Kierunki doskonalenia ochrony rezerwatowej w Polsce

A C T A U N IV E R SIT A T IS LO D ZIEN SIS

FOLIA SOZOLOGICA 3 37— 46 1986

(A cta Univ. Lodz., Folia sozol.)

Je rz y FA BIJA N O W SK I

KIERU N K I D O S K O N A L E N IA O C H R O N Y R E Z E R W A T O W E J W POLSCE

IM P R O V IN G C O N S E R V A T IO N PR O G R A M M ES W IT H IN RESERVES IN PO LA N D

ABSTRACT: For n a tu re re s e rv e s to p erform effectiv ely th e ir p ro te c tiv e function, an d esp e c ia lly as re g a rd s c o n se rv a tio n of p lan t g e n e reso u rces, it is n e c e ss a ry to im prove c o n sta n tly m eth o d s of p lan t c o n se rv a tio n in re se rv e s. The first c o n d itio n h ere is c re a tio n of a ra tio n a l n e tw o rk of re s e rv e s, th« seco n d — new form s an d te c h n iq u e of c o n se rv a tio n a c tiv itie s, an d th e th ird — b e tte rm e n t ot th e o rg a n iz a tio n a l sy stem in n a tu re p ro te c tio n (sum ­ m ary see p ag e 45—46).

T r e ś ć 1. W stęp

2. R acjo n aln a sieć re z e rw a tó w p rzy ro d y 3. W y k o n y w a n ie o ch ro n y 4. U sp raw n ien ia o rg a n iz a c y jn e 5. P odsum ow anie 6. P iśm iennictw o 7. S um m ary 1. WSTĘP D o s k o n a le n ie o c h ro n y r e z e r w a to w e j m a g łó w n ie n a c e lu z a c h o w a n ie n a tu r a ln y c h z a so b ó w ś w ia ta ro ś lin n e g o , a p rz e d e w s z y stk im w a rto ś c i g e n o w y c h , o ra z je d n o c z e ś n ie s p e łn ie n ie p o s tu la tó w : n a u k o w y c h , d y d a k ­ ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h , k u ltu ra ln o -s p o łe c z n y c h i g o sp o d a rc z y c h .

W z w ią z k u z ty m w y p o w ie d ź m o ja b ę d z ie m ia ła w z n a c z n y m s to p n iu c h a r a k te r o g ó ln y .

2. R A C JO N A LN A SIEĆ REZERW ATÓW PRZYRODY

P ie rw sz y m w a ru n k ie m s k u te c z n e j o c h ro n y z a so b ó w g e n o w y c h j e s t r a c jo n a ln a sieć p a r k ó w n a r o d o w y c h i re z e rw a tó w , k tó r a m a z a z a d a n ie z a c h o w a n ie i z a ra z e m u d o k u m e n to w a n ie c a łe g o z ró ż n ic o w a n ia p r z y r o d ­ n ic z e g o k ra ju . S z c z e g ó ln e z n a c z e n ie m a ją tu r e z e r w a ty ś c is łe ( B i a ł o - t> o k 1973). W n ic h b o w iem z a c h o w a ły się b io c e n o z y i ic h ś ro d o w is k a w s ta n ie p rz e w a ż n ie n a tu r a ln y m lu b z b liżo n y m do n ieg o . S ta n o w ią w ięc o n e n a jc e n n ie js z e „ o s to je p rz y ro d y " (C z u b i ń s k i, G a w ł o w s k a , Z a b i e r o w s k i 1977). W a ż n ą r o lę w o c h r o n ie z a so b ó w g e n o w y c h o d ­ g r y w a ją też z b io ro w isk a ro ś lin n e p o w s ta łe n a s k u te k n a o g ó ł d łu g o trw a łe j g o s p o d a rc z e j d z ia ła ln o śc i c z ło w ie k a , a le n a d ro d z e n a tu ra ln e j su k c e sji, ja k np. n a s z e re z e r w a ty s te p o w e lu b łą k i p ie n iń s k ie , k tó r e n a le ż a ło b y c h ro n ić ja k o tzw . p o w ie rz c h n ie n ie z m ie n ia ln e . N a szc z ę śc ie s ta le je sz c z e u d a je s ię u n a s o d k ry w a ć o b ie k ty w a rto śc io w e , k tó r e p o w in n o się o b ją ć o c h ro n ą re z e rw a to w ą . D o z a s a d n ic z y c h k ie ru n k ó w d o s k o n a le n ia o c h ro n y r e z e r w a to w e j n a ­ le ż y w ięc z a lic z y ć w p ie rw s z y m rz ę d z ie u z u p e łn ie n ie o ra z — w ra z ie p o trz e b y — ro z s ą d n ą m o d y fik a c ję o b e c n ie is tn ie ją c e j s ie c i p a r k ó w n a ­ ro d o w y c h i re z e rw a tó w , z u w z g lę d n ie n ie m z a się g ó w p o s z c z e g ó ln y c h g a ­ tu n k ó w ro ślin , z w ła sz c z a rz a d k ic h lu b w y ją tk o w o c e n n y c h d la n a u k i i g o s p o d a r k i n a ro d o w e j, o ra z ty p ó w z b io ro w is k r o ś lin n y c h i ic h z m ie n ­ n o śc i g e o g ra fic z n e j. Liczba i w ie lk o ś ć re z e rw a tó w p o w in n y b y ć d o s to s o ­ w a n e do ró ż n o ro d n o śc i w a ru n k ó w p rz y ro d n ic z y c h o ra z d o s to p n ia p o z ­ n a n ia w a lo ró w o g ó ln o p o lsk ic h i r e g io n a ln y c h p o s z c z e g ó ln y c h o b iek tó w . N a le ż y ró w n ie ż ro z p a trz y ć p o trz e b ę tw o rz e n ia n o w y c h ty p ó w r e z e r w a ­ tó w : ro ś lin z a ro d n ik o w y c h , h is to ry c z n y c h fo rm z a g o s p o d a ro w a n ia i e w e n tu a ln ie in n y c h . K o n ie c z n e je s t in te n s y w n e p ro w a d z e n ie b a d a ń ro z p o z n a w c z y c h , p rz e d e w s z y s tk im fito s o c jo lo g ic z n y c h , a n a s tę p n ie o p ra c o w a n ie — w m ia r ę m o żliw o ści — k o m p le k s o w e j d o k u m e n ta c ji n a u k o w e j o ra z d ą ż e n ie do ro z w ią z a ń p rz e s trz e n n y c h , o p ty m a ln y c h z p u n ­ k tu w ie d z e n ia o c h ro n y d a n e g o o b ie k tu p rz e d o d d z ia ły w a n ie m n ie k o ­ rz y s tn y c h c z y n n ik ó w z e w n ę trz n y c h . N a le ż y p rz y ty m u w z g lę d n ić z a ­ ró w n o p o s tu la ty ek o lo g icz n e, ja k i w ie lk o ś ć i k s z ta łt o b ie k tu (z w a r­ tość), d ąż ąc d o teg o , b y n a je d n o s tk ę p o w ie rz c h n i p r z y p a d a ła ja k n a j ­ m n ie jsz a d łu g o ść g ra n ic y . W z g lę d y e k o lo g ic z n e są w y ją tk o w o w a ż n e w p rz y p a d k u tw o rz e n ia re z e rw a tó w w o d n y c h i to rfo w is k o w y c h (o su ­

szenie, z a n ie c z y sz c z e n ie ). N a le ż y d ą ż y ć do o c h ro n y w ię k s z y c h je d n o s ­ tek, w m ia rę m ożności g e o s y s te m ó w ( C i e ś l a k , L u b e l s k a 1981).

3. W Y K O N Y W A N IE O CHRONY

D rugim , n ie m n iej w a ż n y m z a g a d n ie n ie m , w ią ż ą c y m się z re s z tą ś c i­ śle z w y żej w y m ie n io n y m , je s t n a le ż y te z a b e z p ie c z e n ie te re n ó w c h r o ­ n io n y c h o ró ż n e j w ie lk o śc i p rz e d n ie o d p o w ie d n im i z m ia n a m i lu b n a w e t z a g ła d ą . W c h o d z i tu w ra c h u b ę w ie le z a b ie g ó w o ró ż n y m s to p n iu s k u ­ tecz n o ści, a g łó w n ie : 1. T w o rz e n ie — w m ia rę m o żn o ści — o tu lin o o d p o w ie d n ic h ro z m ia ­ ra c h ( K r a w i e c o w a 1972), n a le ż ą c y c h d o te g o s a m e g o lu b p o d o b n e ­ g o ty p u zb io ro w isk a , c e le m z a b e z p ie c z a n ia m. in. p rz e d w s p o m n ia n y m i w y ż e j z m ian a m i o c h a r a k te r z e e k o lo g ic z n y m o ra z p rz e d p rz e n ik a n ie m g a tu n k ó w o b c y c h d la d a n e g o z b io ro w is k a i ś ro d o w isk a , zw ła szcz a sy- n a n tro p ijn y c h . O tu lin y te w y m a g a ły b y s p e c ja ln e g o z a g o s p o d a ro w a n ia lu b p rz e b u d o w y , np. w p rz y p a d k u w y s tę p o w a n ia z n ie k s z ta łc o n y c h d rz e w o sta n ó w .

2. R o z są d n e o g ra n ic z e n ie d o stę p n o ś c i i m o żliw o ści n a d m ie rn e j p e n e ­ tra c ji o b ie k tu p rz e z z m n ie jsz e n ie do k o n ie c z n e g o m in im u m d ró g (F a- l i ń s k i 1961) i ścież ek , a ta k ż e ru c h u z w ie d z a ją c y c h (zm ian y s ie d lis ­ k o w e, g ro ź b a p rz e m ie s z c z a n ia się lu b z a w le c z e n ie o b c y c h g a tu n k ó w itp.), sto s o w n ie d o c h a r a k te r u i w a rto ś c i c h ro n io n e g o o b ie k tu . Z z a g a d n ie ­ niem ty m w ią ż e się też p o trz e b a in fo rm a c ji d o ty c z ą c e j d a n e g o te re n u c h ro n io n e g o (fo ld e ry , s z k ic e s y tu a c y jn e , ta b lic e in fo rm a c y jn e itp.).

3. P o w o ła n ie o d p o w ie d n ie j s ta łe j o p ie k i (p lac ó w k i n a u k o w e , słu żb a leśn a, szk o ły , to w a r z y s tw a n a u k o w e , k o ło LOP itp.) d o ty c z ą c e j p o ­ sz c z e g ó ln y c h re z e rw a tó w . M a o n a za z a d a n ie c z u w a n ie n a d s ta n e m c h ro n io n e g o o b ie k tu o ra z sp o w o d o w a n ie in te rw e n c ji w ła ś c iw y c h w ład z lub o só b (p rzed e w sz y stk im w o je w ó d z k ie g o k o n s e r w a to ra p rz y ro d y ) w p rz y p a d k u ja k ie g o k o lw ie k z a g ro ż e n ia re z e rw a tu . O p ie k u n o w ie (oprócz n a u k o w c ó w ) m u szą b y ć je d n a k p o in fo rm o w a n i o c e lu u tw o ­ rz e n ia re z e rw a tu i z a s a d a c h je g o o c h ro n y . Bez o d p o w ie d n ie g o in s tr u k ­

tażu o p ie k a m oże b o w iem o k a z a ć się ilu zo ry c zn a.

4. W y b ó r i tw o rz e n ie o b ie k tó w o d c ią ż a ją c y c h . N ie k tó re z nich, ja k np. re g io n a ln e o g ro d y b o ta n ic z n e , a lp in a r ia itp. ( G r o s s e r 1976), s p e ł­ n ia ją je d n o c z e ś n ie w a ż n ą fu n k c ję d y d a k ty c z n ą i z a ra z e m in fo rm a c y jn ą . S k u te c z n ie do „ o d c ią ż e n ia ” re z e r w a tó w m o g ą się też p rz y c z y n ic n a le ż y ­ cie p rz y g o to w a n e p a rk i k ra jo b r a z o w e i — w p e w n y m z a k re s ie — o s z a ry c h ro n io n e g o k ra jo b ra z u . U m ożliw i to o d p o w ie d n ie s te ro w a n ie ru c h e m z w ie d z a ją c y c h i je d n o c z e ś n ie z a b e z p ie c z y c e n n e o b ie k ty c r o ­ n io n e p rz e d p rz e c ią ż e n ie m i za g ro że n ie m .

N a le ż y tu ró w n ie ż u w z g lę d n ia ć m e to d y o c h a ra k te r z e p s y c h o lo g ic z ­ nym . P o le g a ją o n e m. in. na s te ro w a n iu ru c h e m z w ie d z a ją c y c h w o k r e ś ­ lo n y m k ie ru n k u , n a k tó r e s k ła d a się z je d n e j s tro n y e k s p o n o w a n ie lu b tw o rz e n ie o b ie k tó w p rz y c ią g a ją c y c h , ja k np. p u n k ty w id o k o w e , p ię k n e p o la n k i, m ie js c a w y p o c z y n k u , a z d ru g ie j s tro n y h a m o w a n ie ru c h u z w ie d z a ją c y c h p rz e z tw o rz e n ie na o k re ś lo n y c h tra s a c h p rz e sz k ó d o c h a ­ ra k te r z e n a tu ra ln y m , ja k np. w y w ró c o n e d rz ew a, k o lc z a s te k rz e w y , lu b z m n ie jsz a n ie — d z ię k i o d p o w ie d n im z a b ie g o m — w iz u a ln e j a t r a k c y j­ n o śc i d ró g lu b ścieżek , np. p rz e z sp o w o d o w a n ie z a d a rn ie n ia p e w n e j ich części. T a k ie p o s tę p o w a n ie ro b i w ra ż e n ie , że d a n y s z la k je s t m ało u c z ę sz c z a n y , a w ięc n ie p ro w a d z i do in te re s u ją c e g o o b iek tu . 5. P rz e p ro w a d z e n ie w r e z e r w a ta c h o k re s o w y c h k o m is y jn y c h k o n tr o ­ li, o rg a n iz o w a n y c h z in ic ja ty w y PRO P p rz e z w o je w ó d z k ic h k o n s e r w a to ­ ró w p rz y ro d y w p o ro z u m ie n iu z o d p o w ied n im i p la c ó w k a m i n a u k o w y m i. M a ją o n e n a c e lu m. in. u s ta le n ie s ta n u re z e rw a tó w , w ra z ie p o trz e b y zm ia n y o c h ro n y c z ę śc io w e j n a śc isłą i na o d w ró t, o c e n ę p r o je k to w a n y c h re z e r w a tó w lu b e w e n tu a ln e w y łą c z e n ie sp o d o c h ro n y o b ie k tó w n ie s p e ł­ n ia ją c y c h już celó w , dla k tó ry c h z o s ta ły p o w o ła n e .

6. O p ra c o w a n ie o d p o w ie d n ic h p la n ó w n a le ż y te j o c h r o n y p o s z c z e ­ g ó ln y c h re z e r w a tó w o ra z ich w y k o rz y s ta n ia , zw ła sz c z a p o d w z g lę d e m za so b ó w g e n o w y c h . D o ty c h c z a s te g o ro d z a ju p la n y — i to o n ie k o m p le t­ n y m z a k re s ie — m a ją ty lk o p a r k i n a ro d o w e i re z e r w a ty le śn e . W p la ­ n a c h ty c h n a le ż y m. in. u sta lić , ja k ie ra c jo n a ln e za b ie g i p ie lę g n a c y jn o - -z a b e z p ie c z a ją c e p o w in n y b y ć w y k o n y w a n e w o b ie k ta c h p o d d a n y c h o c h ro n ie cz ęścio w e j. U w a g a ta d o ty c z y g łó w n ie g a tu n k ó w (m odrzew , d y p ta m je s io n o lis tn y ) i z b io ro w isk ro ś lin ś w ia tło ż ą d n y c h , np. o c h a r a k ­ te rz e ste p o w y m , sło n o ro ś li itp. Z ab ie g i te m o g ą m ieć w p e w n y c h p r z y ­ p a d k a c h c h a r a k te r e k p e ry m e n ta ln y , c z ę sto d y s k u s y jn y , ja k np. s to s o ­ w a n ie o g ra n ic z o n e g o w y p a s u w re z e r w a ta c h ste p o w y c h , k o n tro lo w a ­ n e w y p a la n ie tra w n a s ta n o w is k a c h m iłk a w io s e n n e g o lu b k o sz e n ie i o g ra n ic z o n e n a w o ż e n ie w p rz y p a d k u łą k p ie n iń sk ic h , p o la n ta tr z a ń ­ sk ic h itp. W o b s z a ra c h g ę s to z a lu d n io n y c h , o p rz y ro d z ie z n ie k s z ta łc o ­ n e j n a s k u te k in te n s y w n e j d z ia ła ln o ś c i cz ło w ie k a, ja k w H o lan d ii, z a ­ bieg i te g o ty p u , a n a w e t b a rd z ie j d ra s ty c z n e , m a ją c e n a c e lu m. in. w z b o g a c e n ie te re n ó w c h ro n io n y c h p o d w z g lę d em u d z ia łu g a tu n k ó w ro ślin i z w ie rz ą t, np. p rz e z z a k ła d a n ie z b io rn ik ó w w o d n y c h , n ie n a le ż ą do rz a d k o śc i (W e s t h o f f 1977). W p la n a c h ty c h w in n y b y ć ró w n ie ż p o d a w a n e w s k a z ó w k i d o ty c z ą c e ra c jo n a ln e g o z a g o s p o d a ro w a n ia o tu lin . 7. P o w o ła n ie d o ż y c ia o d p o w ie d n ic h g ru p sp e c ja lis ty c z n y c h , k tó r e m o g ły b y w y k o n y w a ć te g o ro d z a ju p la n y w p a rk a c h n a ro d o w y c h i r e ­ z e rw a ta c h . 8. P ro w a d z e n ie w m ia rę m o żn o ści in te n s y w n y c h i k o m p le k so w y c h ,

p o w ta rz a n y c h o k re so w o b a d a ń n a u k o w y c h , k tó r e p rz y c z y n ia ją się do o trz y m y w a n ia n o w y c h in fo rm a c ji o o b ie k ta c h c h ro n io n y c h . P o d n o si to je d n o c z e ś n ie ich w a rto ść i d a je p o d s ta w y z a ró w n o d o e w e n tu a ln e j m o ­ d y fik a c ji w sp o m n ia n y c h w y ż e j p la n ó w ich o c h ro n y , ja k i do u s ta le n ia n o w y c h i ra c jo n a liz a c ji d o ty c h c z a s o w y c h za b ie g ó w . N ie n a le ż y p rz y tym z a p o m in a ć o d o k ła d n e j d o k u m e n ta c ji k a r to g r a fic z n e j i fo to g ra fic z ­ n e j n a c a łe j p o w ie rz c h n i lu b n a trw a ły c h p o w ie rz c h n ia c h k o n tro ln y c h , p o z w a la ją c e j m. in. n a u c h w y c e n ie zm ian z a c h o d z ą c y c h w d a n y m r e ­ z e rw a c ie . P rz y u s ta le n iu k o le jn o ś c i w y k o n y w a n ia p ra c b a d a w c z y c h n a le ż y też b ra ć p o d u w a g ę s to p ie ń z a g ro ż e n ia r o z p a tr y w a n y c h t e r e ­ nów .

D o k ła d n e p o z n a n ie e k o lo g ii d a n e g o g a tu n k u m o że się p rz y c z y n ić — w p rz y p a d k a c h sz c z e g ó ln y c h — do je g o u ra to w a n ia p rz e z p rz e n ie s ie n ie d o o sto i z a stę p c z y c h w ra z ie z n iszc zen ia ś ro d o w is k a n a tu ra ln e g o , ja k to m iało m ie jsc e z e n d e m ic z n y m g a tu n k ie m w a rz u c h ą p o ls k ą C ochlearia p o lónica (A. K w ia tk o w sk a — in fo rm a c ja u stn a ).

Z u w a g i n a z m ia n y śro d o w is k a (powietrze> g le b a , w o d a), sp o w o d o ­ w a n e ró ż n e g o ro d z a ju zn iszc zen ia m i, k o n ie c z n e je s t p ro w a d z e n ie in te n ­ s y w n ie js z y c h niż d o ty c h c z a s b a d a ń d o ty c z ą c y c h s to p n ia o d p o rn o ś c i z b io ­ ro w isk i p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w n a c h e m iz a c ję śro d o w isk a , m. in. o d ­ d z ia ły w a n ia im isji p rz e m y sło w y c h , n a w o ż e n ia , p e s ty c y d ó w itp., w c e lu p o d ję c ia o d p o w ie d n ic h ś ro d k ó w z a ra d c z y c h . T e g o ro d z a ju p r a c e m o g ą p rz y c z y n ić się ró w n ie ż do o d k ry c ia g a tu n k ó w ro ślin , ich p o p u la c ji lu b p o sz c z e g ó ln y c h o so b n ik ó w „ o d p o r n y c h '1 n a z a n ie c z y s z c z e n ia , co je s t u w a ru n k o w a n e g e n e ty c z n ie i m a d u że z n a c z e n ie p ra k ty c z n e .

9. P ro w a d z e n ie b a rd z ie j o ż y w io n e j, ro z s ą d n ie z a p la n o w a n e j i s k u ­ te c z n e j a k c ji n a u c z a ją c o -p o p u la ry z a to rs k ie j (szkoły, w y d a w n ic tw a , p r a ­ sa, ra d io , te le w iz ja ), k tó r a m ia ła b y n a c e lu z w ró c e n ie u w a g i s p o łe c z e ń ­ s tw a n a z n a c z e n ie i w a rto ś c i re z e rw a tó w , ró w n ie ż g e n e ty c z n e , o ra z n a sp o so b y s k u te c z n e j ich o c h ro n y . 10. D o sk o n a le n ie is tn ie ją c y c h i w y d a w a n ie n o w y c h a k tó w p ra w n y c h , k tó re p rz y c z y n iły b y się g łó w n ie do s k u te c z n e g o z a b e z p ie c z e n ia o b ie k ­ tó w c h ro n io n y c h , ja k ró w n ie ż do o d p o w ie d n ie j re o rg a n iz a c ji w ła d z i in ­ sty tu c ji o c h ro n y p rz y ro d y , d o s to s o w a n e j do z m ie n ia ją c y c h się w a r u n ­ ków .

4. U SPRA W NIEN IA O RG AN IZACY JN E

N a le ż y ta re a liz a c ja p rz e d s ta w io n y c h w y ż e j z a d a ń i p o s tu la tó w n ie b y ła b y je d n a k w w ię k sz o ś c i p rz y p a d k ó w m ożliw a b ez p o d ję c ia o d p o ­ w ie d n ic h k ro k ó w lu b u s p ra w n ie ń o c h a ra k te r z e o rg a n iz a c y jn y m , jak : 1. P o d w y ż sz e n ie ra n g i s ta n o w is k w o je w ó d z k ic h k o n s e r w a to ró w p rz y

-ro d y p rz e z ich u n ie z a le ż n ie n ie , p o w ię k sz e n ie p o d le g a ją c e g o im p e r s o n e ­ lu o ra z se le k c ję p o d w z g lę d e m k w a lifik a c ji.

2. O p ra c o w a n ie dla w o je w ó d z k ic h k o n s e r w a to ró w p rz y ro d y p rz e z D e p a rta m e n t O c h ro n y P rz y ro d y i P o w ie rz c h n i Z iem i M in iste rs tw a O c h ro n y Ś ro d o w isk a i Z a so b ó w N a tu ra ln y c h , w p o ro z u m ie n iu z PR O P i in s ty tu c ja m i n a u k o w y m i, u le p sz o n e j k r ó tk ie j in s tru k c ji d o ty c z ą c e j s p o rz ą d z a n ia — w e w s p ó łp ra c y z o d p o w ie d n im i z a k ła d a m i w y ż sz y c h u c z e ln i lu b P A N — u d o k u m e n to w a n y c h n a u k o w o w n io sk ó w w s p r a ­ w ie tw o rz e n ia n o w y c h re z e rw a tó w . D o ty c h c z a so w e p ro p o z y c je bu d zą c z ę sto w ą tp liw o ści.

3. S tw o rz e n ie o d p o w ie d n io o p e r a ty w n e g o o ś ro d k a c e n tra ln e g o , k tó ­ ry k ie ro w a łb y b a d a n ia m i w r e z e r w a ta c h w e d łu g o p ra c o w a n e g o , k o m p le ­ k so w o u ję te g o p ro g ra m u u w z g lę d n ia ją c e g o p rz e d e w s z y stk im r a c jo n a l­ n ą o c h ro n ę o ra z n a le ż y te w y k o rz y s ta n ie z a so b ó w g e n o w y c h . U s ta le n ie p ro g ra m u i je g o re a liz a c ja w y m a g a w s p ó łp ra c y w ie lu p la c ó w e k n a u k o ­ w o -b a d a w c z y c h , a ta k ż e o d p o w ie d n ic h d o ta c ji, g łó w n ie z P A N . W z w ią ­ z k u z ty m o b e c n ie is tn ie ją c y Z a k ła d O c h ro n y P rz y ro d y IBL w B ia ło w ie ­ ży, z a jm u ją c y się g łó w n ie b a d a n ia m i w p a r k a c h n a ro d o w y c h , ale w o g ra n ic z o n y m z a k re sie , n a le ż a ło b y o d p o w ie d n io ro z b u d o w a ć (e w e n ­ tu a ln e filie te re n o w e ) i p o s z e rz y ć z a k re s je g o p ro b le m a ty k i. Z a k ła d m u ­ s ia łb y też śc iś le j w s p ó łp ra c o w a ć z PR O P o ra z o d p o w ie d n im i u c z e ln ia m i i p la c ó w k a m i P A N , p ro w a d z ą c y m i p ra c e n a o b s z a ra c h c h ro n io n y c h , a zw ła sz c z a z Z a k ła d e m O c h ro n y P rz y ro d y i Z a so b ó w N a tu r a ln y c h P A N o ra z z In s ty tu te m D e n d ro lo g ii PA N . W c h o d z iły b y TÓwnież w ra c h u b ę in n e fo rm y o rg a n iz a c y jn e . W p a r k a c h n a r o d o w y c h in ic ja ty w ę w ty m w z g lę d z ie p o w in n y n a d a l w y k a z y w a ć ich r a d y n a u k o w e . W zw ią zk u z ty m n a le ż y k o n ie c z n ie i m o żliw ie sz y b k o p o w o ła ć s ta c je b a d a w c z e tam , g d z ie ich n ie m a lu b

w zm ocnić je tam , g d zie p e rs o n e l je s t n ieliczn y .

4. O p ra c o w a n ie i w y d a n ie za p o ś re d n ic tw e m PRO P o ra z w y m ie n io ­ n e g o w y ż e j D e p a rta m e n tu , ja k też D e p a rta m e n tu L e śn ic tw a i P a rk ó w N a ro d o w y c h M in iste rs tw a R o ln ic tw a, L eśn ictw a i G o sp o d a rk i Ż y w n o ś ­ c io w e j k o m p le k so w e j in s tru k c ji d o ty c z ą c e j ra c jo n a ln e g o s p o rz ą d z a n ia p la n ó w o c h ro n y i w y k o r z y s ta n ia p a rk ó w n a r o d o w y c h o ra z r e z e r w a ­ tó w ró ż n e g o ty p u , tj. n ie ty lk o le ś n y c h . P la n y te m u szą b y ć w y k o n y ­ w a n e p rz y w s p ó łp ra c y sp e c ja lis tó w . 5. O p ie k ę d o ty c z ą c ą p o s z c z e g ó ln y c h re z e rw a tó w p o w in n i o rg a n iz o ­ w a ć w o je w ó d z c y k o n s e r w a to rz y p rz y ro d y w p o ro z u m ie n iu z n a jb liż s z y ­ m i i z a in te re s o w a n y m i p la c ó w k a m i n a u k o w y m i o ra z z je d n o s tk a m i a d ­ m in is tra c ji L asó w P a ń s tw o w y c h i te re n o w y m i w ła d z a m i g m in n y m i. O n i też, w p o ro z u m ie n iu z PRO P i o d p o w ie d n im i p la c ó w k a m i n a u k o w y m i, p o w in n i d b ać o ra c jo n a ln e w y k o n y w a n ie z a b ie g ó w p ie lę g n a c y jn o o

-c h ro n n y -c h , n ie rz a d k o o -c h a ra k te r z e sp e -c ja ln y m . Z ab ie g i te p o w in n y b y ć fin a n s o w a n e — w d o s ta te c z n e j m ierz e — p rz e z D e p a rta m e n t L eśn ic­ tw a i P a rk ó w N a ro d o w y c h .

6. P o w o ła n ie do ż y c ia p rz e z M in is te rs tw o O c h ro n y Ś ro d o w isk a i Z aso b ó w N a tu r a ln y c h w p o ro z u m ie n iu z M in iste rstw e m R o ln ictw a, L e śn ic tw a i G o s p o d a rk i Ż y w n o śc io w e j o ra z PRO P — z e sp o łó w s p e ­ c ja lis ty c z n y c h o p ra c o w u ją c y c h p la n y d la p a r k ó w n a r o d o w y c h i r e z e r ­ w a tó w .

7. U s p ra w n ie n ie s p o so b u p o w o ły w a n ia p a rk ó w n a ro d o w y c h , a z w ła ­ szcza o p ra c o w a n ie ta k ie g o try b u p o s tę p o w a n ia , k tó ry u n ie m o ż liw iłb y w s trz y m y w a n ie w y d a w a n ia o d p o w ie d n io u z g o d n io n y c h i n a le ż y c ie u- d o k u m e n to w a n y c h ro z p o rz ą d z e ń p rz e z n ie z b y t k o m p e te n tn ą w ty c h s p ra w a c h in s ty tu c ję , tj. M in iste rs tw o F in a n só w , co m iało np. m ie jsc e w p rz y p a d k u p ro je k tu u tw o rz e n ia G o rc z a ń sk ie g o P a rk u N a ro d o w e g o . O d p o w ie d n ie s u g e s tie w te j s p ra w ie m o g ła b y p rz e d s ta w ić K o m isja

P ra w n a PRO P. 8. O p ra c o w a n ie p rz e z D e p a rta m e n t O c h ro n y P rz y ro d y i P o w ie rz ­ ch n i Z iem i — p rz y w s p ó łp ra c y PRO P o ra z w p o ro z u m ie n iu z PTTK i LOP — k o n c e p c ji ra c jo n a ln e g o k ie ro w a n ia ru c h e m z w ie d z a ją c y c h p a rk i n a ro d o w e i re z e r w a ty , z u w z g lę d n ie n ie m o b ie k tó w o d c ią ż a ją ­ c y c h i w s p o m n ia n y c h w y ż e j m e to d p sy c h o lo g ic z n y c h . 9. Z o rg a n iz o w a n ie p rz e z M in is te rs tw o O c h ro n y Ś ro d o w isk a i Z a ­ so b ó w N a tu r a ln y c h w p o ro z u m ie n iu z: M in iste rs tw e m R o ln ictw a, L eś­ n ic tw a i G o sp o d a rk i Ż y w n o śc io w e j, PROP, Z a k ła d e m O c h ro n y P rz y ­ ro d y i Z aso b ó w N a tu r a ln y c h PA N , M in iste rs tw e m N a u k i, S z k o ln ic tw a W y ż sz e g o i T e c h n ik i o ra z M in iste rs tw e m O ś w ia ty a k c ji p ro p a g u ją c e j z n a c z e n ie p a rk ó w n a ro d o w y c h i re z e rw a tó w o ra z k o n ie c z n o ś ć i s p o ­ so b y ich ra c jo n a ln e j o c h ro n y , p rz e z o d p o w ie d n ie p u b lik a c je o ra z p o ­ g a d a n k i, d y s k u s je , a r ty k u ły w p ra sie , ra d iu i te le w iz ji.

C zęść p o d a n y c h tu p o s tu la tó w n a le ż a ło b y u w z g lę d n ić w n o w e j u s ta ­ w ie o o c h ro n ie p rz y ro d y .

D o d a tk o w o p ra g n ę z a z n a c z y ć , iż — w z w ią z k u z k o n ie c z n o śc ią z a ­ c h o w a n ia z a so b ó w g e n o w y c h ro ślin — n a le ż y , o p ró c z d o s k o n a le n ia o- c h ro n y re z e rw a to w e j, sto so w a ć i in n e fo rm y o c h ro n y , ja k np. d rz e w o s ta ­ n y n a sie n n e , co m a ju ż m ie js c e w le śn ic tw ie , z a c h o w a n ie i w y k o r z y s ta ­ n ie p a rk ó w w ie js k ic h o ra z ro ś lin n y c h p o m n ik ó w p rz y ro d y , tw o rz e n ie s z tu c z n y c h o sto i g a tu n k ó w z a g ro ż o n y c h itp. 5. PO D SU M O W A N IE N a z a k o ń c z e n ie p o d a ję n a jw a ż n ie js z e w n io sk i w y p ły w a ją c e z p rz e d ­ s ta w io n y c h tu w y w o d ó w :

1. N a le ż y s u k c e s y w n ie u z u p e łn ia ć i w ra z ie p o trz e b y m o d y fik o w a ć is tn ie ją c ą sieć p a rk ó w n a r o d o w y c h i re z e rw a tó w , d ąż ąc w p rz y p a d k u p o sz c z e g ó ln y c h o b ie k tó w c h ro n io n y c h do o p ty m a ln y c h ro z w ią z a ń p r z e s t­ rz e n n y c h . 2. R e z e rw a ty ro ś lin n e p o w in n y m ieć z a p e w n io n ą n a le ż y tą o c h ro n ę przez: a) tw o rz e n ie o d p o w ie d n ic h o tu lin ; b) ro z s ą d n e o g ra n ic z a n ie d o stę p n o ś c i; c) s tw o rz e n ie sk u te c z n e j o p ie k i n a d re z e rw a ta m i; d) tw o rz e n ie i w y b ó r o b ie k tó w o d c ią ż a ją c y c h (re g io n a ln e o g ro d y b o ­ ta n ic z n e , a lp in a ria , p a r k i k r a jo b r a z o w e itp.) o ra z s to s o w a n ie m eto d o c h a ­ ra k te r z e p sy c h o lo g ic z n y m ;

e ) o k re so w ą , k o m is y jn ą k o n tro lę rezerw atów

,-f) o p ra c o w a n ie o d p o w ie d n ic h p la n ó w o c h ro n y i w y k o rz y s ta n ia r e ­ z e rw a tó w ; g) p o w o ła n ie do ż y c ia w z w ią z k u z ty m o d p o w ie d n ic h in w e n ta ry z a - c y jn o -p la n is ty c z n y c h g ru p sp e c ja lis ty c z n y c h ; h) p ro w a d z e n ie b a rd z ie j in te n s y w n y c h i k o m p le k so w y c h b a d a ń n a u ­ k o w y c h ; i) p ro w a d z e n ie b a rd z ie j o ż y w io n e j i sk u te c z n e j a k c ji n a u c z a ją c o -p o - p u la ry z a to rs k ie j; j) d o s k o n a le n ie is tn ie ją c y c h i w y d a w a n ie n o w y c h a k tó w p ra w n y c h . 3. Do d o s k o n a le n ia o c h ro n y re z e r w a to w e j p rz y c z y n ia ją się s k u te c z ­ n ie p o c z y n a n ia o c h a ra k te r z e o rg a n iz a c y jn y m , ja k np.: a) p o d w y ż sz e n ie ra n g i s ta n o w is k w o je w ó d z k ic h k o n s e r w a to ró w p rz y ro d y (u sa m o d z ie ln ie n ie , z w ię k sz e n ie p e rs o n e lu , k w a lifik a c je itp.);

b) o p ra c o w a n ie o d p o w ie d n ie j in s tru k c ji d la w o je w ó d z k ic h k o n s e r ­ w a to ró w p rz y ro d y w s p ra w ie p rz y g o to w y w a n ia w n io sk ó w d o ty c z ą ­ c y c h tw o rz e n ia n o w y c h re z e rw a tó w ; c) s tw o rz e n ie o p e ra ty w n e g o o śro d k a c e n tra ln e g o , k tó r y k ie ro w a łb y b a d a n ia m i w re z e r w a ta c h w e d łu g p rz y g o to w a n e g o p ro g ra m u ; d) o p ra c o w a n ie i w y d a n i« n o w e j k o m p le k so w e j in s tru k c ji d o ty c z ą ­ cej ra c jo n a ln e g o s p o rz ą d z a n ia p la n ó w o c h ro n y i w y k o rz y s ta n ia o b ie k ­ tów c h ro n io n y c h ; e) o rg a n iz o w a n ie o p ie k i n a d re z e rw a ta m i p rz ez w o je w ó d z k ic h k o n ­ s e r w a to ró w p rz y ro d y w p o ro z u m ie n iu z o d p o w ie d n im i p la c ó w k a m i i in ­ s ty tu c ja m i n a u k o w y m i; f) p o w o ła n ie do ż y c ia in w e n ta r y z a c y jn y c h i p la n is ty c z n y c h z e s p o ­ łów s p e c ja lis ty c z n y c h ; g) u s p ra w n ie n ie sp o so b u p o w o ły w a n ia p a rk ó w n a ro d o w y c h ; h) o p ra c o w a n ie k o n c e p c ji k ie ro w a n ia ru c h e m z w ie d z a ją c y c h p a rk i n a ro d o w e i re z e rw a ty ;

i) z o rg a n iz o w a n ie s k u te c z n e j a k c ji p r o p a g u ją c e j z n a c z e n ie p a rk ó w n a ro d o w y c h i re z e rw a tó w o ra z k o n ie c z n o ś ć i s p o s o b y ra c jo n a ln e j ich o c h ro n y .

Z a so b y g e n o w e n a le ż y p o n a d to c h ro n ić p rzez: z a k ła d a n ie d rz e w o s ta ­ n ó w n a s ie n n y c h , z a b e z p ie c z e n ie p a rk ó w w ie jsk ic h , w y k o rz y s ta n ie r o ś ­ lin n y c h p o m n ik ó w p rz y ro d y , tw o rz e n ie sz tu c z n y c h o sto i g a tu n k ó w g i­ n ą c y c h itp.

6. PIŚM IEN N IC TW O

B i a ł o b o k , S. 1973. N a tio n a l p a rks am i nature re s e rv e s as g en e ba n ks and their role in silvicu ltu re. P a p e rs — In te rn a tio n a l S ym posium IUFRO W o rk in g P arty . S.2.03.5. W a rs z a w a —K ó rn ik : 1— 12.

C i e ś l a k , M. , L u b e l s k a , T. 1981. O p la n o w a n iu re ze rw a tó w p r z y r o d y na p r z y ­ k ła d z ie jezio r: U ic iw ie sz, N a d ry b ie i B ikcze. C h ro ń m y Przyr. ojcz., 37, 1: 21— 32. C z u b i ń s k i, Z., G a w ł o w s k a , J., Z a b i e r o w s k i , K. R e ze rw a ty p r z y r o d y

w Polsce. S tu d ia N at., A. W a rs z a w a —K raków : 1— 528.

F a 1 i ń s k i, J. B. 1961. R oślinność dróg le śn y c h w B ia ło w ieskim P arku N a ro d o w ym . A cta Soc. Bot. Pol., 30, 1: 163— 185.

G r o s s e r , K. H. 1976. Zur B ehandlung v o n N a tu rsc h u tzg e b ie te n in Zen tren des E rholungs- u n d W a n d e r v e sk e h rs. Bc-itrage f. d. F o rstw irtsch aft, 1: 8— 12. K r a w i e c o w a , A. 1972. S yn a n tro p iza c ja re ze rw a tó w le ś n y c h O p o lsz c zy zn y . Phy-

to co en o sis, 1, 4: 257—266.

W c s t h o f f , V. 1977. O e ko lo g isch e G rundlangen des N a tu rsc h u tze s inshesondere in den N ied erla n d en . N a tu r u nd H eim at, 37, 1: 5— 13.

7. SUMMARY

T he a rtic le p re se n ts d ire c tio n s in im p ro v em en ts of p ro te c tio n w ith in n a tu re re s e rv e s in P o lan d , w h ich are, am ong o th ers, c o n n e c te d w ith in c re a sin g th e etfec- tiv e n e ss of p ro te c tio n of p lan t g ene re s o u rc e s in n a tio n a l p a rk s a n d re se rv e s.

T he follow ing co n clu sio n s h a v e b e e n d raw n on th e b asis of th e perfo rm ed a n a ly sis:

1. It is n e c e ss a ry to su p p lem en t g ra d u lla y and, in c ase of need, m odify the e x istin g n e tw o rk of n atio n al p a rk s an d re s e rv e s s triv in g to e n su re o ptim al sp atial so lu tio n s in th e c ase of p a rtic u la r objects.

2. P lan ts re s e rv e s sh ould be p ro p e rly sa v e d by m ean s of: a) c re a tio n of a p p ro ­ p ria te p ro te c tiv e zones; b) ra tio n a l re s tric tio n of Access; c) p ro v isio n of effective p ro te c tio n ; d) c re a tio n an d se le c tio n of relief p ro je c ts (regional b o tan ical gardens, a lp in e g a rd e n s, la n d s c a p e p a rk s etc.) an d a p p licatio n of psy ch o lo g ical m eth o d s; e) p erio d ical co n tro l of re s e rv e s p erform ed by com m issions; f) d esig n of a p p ro p ria te c o n se rv a tio n p lan s an d plans of u tilizing re s e rv e s ; g) a p p o in tm en t in th is co n n ectio n of a p p ro p ria te sto c k -ta k in g an d p lan n in g sp ecialist gro u p s; h) co n d u ct of m ore in te n siv e an d m ore co m p reh en siv e scientific stu d ies; i) co n d u ct of m ore effective a ctio n s aim ed at p o p u la riz a tio n of ta s k s and ro le of re s e rv e s ; j) im pro v em en t of le g a l acts b ein g force a n d issu e of n ew ones.

3. P lan t c o n se rv a tio n in re s e rv e s is effectiv ely p ro m o ted b y o rg a n iz a tio n a l m e a su re s such as, for exam ple: a) e n h an cin g th e role an d p o sitio n of p ro v in cial

n a tu r e ■ o m s e rv a to r s (equipping them w ilh g re a te r autonom y, in creasin g th e n um ber of p e rso n n el su b o rd in a te d to them , ra isin g p ro fessio n al q u alificatio n s etc.); b) e la b o ra ­ tio n of in stru c tio n s for n a tu re c o n s e rv a to rs co n c e rn in g p re p a ra tio n oi p ro p o sals about cre a tio n of new re s e rv e s by a p p ro p ria te m in istry ; c) c re a tio n of an o p e ra tiv e n a tio n a l c e n tre, th a t w ould d irect stu d ie s in re s e rv e s a cco rd in g to an e a rlie r p re p a re d pro g ram m e; d) e la b o ra tio n an d p u b licatio n of new co m p reh en siv e in s tru c tio n for m ak in g ra tio n a l p lans of c o n se rv a tio n a n d u tiliz a tio n of p ro te c te d a re a s ; e) o rg a n iz a ­ tion of p ro te c tio n o v e r re s e rv e s b y p ro v in c ia l n a tu re c o n se rv a to rs in co n su ltatio n w ith a p p ro p ria te scien tific re s e a rc h c e n tre s a n d in stitu tio n s; f) ap p o in tm en t of sto c k -ta k in g an d p lan n in g sp ecialist team s by th e M in istry of E nv iro n m en t an d N a tu ­ ral R eso u rces, g) sim p lificatio n of p ro ced u res c o n n e c te d w ith esta b lish m e n t of n atio n al p ark s; h) e la b o ra tio n of co n cep ts re g a rd in g to u rist traffic in n a tio n a l p a rk s an d re s e rv e s by th e a b o v e m en tio n ed M inistry,- i) g iv in g p u b lic ity to im p o rtan t role p la y e d by n a tio n a l p a rk s an d re s e rv e s an d to n e c e ss ity and m eth o d s of th e ir ratio n al p ro tectio n .

G ene reso u rc e s sh o u ld be p ro te c te d , m o reo v er, th ro u g h ap p o in tm e n t of seed tre e stan d s, p ro te c tio n of ru ra l p a rk s an d p lan t n a tu re m onum ents, c re a tio n oi a rtificial refu g es of d y in g out species, etc.

P ro f. d r h a b . in ż . J e r z y F a b ija n o w s k i K a te d ra S z c z e g ó ło w e j H o d o w li L asu A k a d e m ii R o ln ic z e j im . H u g o n a K o łłą ta ja

d l. 29 L is to p a d a 46, 31-425 K rak ó w

W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia s o z o lo g irti , 1980.09.30