• Nie Znaleziono Wyników

Jeszcze raz o marksistowskiej teorii rynkowej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Jeszcze raz o marksistowskiej teorii rynkowej"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA OECONOMICA 84, 1988

Janina G o d l ö u - l e g i f d t *

JESZCZE RAZ

O MARKSOWSKIEJ TEOR II WARTOŚCI RYNKOWEJ

W p r o w a d z e n i e m p o j ę c i a " w a r t o ś ć r y n k o w a " K a r o l M a r k s w y w o ł a ł w i e l e d y s k u s j i z a r d w n o w ś r ó d s w o i c h z w o l e n n i k ó w , j a k i p r z e c i w -n i k ó w . Na t e m a t h i s t o r i i s p o r u o p o j ę c i e " c z a s u s p o ł e c z n i e n i e -z b ę d n e g o " p i s a ł d o ś ć o b s z e r n i e G a b r i e l T e m k i n . G. T e m k i n p r z e d -s t a w i ł -s t a n o w i -s k a D. R o z e n b e r g a , R. M e e k a , P . M. S w e e z y ' e g o r e p r e z e n t u j ą c y c h t z w . w e r s j ę t e c h n i c z n ą - i s t a n o w i s k a E . B e r n -s t e i n a , C . A. S c h r a m m a , L . B . B o u d i n a , J . R o b i n s o n o r a z w s p ó ł -c z e s n y -c h e k o n o m i s t ó w » Z . F e d o r o w i c z a , W. D l a c z e n k i i J . O l s i e w i - c z a , i n t e r p r e t u j ą c y c h p o g l ą d y K. M a r k s a w d u c h u t z w . w e r s j i e k o -n o m i c z -n e j . W k o n k l u z j i G . T e m k i n p i s z e , ż e n i e m o ż n a j e d n o z n a c z n i e r o z -s t r z y g n ą ć , c o K. M a r k -s r z e c z y w i ś c i e r o z u m i a ł p o d p o j ę c i e m " c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o " . M a r k s p o z o s t a w i ł d o s t a t e c z n i e s z e r o k i e p o l e d l a o b u i n t e r p r e t a c j i , t e c h n i c z n e j i e k o n o m i c z n e j . . J e d n a k ż e o s t a t e c z n i e G. T e m k i n o p o w i a d a s i ę z a w e r s j ą e k o n o m i c z n ą t w i e r -d z ą c , " ż e w e r s j a t e c h n i c z n a p o p i e r w s z e - o d c i n a n a s o d t e g o , c o M a r k s - p o z a I tom e m K a p ita łu - m i a ł d o p o w i e d z e n i a n a i n t e -r e s u j ą c y n a s t e m a t , a p o d -r u g i e - r e p r e z e n t u j e n i ż s z y s t o p i e ń r e a l i s t y c2n o ś c i t w i e r d z e ń w p o r ó w n a n i u z w e r s j ą t e c h n i c z n ą " .

G . T e m k i n p o d k r e ś l a , ż e a u t o r z y w e r s j i t e c h n i c z n e j o d r y w a j ą p r o c e s t w o r z e n i a w a r t o ś c i o d p r o c e s u j e g o r e a l i z a c j i 1 d o d a j e , ż e

* D r, a d i u n k t w I n s t y t u c i e Ekonomii P o l i t y c z n e j UŁ.

G. T e а к i n , Marks i id o a p ie n ią d z a p r a c y . Z problemów t e o r i i war-t o ś c i , Warszawa 1965, s . 378.

(2)

o i l e n a w e t p r z y j m i e s i ę w e r s j ę t e c h n i c z n ą w s t o s u n k u d o g o s p o -d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j , t o t r z e b a j ą o d r z u c i ć , g d y p r z e c h o d z i m y d o g o s p o d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j . E d w a r d L i p i ń s k i , p i s z ą c o p r a w i e w a r t o ś c i , I n t e r p r e t u j e c z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y j e d n o z n a c z n i e w s e n s i e e k o n o m i c z n y m . N a w i ą -z u j e d o t y c h f r a g m e n t ó w w K a p ita le , w k t ó r y c h M a r k s m ó w i , ż e t y l -k o t a - i l o i ć p r a c y t w o r z y w a r t o ś ć , k t ó r a o d p o w i a d a s p o ł e c z n e m u z a p o t r z e b o w a n i u . " W ł a ś n i e p o t r z e b a , c z y l i w a r t o ś ć u ż y t k o w a , d e -3 t e r m i n u j e s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n ą p r a c ę " - p o d k r e ś l a . P i s z ą c o d z i a ł a n i u p r a w a w a r t o ś c i w g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j , a u t o r w y -k a z u j e t o , o c z y m w s p o m i n a G. T e r n k i n , ż e w o d n i e s i e n i u d o g o s p o -d a r k i s o c j a l i s t y c z n e j s e n s ma t y l k o e k o n o m i c z n a i n t e r p r e t a c j a c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o . I n t e r p r e t a c j a E . L i p i ń s k i e g o z a w i e -r a j ą c a w i e l e s ł u s z n y c h t e z b u d z i ć m o ż e p e w n e w ą t p l i w o ś c i z d w ó c h w z g l ę d ó w : p o p i e r w s z e , p o g l ą d y K. M a r k s a s ą w i s t o c i e m n i e j j e d -n o z -n a c z -n e -n i ż w y n i k a ł o b y t o z r o z w a ż a ń a u t o r a , p o d r u g i e , w p e w -n y c h f r a g m e -n t a c h z a c i e r a s i ę u -n i e g o r ó ż n i c a m i ę d z y c e n ą a w a r t o - ś c i ą * . O d y s k u s j i n a t e m a t w a r t o ś c i r y n k o w e j w Z w i ą z k u R a d z i e c k i m w l a t a c h 1 9 2 2 - 1 9 2 3 n a ł a m a c h " P o d z n a m i e n i e m m a r k s i z m a ” p i s z e , n a m a r g i n e s i e w ł a s n y c h uw ag n a o m a w i a n y t e m a t , W i e s ł a w P i ą t k o w s k i 5 . W t o k u d y s k u s j i - p i s z e a u t o r - z a r y s o w a ł y s i ę t r z y s t a n o w i s k a . S . D w o j ł a c k i , W. M o t y l e w i E . G o l d e n b e r g d o w o d z i l i , ż e m a r k s o w - s k ą t e o r i ę w a r t o ś c i r y n k o w e j n a l e ż y i n t e r p r e t o w a ć j a k o w e r s j ę t e -c h n i -c z n ą , A. M e n d e l s o n w y p o w i a d a ł s i ę z a i n t e r p r e t a c j ą e k o n o m i -c z n ą , a N. K o w a l e w s k i p r z e d s t a w i ł p r ó b ę s y n t e z y o b u w e r s j i . W. P i ą t k o w s k i z d e c y d o w a n i e o d r z u c a e k o n o m i c z n ą i n t e r p r e t a c j ę A. M en- d e l s o n a i p o d k r e ś l a , ż e b ł ę d e m j e s t w y w o d z e n i e w a r t o ś c i r y n k o -w e j j e d n o s t k i t o -w a r u z c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o w u j ę c i u g l o -b a l n y m 6 . Z d a n i e m D. R o z e n b e r g a d y s k u s j a n a ł a m a c h " P o d z n a m i e n i e m m a r -k s i z m a " z o s t a ł a o s t a t e c z n i e r o z s t r z y g n i ę t a n a k o r z y ś ć w e r s j i t e -E. L i p i ń s k i , Problemy p y ta n ia w ą tp liw o ś c i. Z w a r s z ta tu e k o -n o m is ty , Warszawa 1981, s . 181. 4 Ib id em , a. 178, 182.

W. P i ą t k o w s k i , P rzy czy n e k do i n t e r p r e t a c j i m a rkso w skiej te o -r i i w a -r to ś c i -ry n ko w e j, " S t u d i a Prawno-Ekonomiczne" 1971, t . V I I , s . 155.

(3)

c h n l c z n e j 7 . N a l e ż y t u w s p o m n i e ć , ż e D. R o z e n b e r g j e s t k l a s y c z -nym i n t e r p r e t a t o r e m w a r t o ś c i r y n k o w e j w d u c h u w e r s j i t e c h n i c z -n e j . P o d e j m u j ą c j e s z c z e j e d n ą p r ó b ę i n t e r p r e t a c j i m a r k s o w s k i e j w a r t o ś c i r y n k o w e j , mimo s ł u s z n e j u w a g i G. T e m k i n a , ż e t r u d n o t u o j e d n o z n a c z n e r o z s t r z y g n i ę c i e , p r z e d s t a w i ę p o g l ą d y K. M a r k s a n a w a r t o ś ć i w i e l k o ś ć w a r t o ś c i w t o m i e I K a p ita łu i n a s t ę p n i e sk on-f r o n t u j ę j e z p o g l ą d a m i z a w a r t y m i w t o m i e I I I . M a r k s p i s z e , ż e w a r t o ś ć t o w a r u w y n i k a z t e g o , ż e j e s t o n c z ę ś c i ą w s p ó l n e j w s z y s t k i m t o w a r o m s u b s t a n c j i s p o ł e c z n e j , k t ó r ą j e s t a b s t r a k c y j n i e l u d z k a p r a c a 8 . W i e l k o ś ć w a r t o ś c i t o w a r u m i e -r z y m y i l o ś c i ą z a w a r t e j w n i m p r a c y , a ś c i ś l e j c z a s e m p r a c y . W ty m m o m e n c i e p o w s t a j e p r o b l e m , c z y w a r t o ś ć t o w a r u w y t w o r z o n e g o p r z e z m a ł o s p r a w n e g o , l e n i w e g o a l b o m a ł o z d o l n e g o p r o d u c e n t a w c i ą g u 10 g o d z i n j e s t w y ż s z a n i ż w a r t o ś ć t o w a r u w y t w o r z o n e g o p r z e z s p r a w n i e j s z e g o p r o d u c e n t a w c i ą g u p i ę c i u g o d z i n ? M a r k s o d p o w i a d a : “K a ż d a z i n d y w i d u a l n y c h s i ł r o b o c z y c h j e s t t a k ą s a m ą s i ł ą r o b o c z ą c o i n n a , j e ż e l i ma c h a r a k t e r s p o ł e c z n e j , p r z e c i ę t -n e j s i ł y r o b o c z e j i d z i a ł a j a k o t a k a s p o ł e c z n a p r z e c i ę t n a s i ł a r o b o c z a , a w i ę c n a w y t w o r z e n i e d a n e g o t o w a r u z u ż y w a t y l k o p r z e -c i ę t n i e n i e z b ę d n y , c z y l i s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y c z a s p r a c y . S p o ł e -c z n i e n i e z b ę d n y m -c z a s e m p r a -c y j e s t c z a s p r a c y p o t r z e b n y d o w y-t w o r z e n i a j a k i e j ś w a r t o ś c i u ż y t k o w e j w i s t n i e j ą c y c h s p o ł e c z n i e n o r m a l n y c h w a r u n k a c h p r o d u k c j i i p r z y s p o ł e c z n i e p r z e c i ę t n y m s t o p n i u u m i e j ę t n o ś c i i i n t e n s y w n o ś c i p r a c y " ^ . T a d e f i n i c j a , w k t ó r e j a u t o r n i e w s p o m i n a o s p o ł e c z n y m z a -p o t r z e b o w a n i u , s -p r a w i ł a , ż e i n t e r p r e t o w a n o c z a s s p o ł e c z n i e n i e -z b ę d n y , p o p i e r w s z e , w s e n s i e t y l k o t e c h n i c z n y m , i p o d r u g i e , ż e s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e w a r u n k i p r o d u k c j i u t o ż s a m i a n o z w a r u n k a -m i p r z e c i ę t n y -m i . T y m c z a s e m o d w o ł u j ą c s i ę d o t e j d e f i n i c j i n a l e -ż y m i e ć n a u w a d z e , i ż j e s t o n a f o r m u ł o w a n a w m o m e n c i e w p r o w a -d z a n i a c z a s u p r a c y j a k o m i e r n i k a w a r t o ś c i i w t e d y c h o d z i g ł ó w -n i e o r o z w i ą z a n i e p r o b l e m u , j a k i c z a s p r a c y o k r e ś l a w a r t o ś ć ,

D. R o z e n b e r g , Kom entarze do I I I tomu "K a p ita łu " K arola Mar-k s a , c z . I , Warszawa 1959, s . 245.

0 K. M a r к s , K a p ita ł, t . I , [w :] К. M a r k s , F. E n e e 1 s D z ie ła , t . 23, Warszawa 1968, s . 4 3-44. ’

(4)

j e ż e l i r ó ż n i p r y w a t n i w y t w ó r c y p r o d u k u j ą t e n s a m t o w a r w r ó ż n y m c z a s i e . M ó w i e n i e w t y m m o m e n c i e o r o l i s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a i o t y m , ż e c z a s e m s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y m w p e w n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h m oże b y ć c z a s p r a c y w w a r u n k a c h r ó ż n y c h o d ś r e d n i c h , z a k ł ó c a ł o -b y n i e w ą t p l i w i e t o k w y k ł a d u . D l a t e g o k o n k r e t y z a c j a c z a s u s p o ł e c z -n i e -n i e z b ę d -n e g o i p o j ę c i a w a r t o ś c i n a s t ę p u j e d o p i e r o p ó ź n i e j , w I I I t o m i e K a p ita łu , z g o d n i e z m a r k s o w s k ą m e t o d ą o d i d e a ł u d o k o n -k r e t u . J e ż e l i c h o d z i o r o l ę s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a , t o n i e b e z z n a c z e n i a j e s t m y ś l w y p o w i a d a n a p r z e z M a r k s a w t o m i e I I I p r z e d p r z y s t ą p i e n i e m d o r o z p a t r z e n i a z n a c z e n i a z a p o t r z e b o w a n i a . M a r k s p i s z e , ż e j e ś l i mówim y, ż e t o w a r ma w a r t o ś ć u ż y t k o w ą , t o w ty m z n a c z e n i u , ż e z a s p o k a j a s p o ł e c z n ą p o t r z e b ę . D o p ó k i t r a k t o -w a l i ś m y o p o s z c z e g ó l n y c h t o w a r a c h , m o g l i ś m y z a ł o ż y ć , ż e n a d a n y t o w a r i s t n i e j e z a p o t r z e b o w a n i e . J e ż e l i j e d n a k p o j e d n e j s t r o n i e s t a w i a m y p r o d u k t c a ł e j g a ł ę z i , a p o d r u g i e j - z a p o t r z e b o w a n i e s p o ł e c z n e , t o w i e l k o ś ć t e g o z a p o t r z e b o w a n i a s t a j e s i ę b a r d z o 1- s t o t n y m m o m e n te m 1 0 . A l e j u ż z to m u I K a p ita łu w y n i k a , ż e n i e n a l e ż y c z a s u s p o -ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o i n t e r p r e t o w a ć j e d n o z n a c z n i e z t e c h n i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a , t a k j a k t o c z y n i n p . D. R o z e n b e r g . p o d a j e on p r z y k ł a d s t o ł u , k t ó r y z o s t a ł w y k o n a n y w e d ł u g w s z e l k i c h z a s a d t e -c h n i k i , a l e o k a z a ł s i ę z b y t e c z n y . A r g u m e n t a c j a D. R o z e n b e r g a n a r z e c z t e z y , ż e w a r t o ś ć p o w s t a ł a , j e s t n a s t ę p u j ą c a : " C z y m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e n i e z a c h o d z j j : t u p r o c e s p r a c y , ż e b r a k t u j e g o » n a j p r o s t s z e g o « m o m e n t u , c e l o w e j d z i a ł a l n o ś c i ? O c z y w i ś c i e n i e . B y ł a t u w y k o n a n a p r a c a , z o s t a ł a w y t w o r z o n a r z e c z p o ż y t e c z n a , o d -z n a c -z a j ą c a s i ę -z a t e m w a r t o ś c i ą r y n k o w ą ; a l e w a r t o ś ć t a n i e m oże z o s t a ć z r e a l i z o w a n a , g d y ż w a r t o ś ć u ż y t k o w a r e a l i z u -j e s i ę t y l k o p r z e z k o n s u m p c j ę . T e g o w ł a ś n i e n i e r o z u m i e j ą zw o-l e n n i c y w e r s j i » k o n s u m p c y j n e j « , k t ó r z y m i e s z a j ą p o j ę c i a p r o d u k -c j i w a r t o ś -c i u ż y t k o w e j i j e j r e a l i z a c j i ; r o z u m u j ą o n i w s p o s ó b n a s t ę p u j ą c y ; s k o r o w a r t o ś ć w y m i e n n a n i e m o ż e b y ć z r e a l i z o w a n a , и 11 t o z n a c z y , z e n i e z o s t a ł a w y t w o r z o n a N a t o m i a s t D. R o z e n b e r g o w i m o ż n a w t y m m o m e n c i e z a r z u c i ć , ż e n i e r o z u m i e , ż e t w o r z e n i e w a r t o ś c i t o d y n a m i c z n y p r o c e s s t a w a n i a 10 K. M a r к * , K a p ita ł, t . I I I , c z . I , Warszawa 1957, s . 197. 11 R o z e n b e r g , op. c i t . , s . 246.

(5)

s i ę t e j w a r t o ś c i w p r o d u k c j i i w y m i a n i e z a r a z e m i ż e n i e m o ż n a o d r y w a ć p r o c e s u p r o d u k c j i o d w y m i a n y . Sam m o m e n t p r a c y i c e l o w e j d z i a ł a l n o ś c i n i e p r z e s ą d z a o p o w s t a n i u w a r t o á c i . D. R o z e n b e r g m y l i t u n a t u r a l n y a s p e k t p r o c e s u p r o d u k c j i i t w o r z e n i e w a r t o ś c i u ż y t k o w e j z e s p o ł e c z n ą (w t y m w y p a d k u t o w a r o w ą ) f o r m ą p r o d u k c j i , w k t ó r e j p o w s t a j e w a r t o ś ć . N i e ma w a r t o ś c i i n i e ma g o s p o d a r k i t o w a r o w e j b e z w y m i a n y . M a r k s p o w t a r z a t o n i e j e d n o k r o t n i e w t o -m i e I K a p ita łu , t a k j a k p o d k r e ś l a r o l ę w a r t o ś c i u ż y t k o w e j i z a -p o t r z e b o w a n i a s -p o ł e c z n e g o . " K t o z a p o m o c ą s w e g o p r o d u k t u - p i s z e M a r k s z a s p o k a j a w ł a -s n ą p o t r z e b ę , s t w a r z a w p r a w d z i e w a r t o ś ć u ż y t k o w ą , a l e n i e s t w a -r z a t o w a -r u . Ż e b y w y t w o r z y ć t o w a r , m u s i w y t w o r z y ć n i e t y l k o w a r -t o ś ć u ż y -t k o w ą , a l e w a r t o ś ć u ż y t k o w ą d l a I n n y c h , w a r t o ś ć u ż y t k o w ą s p o ł e c z n ą . ( I n i e w y s t a r c z a , ż e b ę d z i e t o w a r t o ś ć u ż y t k o w a d l a i n n y c a Aoy s t a ć s i ę t o w a r e m , p r o d u k t m u s i p r z e j ś ć d r o g ą w y m ia n y a o r ą k t e g o , komu s ł u ż y z a w a r t o ś ć u ż y t k o w ą . ) W r e s z c i e , ż a d n a r z e c z n i e m o ż e b y ć w a r t o ś c i ą , j e ż e l i n i e j e s t p r z e d m i o t e m u ż y t e c z n y m . J e ż e l i j e s t b e z u ż y t e c z n a , t o i p r a c a w n i e j z a w a r t a j e s t b e z u ż y t e c z n a , n i e w c h o d z i w o g ó l e w r a c h u b ę j a k o p r a c a i d l a t e g o n i e s t w a r z a w a r t o ś c i " 1 2 . N a l e ż y p o d k r e ś l i ć w ty m c y t a c i e n a s t ę p u j ą c e m o m e n ty : p o p i e r -w s z e , p r a c a a u t o m a t y c z n i e n i e s t w a r z a w a r t o ś c i ; p o d r u g i e , w y -m i a n a c z y n i z p r o d u k t u t o w a r 1 ^ ; p o t r z e c i e , w a r u n k i e m w a r t o ś c i t o w a r u j e s t j e g o u ż y t e c z n o ś ć . P r a c a m u s i s p e ł n i a ć dwa w a r u n k i , a b y s t w o r z y ć w a r t o ś ć - m u s i s t w o r z y ć w a r t o ś ć u ż y t k o w ą d l a i n n y c h i j e j p r o d u k t m u s i b y ć p r z e z n a c z o n y n a w y m i a n ę . N a l e ż y t e ż z a -u w a ż y ć , ż e w ty m c y t a c i e p o j ę c i e " w a r t o ś c i u ż y t k o w e j " ma w y r a ź -n i e s u b i e k t y w -n e z a b a r w i e -n i e . J e s t t o i s t o t n e o t y l e , ż e u ż y c i e t e g o p o j ę c i a w s e n s i e s u b i e k t y w n y m z a w i e r a w s o b i e a u t o m a t y c z n i e m otyw z a p o t r z e b o w a n i a s p o ł e c z n e g o . P r z y t o c z ę j e s z c z e j e d n ą w y p o w i e d ź M a r k s a : " T o w a r y m u s z ą s i ę w i ę c n a j p i e r w z r e a l i z o w a ć j a k o w a r t o ś c i , z a n i m b ę d ą s i ę m o g ł y z r e a l i z o w a ć j a k o w a r t o ś c i u ż y t k o w e . Z d r u g i e j s t r o n y m u s z ą d o -w i e ś ć t e g o , ż e 3ą w a r t o ś c i a m i u ż y t k o w y m i , z a n i m b ę d ą m o g ł y z r e a -12 M a r k s , K a p i ta ł, t . I , s . 46-47. 13

"Produkty prac y d o p ie ro w o b r ę b i e wymiany u z y s k u je s p o ł e c z n i e j e d n a -kowy b y t podmiotowy j a k o w a r t o á c i , odrębny od ic h w i e l o k s z t a ł t n e g o b y tu zmy-słow ego, k t ó r y p o s i a d a j ? ja k o podmioty użytkowe, ib id e m , e . 84, p o r . s .

(6)

l i z o w a ć s i ę j a k o w a r t o ś c i . A l b o w i e m w y d a t k o w a n a n a n i e p r a c a l u d z k a U c z y s i ę t y l k o w ó w c z a s , g d y z o s t a ł a w y d a t k o w a n a w f o r m i e u ż y t e c z n e j a l a i n n y c h . Czy j e s t o n a u ż y t e c z n a d l a i n n y c h , c z y w i ę c j e j p r o d u k t z a s p o k a j a c u d z e p o t r z e b y , t o m o że j e d n a k o k a z a ó 14 . s i ę t y l k o w w y m i a n i e " W ś w i e t l e t e j w y p o w i e d z i w a r t o ś ć n i e t y l k o j e s t r e a l i z o w a n a w w y m i a n i e , j a k t o p o d k r e ś l a D. K o z e n b e r g , a l e w y m i a n a , a w ł a ś c i -w i e s p o ł e c z n e z a p o t r z e b o -w a n i e u j a w n i a j ą c e s i ę w w y m i a n i e , ma w p ły w n a p r o c e s t w o r z e n i a w a r t o ś c i . A l e p o w s t a j e p r o b l e m , j a k r o z u m i e ć w p ły w z a p o t r z e b o w a n i a s p o ł e c z n e g o n a p r o c e s k s z t a ł t o w a n i a w a r t o -ś c i , c z y t a k j a k c z y n i t o n p . A. M e n d e l s o n ? N i e u l e g a w ą t p l i w o - w o ś c i , ż e j e g o i n t e r p r e t a c j ę n a l e ż y o d r z u c i ć , a t o d l a t e g o ^ ż e z a c i e r a o n a r ó ż n i c ę m i ę d z y w a r t o ś c i ą a c e n ą r y n k o w ą , c o n a p e w -n o j e s t s p r z e c z -n e z i -n t e -n c j a m i M a r k s a . Z a n i m s p ó b u j e m y o d p o w i e d z i e ć n a p o s t a w i o n e p y t a n i e , p r z e ś l e -d z i m y j e s z c z e p o g l ą d y M a r k s a n a w a r t o ś ć r y n k o w ą . M a r k s p o d k r e -ś l a , ż e t r z e b a o d r ó ż n i a ć w a r t o ś ć r y n k o w ą o d w a r t o ś c i i n d y w i d u a l -n e j t o w a r ó w w y t w a r z a n y c h p r z e z r ó ż n y c h p r o d u c e n t ó w , p o c z y m w a r -t o ś ć r y n k o w ą d e f i n i u j e w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : " W a r t o ś ć r y n k o w ą n a l e ż y , z j e d n e j s t r o n y , u w a ż a ć z a p r z e c i ę t n ą w a r t o ś ć t o w a r ó w w y t w a r z a n y c h w d a n e j s f e r z e p r o d u k c j i , z d r u g i e j z a ś - z a i n d y -w i d u a l n ą -w a r t o ś ć t o -w a r ó -w w y t w a r z a n y c h w p r z e c i ę t n y c h w a r u n k a c h t e j s f e r y 1 s t a n o w i ą c y c h z n a c z n ą c z ę ś ć j e j p r o d u k t ó w . J e d y n i e w w y j ą t k o w y c h o k o l i c z n o ś c i a c h w a r t o ś ć r y n k o w ą r e g u l u j ą t o w a r y w y-t w a r z a n e w n a j g o r s z y c h l u b w n a j l e p s z y c h w a r u n k a c h ; w a r t o ś ć r y n -k o w a s t a n o w i z k o l e i ś r o d e k w a h a ń c e n r y n k o w y c h , k t ó r e d l a t o w a -r ó w t e g o s a m e g o -r o d z a j u s ą w s z a k ż e t a k i e s a m e " . A n i e c o d a l e j z n a j d u j e m y w y j a ś n i e n i e d o t y c z ą c e w s p o m n i a n y c h w y j ą t k o w y c h o k o l i -c z n o ś -c i . " J e ż e l i n a t o m i a s t p o p y t j e s t t a k i w i e l k i , ż e n i e J c u r - c z y s i ę , k i e d y c e n ę r e g u l u j e w a r t o ś ć t o w a r ó w w y t w a r z a n y c h w n a j -g o r s z y c h w a r u n k a c h , w ó w c z a s t e w ł a ś n i e t o w a r y d e c y d u j ą o w a r t o -ś c i r y n k o w e j [ . . . ] W r e s z c i e j e ż e l i m a s a w y t w o r z o n y c h t o w a r ó w p r z e w y ż s z a i l o ś ć , k t ó r a z n a j d u j e z b y t w e d ł u g ś r e d n i e j w a r t o ś c i r y n k o w e j , t o o w a r t o ś c i r y n k o w e j d e c y d u j ą t o w a r y w y t w a r z a n e w n a j l e p s z y c h w a r u n k a c h " ' 5 . S t a n o w i s k o M a r k s a w y d a j e s i ę s p r o w a d z a ć d o t e g o , ż e w n o r -14 Ib id em , 8. 99, M a r k s , K a p ita ł, t . I I I , cz . I , s . 190-191,

(7)

m a l n y c h w a r u n k a c h , k i e d y p o d a ż d o s t o s o w u j e s i ę d o p o p y t u p o p r z e z z m i a n y c e n y , w a r t o ś ć r y n k o w a k s z t a ł t u j e s i ę n a p o z i o m i e ś r e d n i e j w a r t o ś c i I n d y w i d u a l n e j w d a n e j g a ł ę z i > a w w y j ą t k o w y c h s y t u a -c j a -c h , g d y w y s t ę p u j e t r w a ł a p r z e w a g a p o p y t u n a d p o d a ż ą ( g d y n i e j e s t m o ż l i w y o d p o w i e d n i w z r o s t p r o d u k c j i w d ł u ż s z y m c z a s i e ) l u b j e ż e l i m a s a w y t w a r z a n y c h t o w a r ó w s t a l e p r z e w y ż s z a p o p y t , t o o w a r t o ś c i r y n k o w e j d e c y d u j ą i n d y w i d u a l n e w a r t o ś c i t o w a r ó w w y t w a -r z a n y c h o d p o w i e d n i o * w n a j g o -r s z y c h l u b w n a j l e p s z y c h w a -r u n k a c h . Ta i n t e r p r e t a c j a o z n a c z a ł Ł b y , ż e M a r k s u z n a j e b e z p o ś r e d n i w p ły w z a -p o t r z e b o w a n i a s -p o ł e c z n e g o n a w a r t o ś ć r y n k o w ą . A l e w d a l s z e j c z ę -ś c i s w y c h r o z w a ż a ń M a r k s n i e p o ś w i ę c a j u ż u w a g i t y m w y j ą t k o w y m s y t u a c j o m , c o j a k b y z m n i e j s z a w ag ę p r o b l e m u , c z y n i g o n i e j a s n y m . M a r k s d a l e j b o w i e m a n a l i z u j e t y l k o r ó ż n e s y t u a c j e m o ż l i w e w w a -r u n k a c h n o -r m a l n y c h , t z n . g d y i s t n i e j e m o ż l i w o ś ć d o s t o s o w a n i a p o -d a ż y -d o p o p y t u ' 6 . I . J e ż e l i z n a c z n ą c z ę ś ć t o w a r ó w w y p r o d u k o w a n o w w a r u n k a c h p r z e c i ę t n y c h , a s t o s u n k o w o n i e w i e l k ą c z ę ś ć w y p r o d u k o w a n o w w a r u n - к а с л g o r s z y c h i l e p s z y c h , 1 j e ż e l i t e d w i e k r a ń c o w e p o z y c j e r ó w n o -w a ż ą s i ę ( t a k , ż e p r z e c i ę t n a w a r t o ś ć t o w a r ó w w y p r o d u k o w a n y c h w k r a ń c o w y c h w a r u n k a c h r ó w n a s i ę w a r t o ś c i j e d n o s t k i t o w a r u w y p r o d u -k o w a n y c h w w a r u n -k a c h ś r e d n i c h ) , t o w a r t o ś ć r y n -k o w ą o -k r e ś l a w t e d y w a r t o ś ć t o w a r u w y t w a r z a n e g o w w a r u n k a c h ś r e d n i c h . Z i l u s t r u j e m y t o p r z y k ł a d e m l i c z b o w y m z a w a r t y m w t a b . 1. T a b e l a 1 K s z t a łt o w a n ie s i ę w a r t o ś c i rynkowej - w a r i a n t I Grupy produ-centów Udział w p r o - d u k c j i g l o b a - I n ej Wartość indywi-d u aln a je d n o -s t k i towa ru Podaż Wartość 1 Różnica miedzy w a r t o ś c i « indywi-du aln a a rynkowa indywi-dua 1 na produ- k cj i rynkowa je dno-s t k i towaru p rodu- k c j i I 15Z 12 150 1 800 10 1 500 ♦ 300 11 70X 10 700 7 000 10 7 000 0 I l i 154 8 150 1 200 10 1 500 -300 Ogółtia 1 000 10 000 10 000 _ ° J / Ź r ó d ł o : Opracowanie w ła s n e . I b id e a , a. 194-197.

(8)

W a r t o ś ć r y n k o w a j e d n o s t k i t o w a r u r ó w n a s i ę p r z y t y c h z a ł o -ż e n i a c h p r z e c i ę t n e j w a r t o á c l _ w s z y s t k i c h w y p r o d u k o w a n y c h t o w a r ó w i z a r a z e m w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n e j t o w a r ó w p r o d u k o w a n y c h w w a r u n k a c h p r z e c i ę t n y c h . I I . J e ż e l i w a r t o ś ć t o w a r ó w w y t w o r z o n y c h w l e p s z y c h w a r u n k a c h i w a r t o ś ć t o w a r ó w w y t w o r z o n y c h w g o r s z y c h w a r u n k a c h n i e r ó w n o -w a ż ą s i ę o r a z t o w a r y w y t w o r z o n e w w a r u n k a c h g o r s z y c h s t a n o w i ą z n a c z n ą c z ę ś ć w p o r ó w n a n i u z p o z o s t a ł y m i , t o w ó w c z a s t e t o w a r y r e g u l u j ą w a r t o ś ć r y n k o w ą . P r z y k ł a d l i c z b o w y z a w i e r a t a b . 2 . T a b e l a 2 K szta łt o w a n ie s i ę w a r t o ś c i rynkowej - w a r i a n t I I Grupy produ-centów Udział w p r o -d u k c j i g lo b a -ln e j Wartość indywi-d u a ln a je d n o -s t k i towaru Podaż Wartość Różnica między w a r t o ś c i ą indywi-d u a ln e a rynkowq indywi-d u aln a produ-k c j i rynkowa je d n o -s t k i towaru produ-k c j i I 40Z 12 400 4 800 10,2 4 080 ♦ 720 I I JO* 10 330 3 000 10,2 2 060 -60 I I I 30Z 8 300 2 400 10,2 3 060 -660 Ogółem 1 000 10 200 10 200 0 ł Ź r ó d ł o : Opracowanie t/ł a e n e . P r z y t y c h z a ł o ż e n i a c h w a r t o ś ć r y n k o w a r ó w n a j e s t p r z e c i ę t n e j w a r t o ś c i w s z y s t k i c h w y p r o d u k o w a n y c h t o w a r ó w , a l e j e s t w i ę k s z a o d w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n e j t o w a r ó w p r o d u k o w a n y c h w w a r u n k a c h ś r e - o n i c h . 8 < 10 < 10,2 < 1 2. I I I . J e ż e l i i l o ś ć t o w a r ó w w y t w o r z o n y c h w l e p s z y c h w a r u n k a c h p r z e w y ż s z a i l o ś ć t o w a r ó w w y t w o r z o n y c h w w a r u n k a c h g o r s z y c h , a t a k ż e ś r e d n i c h , t o w a r t o ś ć r y n k o w ą r e g u l u j ą t o w a r y w y p r o d u k o -w a n e w w a r u n k a c h l e p s z y c h . P r z y k ł a d l i c z b o w y z a w i e r a t a b . 3 .

(9)

T a b e l a 3 K s z t a łt o w a n ie s i ę w a r to á c i rynkowej - w a r i a n t I I I Grupy produ-centów Udział w p r o - dukcj i g lo b a -ln e j U a r t o i ć indywi-d u aln a je d n o -s t k i towaru Podaż WartoJć Różnica n ie d z y w a r t o ś c i ą indywi-dualne s rynkowe indywi-d ualna produ-k c j i rynkowa j e d n o -s t k i towaru produ-k c j i I 20Z 12 200 2 400 9 .4 1 880 ♦ 520 I I JO* 10 300 3 003 9 ,4 2 820 ♦ 180 I I I 50X 8 SOO 4 000 9 ,4 4 700 -700 Ogół«» 1 000 9 400 9 400 0 Z r o d ł o : Opracowanie w łas n e. P r z y t y c h z a ł o ż e n i a c h w a r t o ś ć r y n k o w a t a k ż e r ó w n a j e s t p r z e -c i ę t n e j w a r t o á -c i w s z y s t k i c h w y p r o d u k o w a n y c h t o w a r ó w , a l e j e s t m n i e j s z a o d w a r t o á c i i n d y w i d u a l n e j t o w a r ó w p r o d u k o w a n y c h w w a -r u n k a c h á -r e d n i c h . ' 12 > 10 > 9 ^ 4 > 8. M a r k s a n a l i z u j e t y l k o s y t u a c j e r ó ż n i ą c e s i ę u d z i a ł e m p o s z c z e -g ó l n y c h -g r u p p r o d u c e n t ó w w g l o b a l n e j p o d a ż y . W z a l e ż n o ś c i o d t e -g o , j a k i j e s t u d z i a ł p r o d u k t ó w w y p r o d u k o w a n y c h w w a r u n k a c h á r e d -n i c h , l e p s z y c h i g o r s z y c h w g l o b a l n e j p o d a ż y , w a r t o ś ć r y n k o w a z n a j d u j e s i ę w r ó ż n y c h p u n k t a c h p r z e d z i a ł u o d n a j w y ż s z e j w a r t o -á c i i n d y w i d u a l n e j d o n a j n i ż s z e j , a l e z a w s z e j e s t t o w a r t o ś ć ś r e d -n i a ( ś r e d n i a a r y t m e t y c z n a w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n y c h ) , t o t e ż n i e m oże o s i ą g n ą ć k r a ń c ó w p r z e d z i a ł u . I we w s z y s t k i c h t y c h s y t u a c j a c h w a r t o ś ć r y n k o w a ł ą c z n e j m a sy t o w a r ó w r ó w n a s i ę s u m i e i c h w a r t o -ś c i i n d y w i d u a l n y c h . W w y j ą t k o w y c h o k o l i c z n o ś c i a c h , g d y w a r t o ś ć r y n k o w a o k r e ś l a n a j e s t p r z e z i n d y w i d u a l n ą w a r t o ś ć t o w a r ó w w y t w a r z a n y c h w w a r u n k a c h k r a ń c o w y c h , s u m a i n d y w i d u a l n y c h w a r t o ś c i w s z y s t k i c h t o w a r ó w j e s t r ó ż n a o d sumy w a r t o ś c i r y n k o w e j d a n e j g a ł ę z i . M a r k s n i e w y p o -w i a d a t e j t e z y e x p l i o i t e w r o z d z i a l e o w a r t o ś c i r y n k o w e j , a l e

(10)

w c z ę ś c i I I to m u I I I K a p ita łu o m a w i a j ą c p r o b l e m r e n t y r ó ż n i c z k o -w e j p i s z e : "Gdy mowa o r e n c i e r ó ż n i c z k o w e j , n a l e ż y w o g ó l e z a -z n a c -z y ć , ż e w a r t o ś ć r y n k o w a p r z e w y ż s z a s t a l e ł ą c z n ą c e n ę p r o d u -I 7 k e j i m a s y p r o d u k t ó w " W ł a ś n i e t e o r i a r e n t y r ó ż n i c z k o w e j może b y ć d o w o d e m , ż e M a r k s u w a ż a ł , i ż w a r t o ś ć r y n k o w a n i e m u s i k s z t a ł t o w a ć s i ę n a p o z i o m i e ś r e d n i e j w a r t o ś c i , ż e m o ż e b y ć . o k r e ś l a n a p r z e z k r a ń c o w e w a r u n k i p r o d u k c j i . W p r a w d z i e W. P i ą t k o w s k i d o w o d z i , ż e w a r t o ś ć r y n k o w a p r o d u k t ó w r o l n y c h n i e o s i ą g a n i g d y w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n e j p r o -d u k t ó w , p o c h o d z ą c y c h z n a j m n i e j w y d a j n e j l o k a t y k a p i t a ł u , a l e d o -w o d z i t e ż , ż e w a r t o ś ć t a n i e o s i ą g a n i g d y w a r t o ś c i ś r e d n i e j . W a r t o ś ć r y n k o w a - p i s z e a u t o r - m i e ś c i s i ę w p r z e d z i a l e m i ę d z y w a r t o ś c i ą ś r e d n i ą a n a j w y ż s z ą w a r t o ś c i ą i n d y w i d u a l n ą d l a t e g o , ż e a o j e j o k r e ś l e n i a s t o s u j e m y d w i e m i a r y , "Z j e d n e j s t r o n y i n d y w i -d u a l n ą w a r t o ś ć p r o -d u k t u p o c h o d z ą c e g o z n a j m n i e j w y d a n e j l o k a t y k a p i t a ł u w t a k i e j m i e r z e , w j a k i m j e s t o n a p o d s t a w ą c e n y p r o d u k -c j i , z d r u g i e j s t r o n y , p r z e c i ę t n ą w a r t o ś ć p r o d u k t u w t a k i e j m i e -r z e , w j a k i e j j e s t o n a p o d s t a w ą -r e n t y a b s o l u t n e j " 1 8 . N i e z m i e n i a t o j e d n a k f a k t u , ż e d e c y d u j ą c e z n a c z e n i e d l a k s z t a ł t o w a n i a w a r t o ś c i r y n k o w e j p r o d u k t ó w r o l n y c h m a j ą k r a ń c o w e w a r u n k i p r o d u k c j i . F a k t , ż e n i e n a j w y ż s z a w a r t o ś ć i n d y w i d u a l n a j e s t p o d s t a w ą w a r t o ś c i r y n k o w e j , j e s t n a s t ę p s t w e m p r z e m i a n y w a r -t o ś c i w c e n ę p r o d u k c j i . A l e t o , c o d o t y c z y w a r t o ś c i r y n k o w e j d o -t y c z y -t a k ż e r y n k o w e j c e n y p r o d u k c j i . J e ż e l i z a ś c h o d z i o t ę c z ę ś ć w a r t o ś c i p r o d u k t ó w r o l n y c h , k t ó r a o p a r t a j e s t n a c e n i e p r o d u k c j i ( j e s t t o c z ę ś ć d o m i n u j ą c a ) , t o w a ż n e j e s t t o , ż e j e s t o n a o p a r -t a n a n a j w y ż s z e j , a n i e ś r e d n i e j i n d y w i d u a l n e j c e n i e p r o d u k c j i - c e n i e p r o d u k c j i n a d z i a ł a c h n a j m n i e j u r o d z a j n y c h . P o g l ą d , ż e w a r t o ś ć r y n k o w a m o ż e k s z t a ł t o w a ć s i ę n a p o z i o m i e k r a ń c o w e j w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n e j , b y ł c z ę s t o k r y t y k o w a n y . D. Ro-z e n b e r g I n t e r p r e t u j e w y p o w i e d z i K. M a r k s a n a t e n t e m a t n a s t ę p u -j ą c o : s p r o w a d z a " s y t u a c j e w y j ą t k o w e ” c e c h u j ą c e s i ę t r w a ł ą n i e -r ó w n o w a g ą p o p y t u i p o d a ż y d o s y t u a c j i t y p o w y c h , t a k i c h g d y w a r -t o ś ć r y n k o w a z b l i ż a s i ę d o w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n e j t o w a r ó w wy-t w a r z a n y c h w w a r u n k a c h k r a ń c o w y c h , a l e j e s t t o w a r t o ś ć ś r e d n i a , 17 K. M a r к e , K a p i ta ł, t . I I I , c z . I I , Warszawa 1959, s . 228. 18

W . P i ą t k o w s k i , Uwagi na tem at m arksow skiego u ję c ia w a rto śc i rynkow ej produktów r o ln y c h , " S t u d i a Prawno-Ekonomiczne" 1972, t . V I I , s . 126.

(11)

j a k k o l w i e k n i e j e s t r ó w n a i n d y w i d u a l n e j w a r t o á c i t o w a r ó w w y t w a -r z a n y c h w w a -r u n k a c h p -r z e c i ę t n y c h ( j e s t t o I I i I I I p r z y p a d e k s y -t u a c j i -t y p o w e j ) . W y d a j e s i ę , ż e t a k a i n t e r p r e t a c j a n i e j e s t s ł u s z n a . M a rk s d o s t r z e g ł , ż e p o z a c h w i l o w y m i s t a n a m i n i e r ó w n o w a g i p o p y t u i p o -d a ż y , k t ó r e p o w o d u j ą o d c h y l e n i a c e n y r y n k o w e j o d w a r t o á c i r y n k o -w e j , i s t n i e j ą t a k ż e s t a n y t r w a ł e j n i e r ó w n o w a g i , s t a n y d ł u g o t r w a -ł e j n i e m o ż n o ś c i p r z y s t o s o w a n i a p o d a ż y d o s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o -w a n i a i w t e d y w a r t o ś ć r y n k o w a j e s t r ó ż n a o d w a r t o á c i á r e d n i e j . J e s t t o j a k b y n i e m o ż n o ś ć n o r m a l n e g o d z i a ł a n i a p r a w a w a r t o ś c i . T ę s y t u a c j ę m o ż n a z i n t e r p r e t o w a ć d w o j a k o : 1 . W y s t ę p u j e w ó w c z a s t r w a ł e o d c h y l e n i e c e n y o d w a r t o ś c i p o - j ę t e j j a k o w a r t o ś ć ś r e d n i a . C e n y r y n k o w e o s c y l u j ą w ó w c z a s w o k ó ł p o z i o m u r ó ż n e g o o d ś r e d n i e j w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n e j . W t y m m i e j -s c u m o ż n a b y o d w o ł a ć -s i ę d o p o j ę c i a , k t ó r e w p r o w a d z a W. P i ą t k o -w s k i - ś r e d n i a -w a r t o ś ć -w y m i e n n a . W. P i ą t k o w s k i s ą d z i , że u K. M a r-k s a w y s t ę p u j ą w t e o r i i w a r t o ś c i r y n k o w e j dwa w ą t k i . P i e r w s z y s p r o w a d z a s i ę d o t e z y , ż e w a r t o ś ć r y n k o w a j e s t ś r e d n i ą a r y t m e t y -c z n ą i n d y w i d u a l n y -c h n a k ł a d ó w p r a -c y i t a k p o j ę t a w a r t o ś ć j e s t t o ż -s a m a z c e n ą . D r u g i w ą t e k s p r o w a d z a s i ę d o t e z y , ż e w a r t o ś ć r y n -kow a j e s t t a k ą w a r t o ś c i ą i n d y w i d u a l n ą , k t ó r a s t a n o w i ś r o d e k w a-h a ń p o p y t u i p o d a ż y . " T a k p o j ę t a w a r t o ś ć r y n k o w a n i e j e s t w a r t o -ś c i ą , l e c z s p o ł e c z n ą w a r t o ś c i ą w y m i e n n ą , c z y l i ś r e d n i ą c e n r y n -k o w y c h w g r a n i c a c h I n d y w i d u a l n y c h w a r t o ś c i t o w a r u “ ' 9 . P o d o b n i e i n t e r p r e t u j e t ę k w e s t i ę M. M i e s z c z a n k o w e k i t w i e r d z ą c , ż e n a j w ł a -ś c i w s z e j e s t t a k i e u j ę c i e s t o s u n k u w a r t o ś c i 1 w a r t o ś c i r y n k o w e j , w e d ł u g k t ó r e g o w a r t o ś ć r e g u l u j ą z a w s z e ś r e d n i e w a r u n k i p r o d u k c j i , a w a r t o ś ć r y n k o w a z a z w y c z a j z b l i ż o n a j e s t d o w a r t o ś c i , a l e w o - k r e ś l o n y c h w a r u n k a c h j e s t p r z e z d ł u ż s z y c z a s w y ż s z a b ą d ź n i ż s z a o d w a r t o ś c i . D ł u g o o k r e s o w e z m i a n y p o p y t u i p o d a ż y w p ł y w a j ą n a p o z i o m w a r t o ś c i r y n k o w e j w y w o ł u j ą c j e j - ' o d c h y l e n i a o d w a r t o -ś c i 2 0 . 2 . D r u g a m o ż l i w o ś ć i n t e r p r e t a c j i p o l e g a ł a b y n a t y m , ż e w t e j w y j ą t k o w e j s y t u a c j i w a r t o ś ć k s z t a ł t u j e s i ę n a p o z i o m i e r ó ż n y m o d w a r t o ś c i ś r e d n i e j . M i a n o c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o z y s k u j e 19 P i ą t k o w s k i , P rzy czy n ek do i n t e r p r e t a c j i . . . , a . 166. 20 M. M i e s z c z a n k o w s k i , Monopol, t. I, Warszawa 1974, s.

(12)

w ó w c z a s c z a s p r a c y w w a r u n k a c h n a j g o r s z y c h l u b n a j l e p s z y c h , s p o -ł e c z e ń s t w o a k c e p t u j e t a k ż e t j a j w y ż s z e l u b t y l k o n a j n i ż s z e n a k ł a d y p r a c y . T a k a i n t e r p r e t a c j a o z n a c z a ł a b y o d r z u c e n i e m e c h a n i c z n e g o u t o ż s a m i a n i a c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o z c z a s e m p r z e c i ę t n y m , a z a r a z e m w a r t o á c i z w a r t o ś c i ą ś r e d n i ą . Z d r u g i e j s t r o n y t a i n -t e r p r e -t a c j a w i ą ż e s i ę z p r z e k o n a n i e m o t o ż s a m o ś c i w a r t o á c i i 2 1 w a r t o á c i r y n k o w e j P o j ę c i e w a r t o á c i r y n k o w e j mimo ż e w p r o w a d z o n e d o p i e r o w t o -m i e I I I K a p ita łu n i e j e s t p o j ę c i e m nowym. P r z e c i e ż w ł a ś c i w a w a r -t o ś ć w m a r k s o w s k i e j -t e o r i i t o w a r t o ś ć s p o ł e c z n a , o k r e ś l o n a p r z e z s p o ł e c z n e , a n i e I n d y w i d u a l n e n a k ł a d y p r a c y . M a r k s n i e j e d n o k r o t -n i e p o w t a r z a s w a r t o ś ć r y n k o w a , c z y l i w a r t o ś ć s p o ł e c z n a . P o t w i e r -d z a t o t a k ż e d e f i n i o w a n i e w a r t o ś c i r y n k o w e j w z a s a d z i e p o p r z e z w a r t o ś ć ś r e d n i ą . Co w i ę c e j w a r t o ś ć r y n k o w a n i e j e s t k a t e g o r i ą s p e c y f i c z n ą d l a g o s p o d a r k i k a p i t a l i s t y c z n e j , a l e o d p o w i a d a p r o -s t e j g o -s p o d a r c e t o w a r o w e j . W g o s p o d a r c e k a p i t a l i s t y c z n e j n a l e ż a -ł o b y w -ł a ś c i w i e m ó w i ć o r y n k o w e j c e n i e p r o d u k c j i . K o n k u r e n c j a w e - w n ą t r z g a ł ę z i o w a w y s t ę p u j e t a k ż e w p r o s t e j g o s p o d a r c e t o w a r o w e j i p r o w a d z i d o u s t a l e n i a w a r t o ś c i s p o ł e c z n e j , c z y l i w a r t o ś c i r y n k o -w e j . S ą d z ę , ż e r ó ż n i c a m i ę d z y t y m i d w i e m a i n t e r p r e t a c j a m i n i e j e s t i s t o t n a , s p ó r m i ę d z y i c h a u t o r a m i m i a ł b y r a c z e j c h a r a k t e r t e r m i -n o l o g i c z -n y n i ż m e r y t o r y c z n y , a j e g o r o z s t r z y g n i ę c i e n a p o d s t a -w i e p r a c M a r k s a b y ł o b y c h y b a n i e m o ż l i w e . I s t o t n e j e s t t o , ż e w o b u w y p a d k a c h u z n a j e s i ę w p ły w s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a 1 p r z y z n a j e , ż e o n o s p r a w i a , ż e c e n y w p e w n y c h s y t u a c j a c h o s c y l u -j ą w o k ó ł w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n e j r ó ż n e j o d w a r t o ś c i ś r e d n i e j . I n n y m i s ł o w y u z n a j e s i ę w p ły w s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a n a w a r -t o ś ć r y n k o w ą . A l e r o l a s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a n i e p o l e g a t y l k o n a ty m, ż e w s y t u a c j a c h n i e t y p o w y c h s a n k c j o n u j e o n o k r a ń c o w e n a k ł a d y p r a -c y j a k o s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e . U w aża m , ż e M a r k s z a w s z e u z n a w a ł w p ły w s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a n a w a r t o ś ć , t a k ż e n a w a r t o ś ć w w ę ż s z y m u j ę c i u , t j . w a r t o ś ć , k t ó r e j p o d s t a w ą s ą ś r e d n i e n a k ł a d y

0 t o ż s a a o ś c i w a r t o ś c i , i w a r to á c i rynkowej był ta k że przekonany D. Ro- zenberg t a l e je g o i n t e r p r e t a c j a b y ł a z a s a d n ic z o odmienna od t u p r z e d s t a w i o -n e j . D. Rozenberg sprowadzał w a r t o ś ć rynkowe do w a r t o ś c i i g n o r u j ą c w p o g lą -dach K. Marksa na w a r to ś ć rynkowa m y ś l, że za potrzebow anie s p o łe cz n e może tr w a l e od ch y lać w a r to ś ć rynkowe od w a r t o ś c i ś r e d n i e j .

(13)

p r a c y . N i e z n a c z y t o j e d n a k , ż e s ł u s z n e s ą w s z e l k i e i n t e r p r e t a -c j e w d u -c h u t z w . w e r s j i e k o n o m i c z n e j . P r z e d e w s z y s t k i m n i e p r e c y - z y j n e j e s t s t w i e r d z e n i e , ż e w a r t o ś ć k s z t a ł t o w a n a j e s t p r z e z c z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y i s p o ł e c z n e z a p o t r z e b o w a n i e . Z a p o t r z e b o w a n i e s p o ł e c z n e n i e j e s t s a m o d z i e l n y m c z y n n i k i e m k s z t a ł t o w a n i a w a r t o -ś c i n i e z a l e ż n y m o d c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o , » a l e k s z t a ł t u j e o n o sam c z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y . T o t e ż c z a s s p o ł e c z n i e n i e -z b ę d n y z a l e ż y n i e " t y l k o o d w a r u n k ó w t e c h n i c z n y c h , a l e t a k ż e o d p o p y t u . C z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y j e s t s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y w p o d w ó j n y m s e n s i e ! w s e n s i e t e c h n i c z n y m ( o b e j m u j e w a r u n k i p r o d u k -c j i n o r m a l n e w d an y m s p o ł e c z e ń s t w i e z t e c h n i c z n e g o p u n k t u w i d z e -n i a ) i w s e n s i e e k o n o m i c z n y m ( k o n i e c z n a j e s t a k c e p t a c j a s p o ł e c z -n a z p u n k t u w i d z e n i a p o t r z e b ) , c z y l i j e s t t o c z a s n i e z b ę d n y d o w y p r o d u k o w a n i a m a s y t o w a r ó w z a s p o k a j a j ą c y c h s p o ł e c z n e z a p o t r z e -b o w a n i e w n o r m a l n y c h w a r u n k a c h t e c h n i c z n y c h . P o w s t a j e p y t a n i e , c z y t a k a i n t e r p r e t a c j a n i e p r o w a d z i d o z a t a r c i a r ó ż n i c y m i ę d z y w a r -t o ś c i ą a c e n ą ? J e ż e l i o d r ó ż n i m y s t a t y c z n e i d y n a m i c z n e u j ę c i e c z a s u s p o ł e -c z n i e n i e z b ę d n e g o i u z n a m y ż e w ł a ś c i w y m u j ę c i e m j e s t u j ę c i e d y n a m i c z n e , t o w a r t o ś ć n i e r o z p ł y n i e s i ę w c e n i e . S ą d z ę , ż e s p ó r m i ę d z y z w o l e n n i k a m i w e r s j i t e c h n i c z n e j i e k o n o m i c z n e j w y n i k a ł z t e g o , ż e z w o l e n n i c y w e r s j i t e c h n i c z n e j u j m o w a l i p r o b l e m s t a -t y c z n i e , a i c h o p o n e n c i w n i e d o s t a t e c z n y m s t o p n i u p o d k r e ś l a l i k o n i e c z n o ś ć d y n a m i c z n e g o u j m o w a n i a c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e -g o . W u j ę c i u s t a t y c z n y m c z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y m o ż n a r o z u m i e ć w s e n s i e t e c h n i c z n y m , t z n . w d a n y m m o m e n c i e , n i e z a l e ż n i e o d w a -h a ń p o p y t u i p o d a ż y , w a r t o ś ć o k r e ś l a c z a s p r a c y w n o r m a l n y c h , z t e c h n i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a , w a r u n k a c h ( a l e w t a k i m u j ę c i u j e s t t o r a c z e j f i k c j a m e t o d o l o g i c z n a a n i ż e l i k a t e g o r i a e k o n o m i c z n a o d z w i e r c i e d l a j ą c a r e a l n e p r o c e s y s p o ł e c z n e ) . N a t o m i a s t n i e s p o -s ó b z a p r z e c z y ć , ż e w u j ę c i u d y n a m i c z n y m p o j ę c i e c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o z a w i e r a w s o b i e e l e m e n t s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a w t y m s e n s i e , ż e p o p r z e z m e c h a n i z m d z i a ł a n i a p r a w a w a r t o ś c i w y-s t ę p u j e t e n d e n c j a d o p r o d u k o w a n i a i l o ś c i t o w a r ó w o d p o w i a d a j ą c y c h s p o ł e c z n e m u z a p o t r z e b o w a n i u . P r a w o w a r t o ś c i p o p r z e z o d c h y l e n i a c e n o d w a r t o ś c i w y m u s z a z m i a n y s t r u k t u r y p o d a ż y i t y m samym n a -s t ę p u j e d o s t o s o w a n i e s t r u k t u r y p r o d u k c j i d o s t r u k t u r y s p o ł e c z n e

(14)

-2 2 y o z a p o t r z e b o w a n i a . I n n y m i s ł o w y , p r a w o w a r t o á c i s p r o w a d z a a u t o -m a t y c z n i e c z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y d o r o z m i a r ó w s p o ł e c z n e g o z a -23 p o t r z e b o w a n i a S p o ł e c z n e z a p o t r z e b o w a n i e o k r e ś l a c z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y w t e n s p o s ó b , że o k r e ś l a g r u p y p r o d u c e n t ó w , k t ó r y c h p r o d u k c j a j e s t n i e z b ę d n a , o k r e ś l a t y m sam ym , j a k i e w a r u n k i p r o d u k c j i s p o ł e -c z e ń s t w o a k -c e p t u j e , j a k i e w a r u n k i t e c h n i c z n e s ą n o r m a l n e w d a n y m s p o ł e c z e ń s t w i e . T a k i e s t a n o w i s k o z a p r e z e n t o w a ł t a k ż e N. K o w a l e -24 w s k i . W. P i ą t k o w s k i o d r z u c i ł j e g o r o z u m o w a n i e t w i e r d z ą c , ż e o - p i e r a s i ę o n o n a b ł ę d n y m z a ł o ż e n i u , ż e z a p o t r z e b o w a n i e s p o ł e c z n e j e s t w i e l k o ś c i ą ś c i ś l e o k r e ś l o n ą , z a n i m u s t a l i s i ę w a r t o ś ć r y n -k o w a j e d n o s t -k i t o w a r u . M ożna j e d n a k d o w i e ś ć , ż e s p o ł e c z n e z a p o -t r z e b o w a n i e o k r e ś l a w a r u n k i p r o d u k c j i , u n i k a j ą c t e g o z a r z u t u o d w o ł u j ą c s i ę d o p r z y k ł a d u d z i a ł a n i a p r a w a w a r t o ś c i w p r o s t e j g o -s p o d a r c e t o w a r o w e j . Z a ł ó ż m y , ż e w o k r e s i e t j w y p r o d u k o w a n o 1 0 0 0 s z t u k t o w a r u x w r ó ż n y c h w a r u n k a c h t e c h n i c z n y c h : 1) w w a r u n k a c h ś r e d n i c h , Pd 5 0 0 , wi n d . " i0 h 2) w w a r u n k a c n l e p s z y c h , Pd 2 5 0 , wi n d . E 8 h 3) w w a r u n k a c h g o r s z y c h , Pd 2 5 0 , wi n d . = 1 2 h Na p o d s t a w i e p r z y j ę t y c h z a ł o ż e ń o k r e ś l a m y w a r t o ś ć t o w a r u x z g o d n i e z w e r s j ą t e c h n i c z n ą , t j . j a k o ś r e d n i ą w a r t o ś c i i n d y w i -d u a l n y c h w s z y s t k i c h w y t w o r z o n y c h t o w a r ó w ( w x * wś r . = 10 ^ 5 -Z a ł ó ż m y n a s t ę p n i e , ż e p o p y t p r z y c e n i e r ó w n e j w a r t o ś c i j e s t z a m a ł y , a b y z r e a l i z o w a ć w y p r o d u k o w a n e t o w a r y . C e n a o b n i ż a s i ę i r ó w n o w a g a r y n k o w a n a s t ę p u j e p r z y c e n i e n i ż s z e j o d w a r t o ś c i rów-n e j 8 h . C e n a t a p o w o d u j e i l o ś c i o w e z m i a n y p o d a ż y i z m i a n ę s t r u k t u r y p r o d u c e n t ó w ( s t r u k t u r y z p u n k t u w i d z e n i a k o s z t ó w wy-t w a r z a n i a ) . 22 . . .

Rozumowanie t o wprost d o tyc zy d z i a ł a n i a prawa w a r t o ś c i w p r o s t e j g o s -podarce towarowej. Abstrahujemy t u od m o d y f ik a c ji d z i a ł a n i a tego prawa w rozr- w i n i * t e j gospodarce towarowej.

2'i

P o r. L i p i ń s k i , op. c i t . , s . 158, 180. 24

N . K o w a l e w s k i , К p ro b le m ie a b szc zestw ie n n o -n ieo b c h o d im o g o ro lo c ze g o u z ie m ie n i, "Pod znamieniem marksizma" 1923, n r 11-12.

25

Pd « podaż, Wjn<j “ w a r t o ś ć indywi dual na j e d n o s t k i t owar u, wgr ■ wa r t oś ć ś r e d n i a , wx » w a r t o ś ć j e d n o s t k i towaru x.

(15)

Z a ł ó ż m y , ż e w o k r e s i e t2 w w y n i k u z m i a n w y p r o d u k u j e s i ę 5 0 0 s z t u k t o w a r u x . 1) w w a r u n k a c h ś r e d n i c h , P d 2 5 0 , w. . » 10 h 1 \ wś r . * 9 h -2) w w a r u n k a c h l e p s z y c h , P d 250 , wi n<j ® h J W o k r e s i e t2 w a r t o ś ć o b l i c z a m y t a k ż e n a p o d s t a w i e w a r t o ś c i i n d y w i d u a l n y c n w s z y s t k i c h w y t w o r z o n y c h p r o d u k t ó w j a k o w a r t o á ó ś r e d n i ą . T a w a r t o á ó ś r e d n i a o b n i ż y ł a s i ę w s k u t e k z m i a n y t e c h n i -c z n y -c h w a r u n k ó w w y t w a r z a n i a , z a p r z e s t a n i a p r o d u k c j i w w a r u n k a c h g o r s z y c n i z m n i e j s z e n i a p r o d u k c j i w w a r u n k a c h ś r e d n i c h , w w y n i -k u c z e g o w z r ó s ł u d z i a ł p r o d u k t ó w w y t w o r z o n y c h w w a r u n k a c h l e p -s z y c h . A l e z m i a n a w a r u n k ó w w y t w a r z a n i a n a s t ą p i ł a b e z p o ś r e d n i o p o d w pływ em s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a . P o p r z e z p o p y t u j a w n i ł s i ę f a k t , ż e s p o ł e c z e ń s t w o n i e a k c e p t u j e w s z y s t k i c h p o c z y n i o n y c h n a - K ł a d ó w p r a c y , a p o n i e w a ż t e n b r a k a k c e p t a c j i o z n a c z a d l a p r o d u -c e n t ó w o k r e ś l o n e s a n k c j e e k o n o m i c z n e , n a s t ę p u j ą z m i a n y d e c y z j i p r o d u k c y j n y c h , p r o w a d z ą c e d o z m i a n y w a r u n k ó w w y t w a r z a n i a . W t e n s p o s ó b z m i a n y w a r u n k ó w p r o d u k c j i w y m u s z o n e p r z e z p o p y t p r o w a d z ą d o z m i a n y c z a s u s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e g o i t y m samym w a r t o ś c i . T a k w i ę c z a w s z e p o d s t a w ą w a r t o ś c i j e s t c z a s s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n y w s e n s i e t e c h n i c z n y m , a l e n a l e ż y p o d k r e ś l a ć , a n i e i g n o r o w a ć w p ły w s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a n a p r o c e s k s z t a ł t o w a n i a c z a s u s p o ł e -c z n i e n i e z b ę d n e g o . T o t e ż m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e s ł u s z n y j e s t p o g l ą d z w o l e n n i k ó w w e r s j i t e c h n i c z n e j , ż e " s p o ł e c z n ą c z y l i r y n k o w ą w a r t o ś ć t o w a r u o k r e ś l a ł ą c z n a p r a c a w y d a t k o w a n a n a w y p r o d u k o w a n i e c a ł e j m asy t o w a -26 r ó w d a n e j a f e r y p r o d u k c j i " , z t y m j e d n a k ż e z a s t r z e ż e n i e m , ż e m e-c h a n i z m p r a w a w a r t o ś e-c i s p r a w i a , i ż ł ą c z n a p r a c a s p r o w a d z a n a j e s t n i e u s t a n n i e d o w i e l k o ś c i s p o ł e c z n e g o z a p o t r z e b o w a n i a 2 7 . D odać n a -26 R o z e n b e r g , op. C i t . , s . 210. 27

"Po t o , aby można b y ło s p r z e d a ć towar według j e g o w a r t o ś c i rynkowej, t j . według z a w a rte j w nim p ra c y s p o ł e c z n i e n i e z b ę d n e j , ł ą c z n a i l o ś ć prac y s p o ł e c z n e j , k t ó r ą zu ży to na ł ą c z n ą masę towarów te go r o d z a j u , musi odpowiadać w i e l k o ś c i za p o trzeb o w a n ia sp o łeczn eg o na te n to w ar, t j . w i e l k o ś c i efektyw ne-go zapotrze bow ania s p o łe c z n e g o . K onkurencja, wahania cen rynkowych, odpowia-d a j ą c e wahaniom s to s u n k u p o pytu i poodpowia-daży, dążą n i e u s t a n n i e do zredukowania ł ą c z n e j i l o ś c i p r a c y , wydatkowanej na każdy r o d z a j to w aru , do t e j w ł a ś n i e w i e l k o ś c i ( M a r k s , K a p i ta l, t . I I I , cz. I , s . 206).

(16)

l e ż y j e s z c z e d r u g i e z a s t r z e ż e n i e , ż e w a r t o ś ć r y n k o w a k s z t a ł t u j e s i ę w t e n s p o s ó b w w a r u n k a c h n o r m a l n y c h , g d y p r o d u k c j a b e z w ięk -s z y c h p r z e -s z k ó d m oże d o -s t o -s o w a ć -s i ę d o p o p y t u .

Janina G odłów-Legiędź

ONCE MORE ABOUT THE MARXIST THEORY OF MARKET VALUE

T e c h n ica l i n t e r p r e t a t i o n o f s o c i a l l y i n d i s p e n s a b l e tijn e, which i s r e -p r e s e n t e d by Rozenberg, remains i n an obvious c o n t r a d i c t i o n w ith fo u n d atio n s of the M arx ist th e o ry o f v a l u e . The f a c t t h a t Marx r e c o g n iz e s the impact of s o c i a l demand on the v al u e c r e a t i o n p r o c e s s ensues n o t only fron th e views on th e market v alue c o n t a in e d i n th e t h i r d volune o f Das K a p ita l but a l -ready from the a n a l y s i s o f v a lu e in Volume I . The c o n t ro v e rs y between sup-p o r t e r s o f th e t e c h n i c a l and th e economic v e r s i o n was l a r g e l y due to the f a c t t h a t the s u p p o r t e r s of the t e c h n i c a l v e r s i o n were ap proa ching the pro-blem s t a t i c a l l y , w h ile t h e i r opponents were em phasizing i n s u f f i c i e n t l y the n e c e s s i t y o f a dynamic approach to th e s o c i a l l y i n d i s p e n s a b l e tim e . In i t s s t a t i c ap p ro a ch , th e s o c i a l l y i n d i s p e n s a b l e time may be un d ersto o d i n i t s t e c h n i c a l s e n s e , but in such a ca se we s h a l l be a p p ly in g a m eth o d o lo g ic al f i c t i o n and n o t an economic c a t e g o r y , which should r e f l e c t c e r t a i n r e a l economic p r o c e s s e s . On the o t h e r hand, in i t s dynamic approach th e concept o f s o c i a l l y i n d i s p e n s a b l e time c o n t a i n s in i t an elem ent o f s o c i a l demand i n t h i s sense t h a t through the mechanism o f o p e r a t i o n o f th e law o f v alue t h e r e ap p e ars a t r e n d towards p ro d u cin g amounts o f goods co rresp o n d in g to th e s o c i a l demand.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Irrespective of the deglacial history and sublithospheric mantle viscosity, we find higher gradients of present-day uplift rates (i.e. higher amplitude and shorter wavelength) in

Brak porozumienia w polskim parlamencie w kwestii podejmowania uchwał upamiętniających rzeź wołyńską przekłada się także na niemożność ustanowienia dnia 11 lipca

isą

Przez wiele lat pełnił funkcję kierownika Kate- dry Historii Prawa Kościelnego w Polsce, a w latach 90-tych przez kilka lat był kierownikiem Katedry Kościelnego Prawa Osobowego.

Concrete was the main material used to build the military bunkers along the Warta and Widawka line.. The “Military Engineering Manual” indicates exactly

Zakłada się, że satysfakcja z życia wśród osób starszych maleje wraz z wiekiem, głównie z po- wodu pogorszania się stanu zdrowia.. Niemniej jednak rezultaty badań

Praktyka wskazuje, że w przypadku pracowników wykonujących pracę na rzecz misji w Polsce pozwanym będzie najczęściej przedstawiciel państwa (ambasador, konsul) albo jego

Analizę przeprowadzono dla małych miast (miast liczących do 20 tys. miesz- kańców według stanu na 31 grudnia 2018 r.) położonych w strefach bezpo-