrę, obe jmując Zie mię Kłodz- ką. W dru giej połowie X wieku powstało państwo Piastów, w skład które go wchod ził cały Śląsk. Już od wczesnych dzie jów obszar ten był obiek tem kon flik tów i roszc zeń te ry to rialnych międ zy wład ca mi Czech i Polski. Przełomowym wy darze niem był rok 1137, kiedy długotrwałe spo ry za końc zyły się układem przy znającym królo wi czes -kie mu Zie mię Kłodzką, Po la kom zaś Śląsk. W dru giej połowie XV wieku król czes ki Jerzy z Po die bra du podniósł Kłodczy znę do ran gi sa mod zielne go hrabst wa okreś la ne go w średnio wiec znych doku men -tach: ter ra Gla cen sis, Glat zer Land, Grafschaft Glatz, Hrabství Klad-ské i inne. Dowod zi to, że na przes trze ni X – XV wieku pro wincja ta funk cjo no wała ja ko sa mod ziel na jednostka po li tyc zno ad mi nis tra cy -jna o dużym znac ze niu stra te gic znym dla ochro ny pras ta re go trak tu hand lo we go łączące go Śląsk z Czechami, a będące go jedną z odnóg
„szla ku bursz ty no we go”.
Do nad zo ro wa nia głównych szlaków hand lowych Cze si pobu do -wa li -wa row ne gro dy i strażnice. Najs tarszym gro dem było cen tralnie położo ne Kłod zko, odno to wa ne w Kro nice Kos ma sa w 981 r. pod nazwą Klad zko. W je go oko li cach wy bu do wa no jeszc ze inne gro dy, np. Rad ków, Bys trzy ca Kłod zka, Międ zy le sie. Wokół grodów ist niało sku pis ko sta rych osad czes kich oraz gęs ta sieć ka to lickich świątyń pa -ra fialnych, należących do ar chi die cezji p-raskiej. W 1180 r. kasz te lan kłod zki Bo gusza (Bo huša) zwa ny Bro da tym wy bu do wał w Kłod zku koś ciół św. Wacława, będący sied zibą pa ra fii, która swym działaniem obe jmo wała oko lic zne wsie czes kie, np. Le win Kłod zki, Goszy ce, Gołogłowy, Ści na wicę, Ławicę, Podty nie Morzyszów, Ko ryłów, Mi-ko wi ce, Roszy ce, Us tro nie i inne (Bartkie wicz 1977, s. 62). Najstar-szy mi świad ka mi tych wy darzeń oraz przy na leżnoś ci et nic zno-języ-ko wej pierwotnych mieszkańców te go obsza ru są kłod zkie nazwy mie jsco we. Są one także wyjątkowy mi fak ta mi his to ryc zny mi, gdyż za wie rają w so bie różne in for macje o ter e nie i o poszc zególnych obiektach, jak też o cza sie ich powsta nia.
His to rio gra fia polska od czasów Ja na Długosza aż po czasy powo -jenne stała na sta no wis ku pols koś ci tych ziem1.Na zew nictwo te go re gio nu nie było pod dane językoznawczej ana li zie, a w sposób aks jo -ma tyc zny de fi nio wa ne było ja ko polskie. Is tot ne zmia ny w kli -ma cie po li tyc znym i nau kowym nastąpiły do pie ro po 1990 r., po znie sie niu cenzu ry i powołaniu Czes ko- Polskiej Kłod zkiej Ko mis ji His to ryków (Čes ko- polská kladská ko mise his to riků), której or ga nem pra sowym stał się „Kladský sborník”. Głównym tema tem pu bli kacji jest prze-szłość re gio nu kłod zkie go.
2. Cel pracy i metoda badawcza
Ce lem ni nie jszej pra cy jest próba no we go spojrze nia na na zew nictwo kłod zkie w kon tekś cie czes kich stosunków językowych. Do -tychcza so we polskie ba da nia his to ryc zne i językoznawcze, częs tokroć po dyk to wa ne po bud ka mi na ro dowo e mocjo nalny mi, spowo do -wały nie za mier zone znieksz tałce nie obrazu. Jeś li więc dziś, po wie lu la tach własnych doświadczeń, chcę dołączyć swój ono mas tyc zny głos, to czy nię to po to, by wska zać błędy me to do lo gic zne popełniane w ana li zie wspom nia ne go wyżej ma te riału.
Nazwy tworzą lud zie w tym języku, którym się posługują. Już od XIII wieku we wszystkich doku men tach kłod zkich do mi nu je język nie miecki. Za pi sy wa nie i wy ma wia nie słowiańskich nazw spra wiało kan ce lis tom nie mieckim wiel kie trudnoś ci, co powo do wało powsta -nie na zew nict wa miesza ne go i z-nieksz tałco ne go.
Chcąc poznać rzec zy wiste podłoże języko we kłod zkich nazw mie -jscowych, na leży posłużyć się specjalną me todą odczyty wa nia śred-niowiec znych za pisów uwzględniającą :
– sub sty tu cje cze sko- nie miec kie,
– ana lo gie do na zew ni c twa najbliżej położonych regionów,
– nawiązania do wyrazów po spo li tych i an tro po ni mów (np. staro-czeskich czy sta ro pol skich).
1 Cze cho wicz 2009, s. 256, zob. też Studia z dziejów Ziemi Kłodzkiej 1990.
Me to dy te są powszechnie sto so wa ne w ety mo lo gii ono mas tycz-nej i nie wy ma gają – jak sądzę – obszer nie jsze go ko men tar za. Gdy te sposoby nie wys tarc zają, ba dacz po wi nien od woływać się do fak tów his to ryc znych, np. his to rii mie jscowoś ci, sie ci wod nej, to po gra fii terenu, stosunków gos po darc zych. W przy pad ku po gra nic zne go re gio -nu nieod zowna jest kon fron tacja z na zew nictwem sąsiednich ter enów.
Porówna nie nazw mie jscowych Kłodczy zny z czes kim ma te ria-łem za war tym i zin ter pre to wa nym ety mo lo gic znie w mo nu men tal-nym słow niku czes kich nazw mie jscowych An tonína Pro fou sa Mistní jmé na v Če chach (t. I–IV, Praha 1954–1957) pozwa la stwierd zić udział czes kie go języka w kształto wa niu to po ni mic zne go obrazu Zie -mi Kłodzkiej. Równoc ześnie Słow nik geo gra fii tu rystyc znej Su detów pod red. Mar ka Staffy (Wrocław 1993–1995) za wie ra cenne dane his -to ryc zne o każdej mie jscowoś ci kłod zkiej, rzu cające no we światło na mieszkającą tam ludność.
3. Naj sta r sze nazwy Ziemi Kłodzkiej w przekroju hi sto ry cz nym Na jogólniej obraz na zew nict wa kłod zkie go, a w szczególnoś ci za -pisów źródłowych, można spro wad zić do pię ciu ka te go rii. Są to:
– nazwy czeskie o prze j rzy s tych cechach fo ne ty cz nych i słowotwór-czych,
– nazwy dwu z na cz ne o za pi sach pseu do po l skich,
– nazwy podwójne, tzw. dublety na ze w ni cze cze sko- nie miec kie, – hybrydy cze sko- nie miec kie,
– za gi nio ne nazwy czeskie.
Z uwa gi na szczupłość miejsca po daję tylko re pre zen ta tywne przykłady nazw za wie rających: nazwę polską, w na wia sie nazwę nie miecką, najs tarsze za pi sy źródłowe oraz próbę ety mo lo gic znej in ter -pre tacji w opar ciu o czes ki i polski ma te riał porównawczy2.
3.1. Nazwy czeskie o prze j rzy s tych cechach fo ne ty cz nych i słowo twó r czych
KŁODZKO (niem. Glatz): ca stel lum Kladsko, Cladzsko 981 (Kosmas), pro -vin ciam Kladsco 1093, Cladesco 1222, Claz 1257, Glaz 1270.
Czeskie nazwy kultowe Kladsko : kláda ‘młody las’, por. nazwę miejscową Kladno, Kladné Prof. II 225–226. Czeskie cechy głosowe zachowała też sub -sty tu cja niem. Glatz, Glaz.
CZERMNA (niem. Tscher be ney): Czermna 1354, Czrmney 1354, Czrmna 1376, Czermna 1477.
Czeska nazwa Čermná : stczes. čermný ‘czerwony’. Nazwa no to wa na u Prof I 284 (14x). Profous twierdzi, że wszystkie czeskie miej s co wo ści o nazwie Čermná położone są nad małymi po to ka mi i odnoszą się do koloru wody (od rdzawych kamieni).
DAŃCZÓW (niem. Tanz): Iankow pro Dankow 1477.
Czeska nazwa Dankov (może Daňkov) lub Dančov : nazwa osobowa Danek (może Daňek) lub Daneč. Od tej podstawy powstała niemiecka nazwa Tanz, por. morawską nazwę Dančovice, Dan ko vi ce i Daňkovice HŠ I 170. Do 1477 r. wieś należała do Królestwa Cze skie go.
GOŁOGŁOWY (niem. Hol le nau): Holelou, Holelu 1347, Holohlaw 1355.
Czeska nazwa Ho lo hla vy : nazwa osobowa Holohlav (a), no to wa na przez Prof I 592 kilka razy obok po do bnych: Ho lo no hy, Holostřevy (por. czes.
střeva ‘jelita, trzewia’).
GOSZYCE (niem. Hassitz): Hassitz 1337, Hassicz 1354, Hassitcz 1420.
Czeska nazwa Hašice : nazwa osobowa Háša Havel, por. morawską nazwę Haškovice : nazwa osobowa Hašek HŠ I 245.
KOCIOŁ (niem. Kuttel): der Kottl 1530, Kottl 1630.
Czeska nazwa Kotel : kotel ‘kocioł’ w zna cze niu ‘kotlina’. Zapisy substytucyjne wskazują na pie r wo w zór czeski, gdyż pol. ć dałoby w nie mie c kiej ad -ap ta cji -z- lub -tsch-. Wieś powstała na terenie pa ń ste w ka ho mo l skie go, które do 1477 r. należało do Królestwa Cze skie go. Stale zamieszkiwała tu ludność czeska SGTS XIV 113.
2 Dane topo noma sty cz ne o nazwach kłodzkich podaję za: Słownik ety molo gi cz ny nazw geo gra fi cz nych Śląska 1970–2014.
LEWIŃSKI ZAMEK (niem. Hummel): Homole 1327, Hummel 1408, Landfridt 1405.
Czeska nazwa Homole : homole ‘pagórek w kształcie stożka o zaokrąglonym szczycie’. Prof I 597 podaje nazwę Homole 6x. Do 1477 r. była to stolica feu da l ne go pa ń ste w ka ho mo l skie go w tzw. czeskim kąciku. W XI wieku wznie -sio no tu obronny gródek – strażnicę graniczną. W końcu XIII wieku na jego miejscu zbu do wa no ka mien ny zamek, ogro dzo ny murem, który był siedzibą władców pa ń ste w ka. Niemiecka nazwa Lan d frie de ‘teren ogrodzony’.
Historia zamku viz: SGTS XIII 102–103.
WITÓW (niem. Ner bo t lin): Nor bet tin 1477, Ne u bo czin 1560, Ner bo tin 1579.
Czeska nazwa Ne ro bo ta : ne ro bo ta: czes. robota ‘pańszczyzna’ Machek 514.
Osada była zwo l nio na z obowiązku od ra bia nia pań sz czy z ny (Mader 1890, s. 112). Wieś należała do 1477 r. do Królestwa Cze skie go.
WŁODOWICE (niem. Walditz): Waldicz 1352, Waldiz 1560.
Czeska nazwa Valdice : nazwa oso bo wa Valda < Va len tin. Identyczną nazwę notuje Prof IV 468 i wy pro wa dza od imienia Valda.
ZAGÓRZE (niem. Soritsch): Zaharcz 1354, Zahorcz 1360, Zoratsch 1456, Soritsch 1514.
Czeska nazwa Zahořice (pol. -ica) od wyrażenia przyimkowego za hořicou : stczes. hořice ‘górzyca, mała góra’, zob. Zahořice Prosf IV 697. Wieś pow-stała przed ko lo ni zacją niemiecką i była silnie związana z osad ni c twem czeskim SGTS XV 510.
Czes kie ce chy języko we mają jeszc ze inne nazwy, np. Sta ra Bys -trzy ca i No wa Bys -trzy ca (Al de Beys tricz 1398, Ne wen Bys tricz 1412), Darnków (Drnkov 1477), Do li na (Herz mankow 1477), Jawor ni ca (Yawor nize 1560), Jerzyko wi ce Wiel kie (Gross Ji riko wicz 1477), Krzyżanów (Krzi za now 1477), Leśna (Lestny 1477, Lissnet 1560), Mielnik (Melnik 1358), Podty nie (Po dytyn 1348), Pstrążna (Pstrzuzny 1470), Ratno Dolne (Ra tin 1447), Słone (Sla ney 1403), Taszów (Ta -sow 1477). Czes ki po chod ze nie tych nazw potwierd zają do datkowo dane osadnic ze, an tro po ni mic zne i ad mi nis tra cy jno- koś cielne.
3. 2 Nazwy niejedno z na cz ne, tzw. pseu do po l skie
Ta gru pa nazw nas tręczała polskim ba dac zom najwię cej trudnoś ci, gdyż przy po wierzchownym spojrze niu ko jarzą się one z polski mi (śląski mi) odpo wiedni ka mi. Ten ar gu ment był wykorzysty wa ny przez stronę polską w kwes tii przy na leżnoś ci państwo wej Zie mi Kłod zkiej do Polski (Pałys 2006, s. 291–296). Ana li za tych nazw wy ma ga szcze- gólnej os trożnoś ci, gdyż ich za pi sy źródłowe su gerują polskie po cho-d ze nie, a więc są cho-dwuznac zne. Jecho-d nakże fak ty his to ryc zno- o sacho-dnic ze i koś cielne rozs trzy gają o tym, kto był założy cie lem osa dy i ja ka lud-ność tam mieszkała. Oto kil ka przykładów.
BIERKOWICE (niem. Birgwitz): Bir ko wicz 1351-1388, Birckwiz 1393 Czeska nazwę Ber ko vi ce : nazwa osobowa Berka (Birka). Po wsta nie wsi łączy się z osobą Hinka z Dubé zwanego Berką (Birką) Klemenz 22. Przy do -mek Berka wy mie nia Prof I 59, ob ja ś niając nazwę miejscową Berkenštejn
‘Berkuv hrad’ : Jiří Berka z Dubé... per Hynkonem Bercam de Dube (1304), por. też śląską nazwę Bier ko wi ce (niem. Birkwitz) SNGŚ I 50.
BŁAŻEJÓW (niem. Bla se wey): Blazeyow, Bla se wey 1477.
Czeska nazwa Blaejov : nazwa osobowa Blaej, nazwa osobowa Blaej no -to wa na w słowniku Pro fo u sa (Prof I 96). Osada należała do 1477 r. do Czech, por. śląską nazwę Błażejów po świa d czoną w SNGŚ I 62.
BUKOWINA KŁODZKA (niem. Bu ko wi ne): Bu ko wi ne, Bu ko wi na 1477.
Czeska nazwa Bu ko vi na : bu ko vi na ‘bukowy las’. Prof I 212 podaje nazwę Bu ko vi na (21x). Osada należała do 1477 r. do Czech. Mieszkała tu ludność czeska, por. śląską nazwę Bu ko wi ne SNGŚ I 125.
JAKUBOWICE (niem. Ja ko bo witz): Ya ku bo wicz 1477, Ja ku bo wicz 1631.
Czeska nazwa Ja ku bo vi ce : nazwa osobowa Jakub wie lo kro t nie no to wa na u Prof II 934 i HŠ I 339. Do 1477 r. osada należała do państwa cze skie go, por.
śląską nazwę Ja ku bo wi ce SNGŚ IV 53.
KUDOWA ZDRÓJ (niem. Bad Kudowa): Chudoba 1560, Chuduwa 1625, Ko tof fen 1631.
Czeska nazwa Chudoba : chudoba ‘bieda, ubóstwo’, por. nazwę Chudoba Prof II 69 oraz śląską nazwę Chudoba SNGŚ II 26.
Kudowa powstała na miejscu nie ist niejącej miej s co wo ści czeskiej Li po li tov : nazwa oso bo wa Lipolt (niem. Liutbald). Taką formę podaje też Prof II 627 (2x). Kudowa leży na obszarze tzw. „kącika cze skie go”, który należał do 1477 r. do Czech. O nazwie Kudowa zob. La di s lav Hladký (Hladký 2009, s. 143).
LEWIN KŁODZKI (niem. Lewin): Lewine 1184, Lewin 1334.
Czeska nazwa Levín : nazwa oso bo wa Leva (łac. leo). Jest to stara osada czeska, od XII wieku należąca do kla szto ru w Broumowie. Prof II 513 wy -mie nia nazwę Levín (7x), por. śląską nazwę Lewin SNGŚ VI 136 (dziś Lewin Brzeski). Hi sto ria tej czeskiej miej s co wo ści i parafii jest dobrze udo ku men -towa na w SGTS XIII 99.
LUTYNIA (niem. Leuthen): Lutein 1346, Leweten 1412.
Czeska nazwę Lutyně : ps. *ljut ‘błoto, bagno’. Nazwa po świa d czo na w słowniku La di s la va Hosáka (HŠ I 570), por. śląską nazwę Lutynia SNGŚ VII 40. Wieś należała do Czech SGTS XVII 141.
ŁAWICA (niem. Labitsch): Lawicz 1337, Lawicz 1355.
Czeska nazwa Lavíce (pol. -ica) : stczes. lava ‘kładka drewniana’ Geb I 210, por. Lavice Prof II 485 oraz HŠ I 492. Nazwa Ławica znana jest w to po ni mii polskiej Wyk II 336. Wieś należała do czeskiej parafii św. Wacława w Kłodz-ku SGTS XV 258.
MIKOWICE (niem. Mügwitz): Migwitz 1342, Mekuwecz 1356.
Czeska nazwa Míkovice : nazwa oso bo wa Mika Mikulaš (pol. Mikołaj), por.
czes. nazwę Míkovice Prof III 70. Jest czeska osada stale związana z parafią św. Wacława w Kłodzku SGTS XV 286, por. pol. nazwę Mi ko wi ce SNGŚ VIII 15.
WILCZA (niem. Wiltsch): Wilschiz 1304, Wiltsch 1337.
Czeska nazwa Vlčice (pol. -ica) : vlčí ‘wilczy’. Wieś leży nad po to kiem Wil-cza (czes. Vlčice ‘vlčí potok’). Nazwa Vlčice po świa d czo na jest w słowniku HŠ II 85 w za pi sach: Wi l chi cha 1248, Wilczicz 1437, za wie rających samogłoskę [i] obok czeskiej [l]. Na tej pod sta wie można błędnie uznać tę nazwę za polską Wilcza.
Przeds ta wio ne nazwy dowodzą, że w początkach państwowoś ci polskiej i czes kiej oba języki były so bie blis kie i miały cha rak ter zróżni co wa nia gwa ro we go (Orłoś 1980, s. 3).
3.3. Dublety na ze w ni cze cze sko- nie miec kie
Przez du ble ty na zew nic ze rozu mie się ta kie okreś le nia, które za wie rają dwie nazwy dla jed ne go obiek tu. Są one świa dectwem ry wa li zacji dwóch żywiołów: czes kie go i nie mieck ie go. Z cza sem nie miec -cy ko lo niś ci we wsiach zac zę li zdoby wać prze wagę nad ludnoś cią
Przez du ble ty na zew nic ze rozu mie się ta kie okreś le nia, które za wie rają dwie nazwy dla jed ne go obiek tu. Są one świa dectwem ry wa li zacji dwóch żywiołów: czes kie go i nie mieck ie go. Z cza sem nie miec -cy ko lo niś ci we wsiach zac zę li zdoby wać prze wagę nad ludnoś cią