Środowiskowe uwarunkowania rozwoju człowieka w perspektywie pedagogiki społecznej i andragogiki na przykładzie poglądów Adama Olgierda Uziembły

W łocławek 2 0 0 7

M a riu sz C ich o sz

ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA

ROZWOJU CZŁOWIEKA W PERSPEKTYWIE

PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ I ANDRAGOGIKI

NA PRZYKŁADZIE POGLĄDÓW

ADAMA OLGIERDA UZIEMBŁY

W stęp

Tadeusz Lewowicki w jednym ze swoich rozw ażań poświęconych współczesnym p rze­ mianom pedagogiki w Polsce stwierdził, iż coraz bardziej utrw ala się tendencja do multi- dyscyplinarnego podejścia w refleksji nad w ychow aniem 1. C oraz częściej dzisiaj, anali­ zując proces wychowania oraz uwarunkowania tego procesu, wskazuje się na różnorodne czynniki, które ten proces budują, czynniki, o których jednocześnie rozważa się na grun­ cie różnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych. Efektem tego jest, iż zacierają się dzi­ siaj tradycyjne granice między subdyscyplinami w różnych naukach, w tym i w pedago­ gice.

Charakterystycznym przykładem takiego m echanizm u m oże tu być pedagogika spo­ łeczna i andragogika. Tradycja andragogicznej refleksji nad wychowaniem oraz reflek­ sji właściwej dla pedagogiki społecznej wyraźnie pokazuje, iż często była to i jest tradycja w spólna, a niekiedy naw et tru d n a do rozdzielenia. W ręcz modelowym przykładem ta­ kiego zjawiska jest twórczość i poglądy A.O. Uziembły. Postać ta choć stosunkowo mało znana - nie tylko jako pedagog społeczny czy andragog, ale jako przedstawiciel pedago­ giki w ogóle — jest w tym względzie interesująca i zasługuje na głębsze poznanie. Twórca ten bowiem łączył w swoich pracach niejako „m odelow o” dwie subdyscypliny pedago­ giczne: andragogikę oraz pedagogikę społeczną. W szystkie jego publikacje podejm ują

1 Zob. T. L e w o w i c k i , Pedagogika — dziesięć lat później ( 1 9 9 4 -2 0 0 4 ) — szkic o kondycji d yscypliny

problem atykę właściwą dla tych subdyscyplin, a naw et więcej, A.O. Uziembło w latach sześćdziesiątych był autorem zapom nianych już dziś prac o charakterze podręczniko­ wym zarów no dla andragogiki, jak i dla pedagogiki społecznej2. Kim więc był Adam Ol­ gierd Uziembło, w jakich latach tworzył, w kontekście jakich w ydarzeń, w jakim nur­ cie rozwoju nauk społecznych oraz w jakim nurcie ideowym prow adził swoje badania?

Praca dydaktyczno-naukow a i organizacyjna

generała A dam a O lgierda Uziem bły

Adam Olgierd Uziembło urodził się w Rosji w 1906 r. w rodzinie polskiej o trady­ cjach narodowo-niepodległościowych oraz rewolucyjnych3. W m łodości uczył się m.in. w polskim gim nazjum im. M. Konopnickiej w M oskwie. D o Polski pow rócił w raz z ro­ dziną w 1920 r., gdzie uzyskał m aturę, a następnie podjął studia m atem atyczne na Uni­ wersytecie W arszawskim. O Jego ukształtowanych już wówczas poglądach ideowych świadczy to, iż w roku 1928 wstąpił do Komu­ nistycznej Partii Polski. Lewicowo-postępowe poglądy autora ode­ grały bardzo duży wpływ na jego tw órczość i ostatecznie na kształt i zaw artość wypracowywanych p rzez niego w późniejszych latach koncepcji i przyjm ow ane wizje relacji społecznych.

W 1939 r. rozpoczęła się droga zawodowa A.O. Uziembły, a mianowicie służba w wojsku, która w kolejnych latach jego życia, a zw łaszcza w okresie powojennym miała istotny wpływ na jego twórczość, ale również działalność organizacyjną w obszarach pe­ dagogiki. O kres pow ojenny to aktywna działalność Uziembły w strukturach wojska, gdzie jako oficer polityczny brał udział w różnych pracach — na różnych szczeblach or­ ganizacyjnych, związanych głównie z problem atyką nad zo ru i wychowania polityczne­ go. Dla wypracowywanej przez Niego koncepcji andragogiki i pedagogiki społecznej bardzo ważnym w ydarzeniem kolejnych lat życia było powołanie w roku 1956 na stano­ wisko kom endanta Wojskowej Akadem ii Politycznej im. Feliksa Dzierżyńskiego w War­ szawie4. Siedząc d orobek autora, m ożna śmiało pow iedzieć, iż właśnie od tego okresu rozpoczęły się jego wyraźne zainteresow ania pedagogiką społeczną a następnie

andra-2 Zob. A.O. U z i e m b ł o , Rola i osiągnięcia pedagogiki społecznej w Polsce L udow ej, Warszawa 1967; także: R óżne sposoby rozumienia term inu pedagogika społeczna, Warszawa 1968; także: Andragogika, Gdynia 1968.

3 Problem pochodzenia A.O. Uziembły jest złożony, gdyż, jak podaje W. Theiss, babcia jego była Rosjan­ ką, por. za: W. T h e i s s,A d a m Olgierd Uziembło: m iędzy polityką a pedagogiką, „Bobolanum”, 1998, nr 10. 4 Wojskowa Akademia Polityczna istniała w Warszawie od roku 1951, jej głównym celem było przygoto­ wywanie kadr wojskowych — oficerskich, do pracy wychowawczopolitycznej w wojsku, por. А. С i u p i ń

-gogiką. Będąc bowiem kom endantem Wojskowej Akadem ii Politycznej, Uziembło po d­ jął się m odernizacji procesu studiów w tej uczelni. Poszukując odpow iednich teorii w naukach społecznych, adekwatnych do całościowych wizji oświatowych lansowanych wówczas na gruncie m arksizm u i leninizm u, a węziej, ucieleśnianych w tzw. wychowa­ niu socjalistycznym, zwrócił uwagę na dotychczasową tradycję pedagogiki społecznej, która również w tym czasie, po okresie stalinowskich represji, przeżyw ała swoje odro­ dzenie5. U ziem bło, choć krytyczny w stosunku do poglądów H. Radlińskiej i tradycji przedw ojennej polskiej pedagogiki społecznej, widział możliwość adaptacji ogólnych założeń tej dyscypliny do współczesnych mu w arunków ideowych — chodziło tu zwłasz­ cza o całościową wizję, głównie zinstytucjonalizowanych oddziaływań wychowawczych, również w stosunku do osób dorosłych, a więc w obszarze pozaszkolnym i poszkolnym 6. Aktywność A.O. Uziembły była tu bardzo w idoczna, a dla samej pedagogiki społecz­ nej bardzo ważna. Mało kto dziś bowiem pam ięta, że drugą K atedrą Pedagogiki Spo­ łecznej, pow ołaną do istnienia po 1956 r., (pierw szą była K atedra pow ołana do istnie­ nia z inicjatywy Ryszarda Wroczyńskiego na Uniwersytecie W arszawskim) była K atedra Pedagogiki Społecznej pow ołana właśnie w roku 1957 przez A.O. Uziem bło w Woj­ skowej Akadem ii Politycznej.

Aktywność organizacyjna, już wówczas generała Adama Olgierda Uziembły w WAP-ie nie trw ała jednak długo, gdyż p o kolejnych zm ianach politycznych w Polsce, w 1959 r. musiał zrezygnować z tego stanowiska. Swoją pracę organizacyjno-dydaktyczną i nau­ kową prowadził jednak nadal, będąc aktywnym w powołanym do istnienia w roku 1957 Towarzystwie Wolnej W szechnicy Polskiej, zajmującym się głównie p racą oświatową, szczególnie w obszarze oświaty dorosłych7.

Z biegiem lat A.O. Uziem bło odchodził od jednoznacznego i radykalnie ideowego — lewicowego — pojm ow ania spraw wychowania. W roku 1978 był inicjatorem , w ra­ m ach w spom nianego tu Towarzystwa, konw ersatorium dyskusyjnego „D ośw iadczenie i przyszłość”, w ram ach którego dyskutowano nad ówczesnymi przem ianam i społecz­ no-politycznymi w Polsce, rów nież w dziedzinie oświaty, w skazując na potrzebę dem o­ kratyzacji życia społecznego, także w dziedzinie wychowania8.

s к i, W ojskowa A ka d em ia Polityczna im F. D zierżyńskiego, Warszawa 1986, także: D.S. K o z e r o w s k i ,

W yższe szkolnictw o wojskow e w Polsce w latach 1 9 4 7 -1 9 6 7 .

5 Z ob. М. С i с h o s z, Pedagogika społeczna w Polsce w latach 1 9 4 5 - 2 0 0 5 , Toruń 2 0 0 6 .

6 A.O. Uziem bło nawiązywał do tego nurtu pedagogiki społecznej, który był wypracowywany w Polsce w latach sześćdziesiątych, a w ięc bliskiego i uzgadnianego z ów czesną polityką oświatową, ideow o zaś osa­ d zonego w marksizmie, a szeroko rozpisanego na gruncie tzw. wychowania socjalistycznego.

7 TWWP powstało w 1957 r. głównie z inicjatywy byłych „w szechnicowców” — osób związanych jeszcze przed wojną z Wolną W szechnicą Polską—jedną z nielicznych przed wojną, prywatnych uczelni wyższych działających w Warszawie, por. E. S z u b e r t , Towarzystwo W olnej W szechnicy Polskiej. Geneza-rozwój-

perspektyw y, Warszawa 1966, także: K. B a r a n o w s k i, A lternatyw na edukacja w II Rzeczypospolitej. Wol­ na W szechnica Polska, Warszawa 2 0 0 1 .

W ychowanie i kształcenie dorosłych

w ujęciu pedagogiki społecznej i andragogiki

— założenia koncepcji

Zgodnie z przyjmowanymi w zorcam i odnośnie sposobu rozum ienia pedagogiki lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedem dziesiątych, a więc w okresie, w którym two­ rzył A.O. U ziem bło, przyjm ował on w punkcie wyjścia wypracowywanej przez siebie koncepcji praktyczny i empiryczny charakter pedagogiki, mówiąc, iż jest ona praktycz­ ną nauką o wychowaniu. Jako tak a dzieli się, według autora, na ideologię wychowania — tam gdzie chodzi o stanowienie celów, oraz prakseologię wychowania — tam gdzie chodzi o skuteczne organizowanie procesu wychowania9. Samo wychowanie, definiowa­ ne przez niego jako „ogół celowych i świadomych czynności osób, które wychowują (wychowawców), wykonywanych w zam iarze wywarcia odpow iedniego trwałego wpły­ wu na osoby, które są wychowywane (wychowanków), czyli odpow iednie ukształtow a­ nie ich osobow ości”10, dzieli na wychowanie inicjujące oraz wzmagające.

Podział wychowania na inicjujące i wzm agające jest podziałem ze względu na cel; celem pierw szego — inicjującego — jest przygotow anie wychowanka, jako niedojrzałe­ go członka społeczności, do wykonywania przez niego roli sam odzielnego, pełnopraw ­ nego członka społeczeństwa. Celem drugiego — wzm agającego — jest przygotow anie wychowanka do pełnienia nowej roli społecznej, udoskonalenie jego zdolności do peł­ nienia tej roli oraz przyw rócenie utraconej przez niego zdolności do pełnienia tej roli. Typem wychowania właściwym dla pedagogiki społecznej i andragogiki, spośród wy­ żej wyróżnionych, jest wychowanie w zm agające11.

A utor pisze o tym w sposób następujący „Z naszego pu nktu widzenia andragogika wchodzi w skład pedagogiki społecznej jako teorii wychowania, które nazwalibyśmy

wzmagającym, a które obejmuje wszystkie nietypowe stosunki wychowawcze. Dlatego

wychowanie dorosłych, czyli ludzi będących już dojrzałymi członkam i społeczeństwa, będzie stanowiło dział pedagogiki społecznej. Z kolei w ram ach teorii wychowania dorosłych znajdą się wszystkie działy pedagogiki społecznej, o tyle, o ile dotyczą one do­ rosłych”12. W obrębie tak rozum ianej andragogiki au to r wyróżniał: 1. wychowanie pośrednie — formy wychowawczego oddziaływania bezosobowego, przez książkę, prasę, radio, telewizję itd., 2. oddziaływanie bezpośrednie — kiedy wychowawca bezpośred­ nio oddziałuje na osobę jako nauczyciel, przełożony lub doradca, 3. samowychowanie — kiedy człowiek dorosły sam siebie kształci. W takim ujęciu wychowanie bezpośred­

9 Zob. A.O. U z i e m b ł o , Rola i osiągnięcia pedagogiki społecznej w Polsce Ludowej, Warszawa 1967, s. 5. 10 Tamże, s. 6.

11 Zdaje się, iż A.O. Uziembło tak dużą bliskość a nawet tożsamość tych dwóch subdyscyplin pedagogiki przyjmował u samych podstaw, na poziomie przyjmowanych założeń.

nie obejm uje zarów no stw orzone specjalnie dla kształcenia i wychowania formy syste­ m atyczne — szkoły, kursy, oraz niesystematyczne — placów ki szerzenia kultury (domy kultury, świetlice itp.), jak i działania wychowawcze „towarzyszące” (np. działania admi­ nistracyjne państw a wychowującego obywateli w ram ach rządzenia, działania wycho­ wawcze zakładów pracy, wojska itp. Samowychowanie obejm uje pracę sam okształce­ niową i prace wychowawcze organizacji społecznych (wychowanie zbiorow e)13. Dobrym zobrazow aniem powyższej koncepcji jest tabela, w której autor przedstaw ił przyjm o­ w ane rozróżnienia, por. tabela poniżej.

W ychowanie wzmagające A. bezpośrednie

Pedagogika społeczna A. działań bezpośrednich

wychowanie: dzieci dorosłych

pedagogiczna nauka o wychowaniu pedagogika społeczna dzieci i m łodzieży niepracującej pedagogika społeczna dorosłych (andragogika) 1. Oświata dorosłych — wychowanie uzupełniające a) kształcenie dorosłych — systematyczne — niesystematyczne b) uczestnictwo kulturalne Dydaktyka dorosłych — form systematycznych — form niesystematycznych Teoria pracy kulturalnej

2. Wychowanie towarzyszące a) pracy

b) służbie wojskowej

c) pracy organów władzy państwowej d) wychowanie w pracy obywatelskiej

Pedagogika pracy (zakładu pracy) Pedagogika wojskowa

i inne

„Pedagogika sądowa” i „penitencjarna” „Pedagogika obywatelska”

3. W ychowanie pomagające a) środowiskowe (dzieci i dorosłych) b) opiekuńcze (dzieci i dorosłych)

c) rehabilitacyjne (dorosłych)

Pedagogika środowiskowa Pedagogika opiekuńcza Pedagogika specjalna

Źródło: A.O. U z i e m b ł o , Rola i osiągnięcia pedagogiki społecznej w Polsce Ludow ej, Warszawa 1967.

Refleksje na zakończenie

K oncepcja wychowania jaką wypracowywał Adam Olgierd Uziembło z jednej stro­ ny wyraźnie i jednoznacznie wpisywała się w ideologiczny i m etodologiczny m odel ów­ czesnych nau k społecznych, z drugiej zaś strony autor w yraźnie precyzował i zaw ężał swoje analizy do środowiskowych wpływów społecznych — do problem atyki organizo­ wania tych wpływów w ram ach całościowych, głównie instytucjonalnych oddziaływań edukacyjnych. Jego dośw iadczenia pracy wychowawczej w wojsku oraz przyjęte refor­ m atorskie nastawienie odnośnie życia społecznego podyktow ane ideologią m arksistow­ sko-leninowską (nastawienie autora zawsze było w tym względzie zaangażowane), napro­ wadziło go na rozstrzygnięcia, jakie dawała — w sprawie budow ania relacji społecznych — pedagogika społeczna oraz andragogika. Autor, wykorzystując niektóre, bardziej or­ ganizacyjne (prakseologiczne) rozstrzygnięcia w ypracow ane w tych naukach, zbudo­ wał stosunkowo swoistą — specyficzną koncepcję społecznych oddziaływań wychowaw­ czych, czem u dał m.in. wyraz w pierw szym podręczniku Andragogiki w Polsce (Gdynia 1968), a tym bardziej w swym rozleglejszym opracow aniu pt. R óżne sposoby rozum ie­

nia terminu pedagogika społeczna, W arszawa 1968. O becność A.O. Uziembły w p ed a­

gogice to jednocześnie dziś trochę „zapom niany” i ciągle mało badany w ątek obecności w polskiej pedagogice ludzi z wojska, często w przenośni lub dosłownie tzw. — genera­ łów. Przykład prezentow anego autora pokazuje jednak, że obecność takich osób, choć jak się wydaje (przynajmniej w omawianym tu okresie) podyktow ana w zględam i ide­ ologicznymi i doktrynalnymi, mogła prow adzić do tw órczego rozwoju.

B ibliografia

B a ra n o w sk i K ., A lte r n a ty w n a e d u k a c ja w I I R ze c z y p o sp o lite j. W o ln a W s z e c h n ic a P o lska , W a rsza ­ w a 2 0 0 1 .

C ic h o sz M ., P e d a g o g ika sp o łe c z n a w P olsce w la ta c h 1 9 4 5 - 2 0 0 5 , T o ru ń 2 0 0 6 . C iu p iń sk i A ., W o js k o w a A k a d e m ia P o lity c z n a im F. D z ie r ż y ń s k ie g o , W a rsza w a 1 9 8 6 . F riszke A ., O p o z y c ja p o lity c z n a w P R L , 1 9 4 5 - 1 9 8 0 , L o n d y n 1 9 9 4 .

K o ze ro w sk i D . S . , W y ż s z e s z k o ln ic tw o w o js k o w e w P olsce w la ta c h 1 9 4 7 - 1 9 6 7 , W a rsza w a 2 0 0 2 . L e w o w ic k i T ., P ed a g o g ika — d z ie s ię ć la t p ó ź n ie j ( 1 9 9 4 - 2 0 0 4 ) — s z k ic o k o n d y c ji d y s c y p lin y n a u ­

k o w e j o r a z p r ó b a c h s p r o sta n ia p o tr z e b o m s p o łe c z n y m , „ R o c zn ik P ed a g o g ic z n y ”, 2 0 0 4 , t. 2 4 .

S zu b ert E., T o w a r zy stw o W o ln ej W s z e c h n ic y Polskiej. G en eza -ro zw ó j-p e rsp ek ty w y , W arszaw a 1 9 6 6 . T-heiss W ., A d a m O lg ierd U z ie m b ło : m ię d z y p o lity k ą a p e d a g o g ik ą , „ B o b o la n u m ”, 1 9 9 8 . U z ie m b ło A .O ., A n d r a g o g ik a , G d y n ia 1 9 6 8 .

U z ie m b ło A .O ., R o la i o sią g n ię c ia p e d a g o g ik i s p o łe c z n e j w P o lsce L u d o w e j, W a rsz a w a 1 9 6 7 . U z ie m b ło A .O ., R ó ż n e s p o s o b y r o z u m ie n ia te r m in u p e d a g o g ik a s p o łe c z n a , W a r sza w a 1 9 6 8 .