• Nie Znaleziono Wyników

Koncepcja bohatera romantycznego w dramacie Wissariona Bielińskiego "Dymitr Kalinin"

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Koncepcja bohatera romantycznego w dramacie Wissariona Bielińskiego "Dymitr Kalinin""

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T Ä T I . S L O D Z I E N S I S

________ __ FOLIA LITTKRARIA 2 5 , 1989

B o g u e l a w Muaha

KONCEPCJA ВОНАТЕЧА ROMANTYCZNEGO

W DRAMACIE WISSARIONA BIELIŃSKIEGO "DYMITR KALININ"

K i e d y l a t e m 1830 r . d z i e w i ę t n a s t o l e t n i s t u d e n t U n i w e r s y t e t u M o s K i e w s k i e g o W i s s a r i o n B i e l i ń s k i p r z y s t ą p i ł d o r e a l i z a c j i p o -m y s ł u l i t e r a c k i e g o - " o p o w i e ś c i d r a -m a t y c z n e j " p t . " D y -m i t r K a l i n i n " - r o m a n t y z m r o s y j s k i z n a j d o w a ł s i ę w s z c z y t o w e j f a z i e sw e g o r o z ~ w o j u . B y ł t o r ó w n o c z e ś n i e w s e n s i e p o l i t y c z n y m n i e z m i e r n i e t r u d -n y o k r e s d l a r a d y k a l n e g o o d ł a m u s p o ł e c z e ń s t w a , k t ó r e m u s i a ł o p o -n o s i ć s k u t k i n i e u d a n e g o p o w s t a n i a d e k a b r y s t o w s k i e g o . Z a p o c z ą t k o -w a n a p o r o k u 1825 e p o k a t r i u m f u r e a k c j i i r o z k w i t u s y s t e m u s a m o - w ł a d c z o - p a r i 3 Z c 2 y s ! n i a n e g o n i e m o g ł a s p r z y j a ć n i e s k r ę p o w a n e m u r o z -w o j o -w i m y ś l i s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e j . A l e n i e b y ł a r ó w n i e ż w s t a -n i e c a ł k o w i c i e w y e l i m i -n o w a ć z ż y c i a -n ow y ch i d e i , p o g l ą d ó w i n o rm p o s t ę p o w a n i a , u p o w s z e c h n i a n y c h g ł ó w n i e w ś r o d o w i s k u s t u d e n t ó w m o s k i e w s k i c h . R o z b u d z o n e p o t r z e b y i n t e l e k t u a l n e z a s p o k a j a n o w w ą -s k i m g r o n i e p r z y j a c i ó ł p r z e d e w s z y s t k i m z a p o ś r e d n i c t w e m l e k t u r y d z i e ł f i l o z o f i c z n y c h i d y s k u s j i n a d n i m i , N a j a k t y w n i e j s z a m ł o d z i e ż s k u p i ł a s i ę w ł a ś n i e w o k ó ł B i e l i ń -s k i e g o , z a ł o ż y c i e l a " s t o w a r z y s z e n i a l i t e r a c k i e g o 11 n u m e r u " . Na z e b r a n i a c h w za j m o w a n ym p r z e z n i e g o w b u r s i e a k a d e m i c k i e j p o k o j u n r 1 1 r o z t r z ą s a n o c e n t r a l n e d l a o w e j e p o k i z a g a d n i e n i a u c i s k u s p o ł e c z n e g o o r a z k w e s t i e l i t e r a c k i e w i ą ż ą c e s i ę z e s t e t y k ą r o -m a n t y z -m u : p o ł o ż e n i e j e d n o s t k i i j e j k o n f l i k t z o t o c z e n i e m , j a k r ó w n i e ż w y p ł y w a j ą c y z n i c h p r o b l e m b u n t u . T e m a t y t e n i e p r z y p a d k o -wo z n a l a z ł y s w ó j w y r a z a r t y s t y c z n y w d r a m a c i e B i e l i ń s k i e g o " Dy-m i t r K a l i n i n " , o d c z y t a n y m n a z e b r a n i a c h w p o k o j u s t u d e n c k i m a u -t o r a . ' . явмЦг [ 2 3 ]

(2)

W l i ś c i e d o r o d z i c ó w w y s ł a n y m z Moskwy 17 l u t e g o 1831 r . B i e l i ń s k i p i s a ł : "W u t w o r z e t y m [ . . . ] u k a z a ł e m p r z e s t ę p s t w a l u -d z i , k t ó r z y p r e t e n d u j ą d o z g u b n e g o i n i e s p r a w i e d l i w e g o p r z y w i l e -j u z n ę c a n i a s i ę n a d i n n y m i l u d ź m i . B o h a t e r e m m o j e g o d r a m a t u j e s t c z ł o w i e k p o r y w c z y , o d z n a c z a j ą c y s i ę d z i k i m i i n i e o k i e ł z n a n y m i n a -m i ę t n o ś c i a -m i ; j e g o m y ś l i s ą n i e z a l e ż n e , p o s t ę p o w a n i e s z a l o n e , a w s z y s t k o t o w r e z u l t a c i e d o p r o w a d ź * go d o z g u b y " 1. " D y m i t r K a l i n i n " p o r u s z a ł n i e z m i e r n i e p a l ą c y d l a e p o k i M ik o -ł a j a X p r o b l e m p r a w a p a ń s z c z y ź n i a n e g o n a p r z y k ł a d z i e t r a g i c z n y c h l o s ó w t y t u ł o w e g o b o h a t e r a - c h ł o u a w y c h o w a n e g o i w y k s z t a ł c o n e g o w domu s z l a c h e c k i m , u w o l n i o n e g o o d p o d d a ń s t w a , a l e p o ś m i e r c i d o -b r o c z y ń c y p o z b a w i o n e g o p r z y w i l e j u w o l n o ś c i o s o b i s t e j . p o d o b n y w ą t e k z n a j d u j e m y u A l e k s a n d r a R à d i s z c z e w a w j e g o “ P o d r ó ż y z P e -t e r s b u r g a d o M oskwy“ ( r o z d z i a ł " G o r o d n i a " ) , c o n i e l i c z n y m b a d a -czom t r a g e d i i " D y m i t r K a l i n i n " d a ł o a s u m p t d o s n u c i a r o z w a ż a ń o r a d i s z c z e w o w s k i c h i n s p i r a c j a c h d z i e ł a B i e l i ń s k i e g o . N i e ma p o t r z e -b y n o d w a ż a n i a t e j o c z y w i s t e j t e z y , a l e n i e m o ż n a z n i e j w y c i ą g a ć z o y t d a l e k o i d ą c y c h w n i o s k ó w o s t a w i a n i u z n a k u r ó w n o ś c i m i ę d z y o - b u w y m i e n i o n y m i u t w o r a m i w w a r s t w i e f a b u l a r n e j , j a k t o c z y n i l i n i e k t ó r z y d a w n i e j s i i n t e r p r e t a t o r z y , A k c e p t a c j a t a k i e g o s t a n o w i s k a p r o w a d z i ł a d o w y o l b r z y m i e n i a r o l i n u r t u r e a l i s t y c z n e g o n a n i e k o r z y ś ć t r a d y c j i r o m a n t y c z n e j ma-n i f e s t u j ą c e j sw ą o b e c n o ś ć w d r a m a c i e B i e l i ń s k i e g o . N i e p r z y p a d k o w o sa m p r z y s z ł y k r y t y k w c y t o w a n y m l i ś c i e d o r o d z i c ó w o r a z we w s t ę -p i e d o " D y m i t r a K a l i n i n a " w s k a z a ł n a r o m a n t y c z n e c e c h y s w e g o b o -t h a t e r a , u ł a t w i a j ą c w t e n s p o s ó b b a d a c z o m w ł a ś c i w e o d c z y t a n i e i n -t e n c j i a u -t o r s k i c h . D o p i e r o w o s t a t n i c h l a t a c h w h i s t o r i o g r a f i i l i t e r a c k i e j z w r a c a s i ę c o r a z w i ę k s z ą uw a g ę w ł a ś n i e n a t e i g n o r o -w a ne d a -w n i e j a s p e k t y t r a g e d i i . T w ó rc y d w u t o m o w e j m o n o g r a f i i " I s t o r i j a r u s s k o g o r o m a n t i z m a " w r o z d z i a l e o d r a m a c i e r o m a n t y c z n y m l a t t r z y d z i e s t y c h w r ę c z s t w i e r -d z a j ą , i ż " D y m i t r K a l i n i n " n i e w y c h o d z i p o z a g r a n i c e r o m a n t y z - mu" . * t y m samym k i e r u n k u p o s z e d ł J u r i j Mann w k s i ą ż c e " P o e t i k a

W, G. a i e l i n s k i j , Sobrani j e s o c z i n i e n i j u d i e w i a t i tomach, t . 9 : P i s ’mn 132Э~1в4в godow, Moskwa 1982, s . 22.

2

Zob. W. O a n i ł o w , ju n o s z e s k a ja tir arna W. c . B ie lin s k o g o “O n i t r i j K a lin in " , " K usski j H ł o ł o g i c z e s k i j Wiescnik" 1910» n r 1, s . t>8.

(3)

r u s a k o g o r o m a n t i z m a " , k o n k l u d u j ą c m. i n . « “W t y t u ł o w e j p o s t a c i t e j s z t u k i Z a z n a c z y ł y s i ę w s z y s t k i e g ł ó w n e c e c h y i o s o b l i w o ś c i b o h a - t e r a r o m a n t y c z n e g o ” . W ś w i e t l e t y c h a u t o r y t a t y w n y c h s ą d ó w w a r t o p o k u s i ć s i ę o n i e z r e a l i z o w a n y d o t y c h c z a s z a m i a r p e ł n i e j s z e j i n -t e r p r e -t a c j i " D y m i -t r a K a l i n i n a " i u k a z a n i a j e g o m i e j s c a w b o g a t e j g a l e r i i u t w o r ó w r o m a n t y c z n y c h . P r e z e n t a c j ę t y t u ł o w e g o b o h a t e r a w y p a d n i e r o z p o c z ą ć o d n a s z k i -c o w a n i a j e g o p o r t r e t u z e w n ę t r z n e g o , s k o n s t r u o w a n e g o w o p a r c i u o w z o r c e z a c z e r p n i ę t e z d o s k o n a l e z n a n e j B i e l i ń s k i e m u r o s y j s k i e j i e u r o p e j s k i e j l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j . A u t o r “ D y m i t r a K a l i n i n a " , p o d o b n i e j a k j e g o p o p r z e d n i c y , n i e d ą ż y ł d o s t w o r z e n i a z i n d y w i -d u a l i z o w a n e g o w i z e r u n k u z e w n ę t r z n e g o c e n t r a l n e j p o s t a c i s w ee p d r a -m a t u . S i ę g n ą ł d o b o g a t e g o a r s e n a ł u ś r o d k ó w a r t y s t y c z n y c h w y p r a c o -w a n y c h p r z e z B y r o n a i j e g o k o n t y n u a t o r ó w . W s z y s c y o n i p r z y t e c h -n i c e k r e o w a -n i a o c h a t e r ó w r o m a -n t y c z -n y c h p o s ł u g i w a l i s i ę m e t o d ą p r z y p o m i n a j ą c ą r e p r o d u k o w a n i e n i e s k o ń c z o n e j i l o ś c i o d b i t e k z k l i s z f o t o g r a f i c z n y c h . Z a u w a ż y l i t o b a d a c z e o o e m a t u r o m a n t y c z n e q o - W i K t o r 2 y r m u n s k i5 i Z y g m u n t Z b y r o w s k i ^ ’ , k t ó r z y o r z y r e k o n s t r u k -c j i w y g l ą d u z e w n ę t r z n e g o b o h a t e r ó w p o e m a tó w B y r o n a , P u s z k i n a , Ler*- m o n t o w a i i n n y c h p o e t ó w w y o d r ę b n i l i w s p ó l n e , p o w t a r z a j ą c e s i e e - l e m e n t y . Z ł o ż y ł y s i ę o n e n a o k r e ś l o n y s t e r e o t y p , e k s p o n u j ą c y z w i ą z e k c e c h z e w n ę t r z n y c h z e s t a n a m i p s y c h i c z n y m i o p i s y w a n y c h p o -s t a c i . W m y ś l t e j k o n w e n c j i b o h a t e r r o m a n t y c z n y b y ł m ł o d z i e ń c e m o g ę s t y c n c z a r n y c h w ł o s a c h , s p a d a j ą c y c h n a r a m i o n a . K o l o r w ł o s ó w

K o n trastow a ł

z b l a d ą t w a r z ą . P o o r a n e z m a r s z c z k a m i w y s o k i e c z o ł o ś w i a d c z y ł o o p r z e b y t y c h c i e r p i e n i a c h . O k o l i c z n o ś ć t ę d o d a t k o w o p o d k r e ś l a ł y w y c h u d ł e p o l i c z k i , dumn e s p o j r z e n i e i s z y d e r c z y u - ś m i e c a . I l o ś ć e p i t e t ó w s k ł a d a j ą c y c h s i ę n a p o r t r e t z e w n ę t r z n y r o -m a n t y k a b y ł a z r ó ż n i c o w a n a , a l e w y m i e n i o n e o k r e ś l e n i a s t a n o w i ł y " ż e l a z n y " r e p e r t u a r ś r o d k ó w w y k o r z y s t a n y c h p r z y t w o r z e n i u w i -z e r u n k ó w p o s t a c i l i t e r a c k i c h . P o r t r e t y t a k i e p o z b a w i o n e b y ł y i n -d y w i -d u a l i z a c j i i . n i e p o w t a r z a l n o ś c i . M o g ły ś m i a ł o " w ę d r o w a ć " d o d z i e ł a c h a r t y s t y c z n y c h , b e z u s z c z e r b k u d l a w a r s t w y f a b u l a r n e j . S am i z r e s z t ą r o m a n t y c y m i e l i ś w i a d o m o ś ć u n i w e r s a l n o ś c i k r e o w a n y c h 4

J . M a n n , P o e tik a r u ssko g o rom an tizm a, Moskwa 1976, e . 263.

J W. Ż y r n r u n s k i j , B ajtem i P u s z k in , L en i n g ra d 1978, s . 124-136. Ù Z. Z b y r o w s k i , R o s y js k i poemat ro m a n tycz ny , Wrocław 1981, a. 27-3 1.

(4)

w t e n s p o s ó b p o s t a c i . W y s t a r c z y p r z y w o ł a ć " E u g e n i u s z a O n i e g i n a " . > W d r u g i m r o z d z i a l e t o g o “ r o m a n s u w i e r s z e m " P u s z k i n p r z y o p i s i e w y-g l ą d u z e w n ę t r z n e y-g o O l y-g i d a j e c z y t e l n i k o m s y m o t o m a t y c z n ą r a d ę : . . . w e ź c i e romans j a k i k o l w i e k , A da wam p o r t r e t j e j dokładny Wymalwany w ta inie tnk! ( p r z e k ł . Adama Ważyka) S ł o w a p o w y ż s z e m o ż n a z p o w o d z e n i e m z a s t o s o w a ć w o d n i e s i e n i u d o d r a m a t u B i e l i ń s k i e g o . W p r a w d z i e a u t o r n i e p r e z e n t u j e c z y t e l - n iK om r o z w i n i ę t e g o o p i s u w y g l ą d u z e w n ę t r z n e g o K a l i n i n a , a l e n a p o d s t a w i e r z u c a n y c h m im o ch o d e m d y g r e s j i , u w a g w d i d a s k a l i a c h o r a z w y p o w i e d z i n a r z e c z o n e j D y m i t r a Z o f i i L e s i ń s k i e j , m o ż n a b e z t r u d u o d t w o r z y ć p o r t r e t b o h a t e r a - r o m a n t y k a . T o s a m o n a l e ż y p o w i e d z i e ć o Z o f i i , s c h a r a k t e r y z o w a n e j p r z e z K a l i n i n a w k o n w e n c j i r o m a n t y -c z n e j : -c z a r n e , żyw e o -c z y , p ł o m i e n n e i d um n e s p o j r z e n i e , s ł o d k i g ł o s , c z a r u j ą c y u ś m i e c h i n i e z w y k ł a u r o d a , k t ó r a w y w a r ł a n a w r a -ż l i w y m o o h a t e r z e w i e l k i e w r a -ż e n i e 7 . B i o g r a f i a K a l i n i n a o b f i t u j e w w i e l e " b i a ł y c h p l a m " , n i e d o p o -w i e d z e ń , a n a -w e t z a g a d k o w y c h m o m en t ó w . A u t o r s y g n a l i z u j e z a p o -ś r e d n i c t w e m m o n o l o g ó w k o n f e s y j n y c h D y m i t r a j e d y n i e n a j w a ż n i e j s z e w y d a r z e n i a z j e g o ż y c i a . R ó w n i e ż i p o d t y m w z g l ę d e m B i e l i ń s k i s z u -k a ł i n s p i r a c j i w l i t e r a t u r z e r o m a n t y c z n e j , k t ó r a s t w o r z y ł a s c h e -m a t y c z n ą , u o g ó l n i o n ą w e r ą j ę b i o g r a f i c z n ą . T e c h n i k a k o n s t r u o w a n i a d r o g i ż y c i o w e j t y p o w e g o r o m a n t y k a p r z y p o m i n a d o p e w n e g o s t o p n i a o g l ą d a n i e a l b u m u z p a m i ą t k o w y m i f o t o g r a f i a m i , n a k t ó r y c h u t r w a l o -n o p r z e ł o m o w e m o m e n t y z d z i e c i ń s t w a , m ł o d o ś c i i w i e k u d o j r z a -ł e g o . b i e l i ń s k i r ó w n i e ż p r z e p r o w a d z a t a k ą s e l e k c j ę , o g r a n i c z a j ą c s i ę d o p o d a n i a j e d y n i e f a k t ó w n i e z b ę d n y c h d o z a i s t n i e n i a k o n f l i k t u r o m a n t y c z n e g o . D o w i a d u j e m y s i ę w i ę c , ż e K a l i n i n j u ż w d z i e c i ń -s t w i e u j a w n i a ł c e c h y w y n o s z ą c e g o p o n a d p r z e c i ę t n y c h " z j a d a c z y c h l e n a " . P r z y c z y n i ł a s i ę d o t e g o w z n a c z n y m s t o p n i u w e d ł u g j e -g o z w i e r z e n i a - " b o s k a s i ł a p o e z j i , k t ó r a d o s t a r c z y ł a mi ś w i ę t y c h n a m i ę t n o ś c i , n i e p o j ę t y c h d l a z w y k ł y c h l u d z i " ( s . 5 3 3 ) . L e k t u r a 7 W. С, В i e 1 i n i к i j , S o b r a n l j e s o c z i n i e n i j w d i e w i a t l to n a ch , t . t , Moskwa 1976, ». 534. Cytaty г "D y m i tra K a l i n i n a " podajemy wedłu g t e j e d y c j i , zaznacz aj 4C w t e k ś c i e s t r o n y .

(5)

d z i e ł r o m a n t y c z n y c h r o z b u d z i ł a w D y m i t r z e n i e u ś w i a d a m i a n ą w c z e -ś n i e j p r z e z n i e g o o l b r z y m i ą s f e r ą e m o c j i i u c z u ć , u k r y w a n y c h p o d m a s k ą o b o j ę t n o ś c i . W r o z m o w i e z p r z y j a c i e l e m o k r e ś l a s i ę m ia n e m w u l k a n u p o k r y t e g o l o d e m ( s . 5 3 2 ) . O d t ą d z a c z y n a o o e n i a ć w ł a s n e ż y c i e i p o s t ę p o w a n i e w w y m i a r a c h b o h a t e r a r o m a n t y c z n e g o . M i a ł k u t e m u o d p o w i e d n i e p r e d y s p o z y c j e , t k w i ą c e g ł ó w n i e w s f e r z e s p o ł e c z -n e j 1 u c z u c i o w e j . W y c h o w a ł s i ę b o w i e m j a k o s i e r o t a , s y n c h ł o o a p a ń s z c z y ź n i a n e g o , p o d o p i e k ą z i e m i a n i n a L e s i ń s k i e g o . O k o l i c z n o ś ć t a n i e j e s t b e z z n a c z e n i a d l a n a s z e g o b o h a t e r a , k o m p l i k u j ą c j e g o n i e ł a t w e ż y c i e . W p r a w d z i e d o b r o c z y ń c a t r a k t u j e g o n i e m a l j a k s y -n a , a l e s t o s u -n e k t a k i w z b u d z a n i e n a w i ś ć p o z o s t a ł y c h c z ł o n k ó w r o -d z i n y I k s i ń s k i e g o -d o " n i e w o l n i k a ” . T a k i m b o w i e m m i an em n a z y w a j ą n a j c z ę ś c i e j K a l i n i n a . T e n z a ś , d o t k n i ę t y w s w e j d u m i e , p o d m a s k ą o b o j ę t n o ś c i i p o g a r d y u k r y w a p r a w d z i w e u c z u c i a t r a g i c z n e j o s o b o -w o ś c i . P r o -w a d z i t o d o o s a m o t n i e n i a , w y o b c o w a n i a b o h a t e r a z w r o -g i e -g o mu ś r o d o w i s k a , c o b y ł o r y s e m z n a m i e n n y m d l a r o m a n t y k ó w . W u s t a K a l i n i n a w k ł a d a B i e l i ń s k i z n a m i e n n e w y z n a n i e r o m a n t y c z n e g o i n d y w i d u a l i z m u : "2y ł e m w domu m o j e g o d o b r o c z y ń c y w y o b c o w a n y o d w s z y s t k i c h " ( s . 5 3 1 ) . S y t u a c j a t a k a d o p r o w a d z i ł a D y m i t r a d o p r ó b y u c i e c z k i od p r z e -k l ę t e j r z e c z y w i s t o ś c i w ś w i a t m a r z e ń i f a n t a z j i , a t o z k o l e i c z y n i ł o z n i e g o m i z a n t r o p a , s t r o n i ą c e g o o d l u d z i i w ą t p i ą c e g o w s e n s d a l s z e j e g z y s t e n c j i . Z g o d n i e z e s c e n a r i u s z e m u t w o r u r o m a n -t y c z n e g o w y b a w i e n i e m d l a K a l i n i n a j e s t m i ł o ś ć . S i l n e u c z u c i e d o o ó r k i L e s i ń s k i e g o - Z o f i i - p r z e d s t a w i o n e z o s t a ł o w d r a m a c i e B i e -l i ń s k i e g o w e d ł u g w s z e l k i c h r e g u ł r z ą d z ą c y c h t z w . m i ł o ś c i ą r o m a n -t y c z n ą . Za j e j d o m i n a n t ę u w a ż a s i ę p o t o c z n i e w i e l k ą n a m i ę t n o ś ć o t r a g i c z n y m p o d ł o ż u . N a w et w z a j e m n o ś ć n a p o t y k a n a p r z e s z k o d y n i e d o p o k o n a n i a , a j e d y n y m r o z w i ą z a n i e m d y l e m a t ó w m i ł o s n y c h j e s t n i e r z a d k o s a m o b ó j c z a ś m i e r ć . S t a n i s ł a w W a s y l e w s k i w k s i ą ż c e "O m i ł o ś c i r o m a n t y c z n e j " p i -s a ł : " M i ł o ś ć r o m a n t y c z n a o b m y ś l a t o r t u r y s t r a s z n e i n a j s ł o d s z e . D a j e p o z n a ć s ł o d y c z e ł e z i r o z k o s z c i e r p i e n i a , u c i e c h ę r o z p a c z y , n i e n a w i ś ć z a d o w o l e n i a , n i e n a s y t t ę s k n o t y . S t w o r z y ł a c a ł ą n o w ą g s k a l ę p r z y j e m n y c h , z g o ł a n i e s p o d z i e w a n y c h b ó l ó w " P o w y ż s z e s ł o w a m o ż n a z p o w o d z e n i e m z a s t o s o w a ć d o z w i ą z k u ł ą -8 S. W a s y l e w s k i , O m i ł o ś c i r o m an t y czn e j, [ w : ] M. S t r a - s z e w s k a . Romantyzm, Warszawa 1977, s . 252.

(6)

c z ą c e g o D y m i t r a i Z o f i ę . O b o j e s ą o r z e k o n a n i o swym w i e l k i m u - c z u c i u i k o n i e c z n o ś c i p o s ł u s z e ń s t w a w o b e c n a k a z ó w s e r c a . “M i ł o ś ć - t o b o s k a n a m i ę t n o ś ć , k t ó r a byw a u d z i a ł e m t y l k o w z n i o s ł y c h i - s t o t " - p o w i e Z o f i a d o s w e j g u w e r n a n t k i R u d l n e j ( s . 5 9 0 ) . Z k o l e i D y m i t r , w y g ł a s z a j ą c y w o b e c n o ś c i p r z y j a c i e l a S u r s k i e g o p ł o m i e n n e t y r a d y o p o t ę d z e w s z e c h o g a r n i a j ą c e j m i ł o ś c i , j e s t p r z e k o n a n y , ż e w ł a ś n i e t o u c z u c i e c z y n i z n i e g o n i e p r z e c i ę t n ą j e d n o s t k ę r ó w n ą b o -gom. U k a z a n a p r z e z B i e l i ń s k i e g o h i s t o r i a m i ł o ś c i p o w i e l a e r o t y c z n e s z a b l o n y l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j , m a j ą c e j o g r o m n y u d z i a ł w p r o c e -s i e k -s z t a ł t o w a n i a -s i ę m o d e l u p r z e ż y ć i n t y m n y c h . Znowu w a r t o s i ę g -n ą ć d o P u s z k i n o w s k i e g o " E u g e n i u s z a O n i e g i n a " , a b y n a p r z y k ł a d z i e T a t i a n y z i l u s t r o w a ć p o w y ż s z ą p r a w i d ł o w o ś ć . B o h a t e r k a p o e m a t u , w y-c h o w a n a n a l e k t u r z e p o w i e ś y-c i R o u s s e a u i R i c h a r d s o n a , i d e n t y f i k u j e r e a l n e ż y c i e z e ś w i a t e m f i k c j i l i t e r a c k i e j , r o z c i ą g a j ą c n a s f e r ę ( r z e c z y w i s t o ś c i w z o r c e c z y t e l n i c z e . B o h a t e r o w i e d r a m a t u B i e l i ń s k i e g o p o k o c h a l i s i ę " o d p i e r w s z e q o w e j r z e n i a " . T a k i e g o w ł a ś n i e o k r e ś l e n i a , s t a n o w i ą c e g o z a r a z e m w y -r ó ż n i k m i ł o ś c i -r o m a n t y c z n e j , u ż y w a D y m i t -r w r o z m o w i e z S u r s k l m ( s . 5 3 4 ) . w w y g ł o s z o n y m w o b e c p r z y j a c i e l a m o n o l o g u , l i r y c z n y m Ka-l i n i n o p o w i a d a d z i e j e s w e g o u c z u c i a d o Z o f i i , d a j ą c w y r a z p r z e -ś w i a d c z e n i u , ż e o b o j e s ą s t w o r z e n i d l a s i e b i e . Z a t r z y m a j m y s i ę n a m o m e n c i e w y z n a n i a m i ł o s n e g o . S t a ł o s i ę t o w s a d z i e p o d c z a s l e k -t u r y -t r a g e d i i " F i n g a l " W ł a d y s ł a w a O z i e r o w a . o d c z y t a n a p r z e z Dymi-t r a s c e n a m i ł o s n e g o r e n d e z - v o u s F i n g a l a i M o in y s p o w o d o w a ł a z j a -w i s k o u t o ż s a m i e n i a s i ę m y ś l i 1 s y t u a c j i b o h a t e r ó w k s i ą ż k o w y c h z r e a l n y m i . K a l i n i n w s p o m i n a : " Z a p o m n i a ł e m o t r a g e d i i , M o i n i e i F i n - g a l u - t y l k o j e g o s ł o w a w y l e w a ł y s i ę z m o i c h u s t j a k o g n i s t a r z e -k a Z o f i a z r o z u m i a ł a , oo c z u j ę i d o k o g o o d n o s i s i ę m o n o l o g F i n g a l a . M o j e p ł o m i e n n e s p o j r z e n i a p o ż e r a ł y j ą , s e r c e w a l i ł o j a k m ł o t e m , t w a r z p ł o n ę ł a , c a ł y d r ż a ł e m , g ł o s z a m i e r a ł n a m o i c h u - s t a c h . . . i w s z y s t k o z a p o m n i a ł e m . . . p a m i ę t a m t y l k o , ż e r z u c i ł e m s i ę w o b j ę c i a m o j e j p r z y j a c i ó ł k i i k r z y k n ą ł e m u r y w a n y m g ł o s e m : " Z o f i o , c z y m n i e k o c h a s z ? " O g n i s t y p o c a ł u n e k i c z a r o w n e s ł o w o " ko-c h a m “ b y ł y j e j o d p o w i e d z i ą " ( s . 5 3 6 ) . K o c h a n k o w i e m o g l i j u ż - w e d l e o k r e ś l e ń D y m i t r a - " w y p i ć d o d o a p u c h a r m i ł o ś c i i n a m i ę t n o ś c i " C s . 5 3 6 ) . A l e o s i ą g n i ę c i e p e ł n e g o s z c z ę ś c i a z a k ł ó c a ł a im ś w i a d o m o ś ć , ż e n a d r o d z e d o o ł t a r z a p i ę -t r z ą s i ę -t r u d n o ś c i n i e do p o k o n a n i a . I n a c z e j z r e s z t ą b y ć n i e

(7)

mo-g ł o . M i ł o ś ć r o m a n t y c z n a j u ż w s w e j i s t o c i e n a c e c h o w a n a j e s t t r a -g i z m e m , "w p r a k t y c e o b i e c u j e n i e s z c z ę ś c i e i c i e r p i e n i e , r o z p a c z i A s z a l e ń s t w o " Z a s a d n i c z a p r z e s z k o d a p o l e g a ł a n a p r z y n a l e ż n o ś c i k o c n a n k ó w d o r ó ż n y c h w a r s t w s p o ł e c z n y c h . W p r a w d z i e o b o j e n i e u - z n a j ą p r z e s ą d ó w k l a s o w y c h , b u n t u j ą c s i ę p r z e c i w w i ę z o m n a k ł a d a n y m n a " z w i ą z e k s e r c " p r z e z o b y c z a j e i k o n w e n a n s e , a l e r o d z i n a Z o f i i b y ł a i n n e g o z d a n i a . J u ż s a m a m y ś l o m o ż l i w y m m e z a l i a n s i e c ó r k i o - b u r z a ł a L e s l r i s k i c h . P o d j ę l i o n i d e c y z j ę n a t y c h m i a s t o w e g o w y d a n i a Z o f i i z a k s i ę c i a K i z i a j e w a , c i e s z ą c e g o s i ę r e o u t a c j ą u w o d z i c i e l a . B i e l i ń s k i i d z i e z a t e m ś l a d e m t r a d y c y j n e g o w ą t k u r o z p o w s z e c h n i o n e -g o w l i t e r a t u r z e e u r o p e j s k i e j d z i ę k i p o w i e ś c i e o i s t o l a r n e j R o u s -s e a u " J u l i a a l b o Nowa H e l o i z a " , z n a c z n i e g o m o d y f i k u j ą c . P r z e r a ż o n y p e r s p e k t y w ą u t r a c e n i a n a r z e c z o n e j D y m i t r p o s t a n a -w i a d z i a ł a ć , a l e -w ł a ś n i e -w t e d y j a w i s i ę p r z e d c z y t e l n i k i e m j a k o t y p o w y r o m a n t y k , r o z d z i e r a n y w e w n ę t r z n y m i s n r z e c z n o ś c i a m i , p o p a - d a j ą c y w s k r a j n o ś c i , n i e k o n t r o l u j ą c y sw v ch m y ś l i 1 c z y n ó w . P r z y -c z y n i a s i ę d o t e g o j e s z -c z e f a t a l n a o k o l i c z n o ś ć ś m i e r c i d o b r o c z y ń -c y . i l i s t u j e g o s p a d k o b i e r -c ó w K a l i n i n d o w i e d z i a ł s i ę , ż e p r z y g o -t o w a n y u p r z e d n i o p r z e z L e s i ń s k i e g o a k t w y z w o l e n i a z o s t a ł o b e c n i e z n i s z c z o n y i o t o n o w i w ł a ś c i c i e l e o r o p o n u j ą swemu " n i e w o l n i k o w i " f u n k c j ę l o k a j a w i c h dom u. R z u c o n a o b e l g a w p r a w i a D y m i t r a w i s t -n ą f u r i ę . B o h a t e r z a c z y n a p o s t ę p o w a ć j a k r o m a n t y c z n y s z a l e n i e c , z a t r a c a j ą c r e a l i s t y c z n ą o c e n ę s y t u a c j i . P o d s u n i ę t y mu p r z e z S u r - s k i e g o p l a n p o t a j e m n e g o ś l u b u z Z o f i ę p o c z ą t k o w o a k c e p t u j e , a l e w d e c y d u j ą c e j c h w i l i e m o c j e z a g ł u s z a j ą z d r o w y r o z s ą d e k . K a l i n i n n i e o c z e k i w a n i e z j a w i a s i ę w domu L e s l r i s k i c h , w y g ł a s z a n a m i ę t n ą t y -r a d ę p r z e c i w p r a w u p a ń s z c z y ź n i a n e m u , a n a s t ę o n i e w y s t r z a ł e m z p i s t o l e t u p o z b a w i a ż y c i a s w e g o p r z e ś l a d o w c ę - A n d r z e j a L e s i ń s k i e - g o , b r a t a Z o f i i . D a l e j a k c j a r o z w i j a s i ę j a k w krwaw ym m e l o d r a m a c i e . K a l i n i n a a r e s z t o w a n o i w t r ą c o n o d o w i ę z i e n i a . Z d o ł a ł j e d n a k w y r w a ć s i ę n a w o l n o ś ć i o d n a l e ź ć Z o f i ę . K o c h a n k o w i e n i e w i d z ą c s z a n s n a o o ł ą - c z e n i e s i ę w ę z ł e m m a ł ż e ń s k i m p o d e j m u j ą d e c y z j ę D O D e ł n i e n i a s a -m o b ó j s t w a , z g o d n i e z n a j c z ę s t s z y m f i n a ł e m s c e n a r i u s z a r o m a n t y c z -n e j l o v e s t o r y . D y m i t r n a ż y c z e n i e Z o f i i w b i j a k i n d ż a ł w j e j s e r -c e i s a m p r z y g o t o w u j e s i ę d o r o z s t a n i a z e ś w i a t e m . Z a n i m t o j e d -n a k -n a s t ą p i l o s j e s z c z e r a z o k r u t n i e d o ś w i a d c z y b o h a t e r a . K a l l -M. P i w i li g к a , M iło ść lo a a n ty c z n a , Кraków-Wrocłau 1984, s . 577.

(8)

n i n d o w i a d u j e s i ę , ż e z m a r ł y L e s i ń s k i b y ł j e g o o j c e m , z a b i t y An-d r z e j - b r a t e m , a Z o f i a - . s i o s t r ą . B i e l i ń s k i d o d a t k o w o k o m o l i k u - j e d r a m a t y c z n e p o ł o ż e n i e b o h a t e r ó w p r z e z w p r o w a d z e n i e m ot yw u m i -ł o ś c i k a z i r o d c z e j , s p r z e c z n e j z p r a w a m i s p o ł e c z e ń s t w a 1 n a t u r y . T a k j ą p o j m u j e r ó w n i e ż K a l i n i n , w s y m b o l i c z n e j s c e n i e s a m o b ó j s t w a z r y w a z r ą k k a j d a n y z e s ł o w a m i " Ż y ł e m j a k w o l n y c z ł o w i e k i w o l n y u m i e r a m " ( s . 6 0 8 ) . J e s t t o j e s z c z e j e d e n do w ó d n a r o m a n t y c z n y r o d o w ó d b o h a t e r a p r o t e s t u j ą c e g o p r z e c i w b e z p r a w i u i t y r a n i i w i m i ę I d e a ł ó w w o l n o - ś c i o w y c n , z a k t ó r e r o m a n t y c y s k ł a d a l i ż y c i e w o f i e r z e . S y m bol em p r z e m o c y i z n i e w o l e n i a c z ł o w i e k a s ą d l a D y m i t r a k a j d a n y . Mówi o t y m w p r o s t w p r z e d ś m i e r t n e j s c e n i e k r u s z e n i a o k ó w : " S y m b o l h a - n i e o n e g o n i e w o l n i c t w a - p r e c z z m o i c h o c z u " ( s . 6 0 7 ) . T e n o s t a -t n i g e s -t ś w i a d c z y o m e t a m o r f o z i e b o h a t e r a , u ś w i a d a m i a j ą c e g o s o -b i e s p o ł e c z n y s e n s p r a w a p a ń s z c z y ź n i a n e g o . W i d a ć t o w y r a ź n i e w w y g ł o s z o n y m p r z e d p o p e ł n i e n i e m s a m o b ó j s t w a m o n o l o g u , n a l e ż ą c y m d o n a j w i ę k s z y c h o s i ą g n i ę ć u t w o r u B i e l i ń s k i e g o , p o c z ą t k o w e s ł o w a o s -k a r ż e n i a - " S -k ą d p o c h o d z i t o z g u b n e D r a w o , n a m ocy k t ó r e g o j e d n i l u d z i e c z y n i ą z i n n y c h sw y c h n i e w o l n i k ó w , p o z b a w i a j ą c i c h n a j -w i ę k s z e g o s k a r b u - -w o l n o ś c i ? " ( s . 6 0 3 ) - p r z y p o m i n a j ą " P o d r ó ż z P e t e r s b u r g a d o Moskwy*. A l e r ó w n i e i s t o t n y m j e s t s t w i e r d z e n i e , i ż t y t u ł o w y b o h a t e r , p r a g n ą c y p o c z ą t k o w o j a k P u s z k i n o w s k i A l e k o w o l n o ś c i t y l k o d l a s i e b i e , p o d w pły we m d o z n a n y c h n i e s z c z ę ś ć s t a -j e s i ę b u n t o w n i k i e m r o m a n t y c z n y m p r z e m a w i a j ą c y m w i m i e n i u z b i o -r o w o ś c i , z n i e w o l o n e j p r z e z s y s t e m p a ń s z c z y ź n i a n y . T a k w i ę c B i e -l i ń s k i d o p u s z c z a m o ż l i w o ś ć p o d w ó j n e j i n t e r p r e t a c j i p r o b l e m u w o l -n o ś c i - w k a t e g o r i a c h i n d y w i d u a l n y c h i s p o ł e c z n y c h , c o n a d a j e j e -g o d r a m a t o w i p o d t e k s t p o l i t y c z n y * ^ * J a k k a ż d y r o m a n t y k j e s t K a l i n i n p o s t a c i ą t r a g i c z n ą . Ź r ó d e ł j e g o t r a g e d i i n a l e ż y s z u k a ć n i e t y l k o w z j a w i s k a c h s o o ł e c z n y c h , a l e r ó w n i e ż f i l o z o f i c z n o - r e l i g i j n y c h . Mamy t u n a m y ś l i c z ę s t o p o j a w i a j ą c y s i ę w l i t e r a t u r z e r o m a n t y c z n e j p r o b l e m f a t a l i z m u , p o -g l ą d u , w e d ł u -g k t ó r e -g o w s z y s t k i e z d a r z e n i a z a c h o d z ą c e w ś w i e c i e u - z a l e ż n i o n e s ą o d j e d n e j p r z y c z y n y t r a n s c e n d e n t n e j , z n a j d u j ą c e j s i ę p o z a z a s i ę g i e m d o ś w i a d c z e n i a l u d z k i e g o . W p r z e k o n a n i u s a m e g o K a l i n i n a t a k i m i f a t a l n y m i c z y n n i k a m i s ą j e g o p o c h o d z e n i e s p o ł e

-M. P o l а к o w, W issa rio n B i e l i ń s k i j . L lc zn o s t'~ i d i e i r ep ac ha, Mo-skwa I960, 8. 75.

(9)

c z n e i m i ł o ś ć k a z i r o d c z a . Oba t e z j a w i s k a d e t e r m i n u j ą p o s t ę p o -w a n i e b o n a t e r a , z g<5r y s k a z u j ą c n a n i e p o w o d z e n i e w s z e l k i e p r ó b y p o s z u k i w a n i a r a d y k a l n y c h r o z w i ą z a ń . D y m i t r c z ę s t o mówi o w r o g i m l o s i e , o k r u t n y m p r z e z n a c z e n i u , z e m ś c i e c i ą ż ą c e g o n a d n i m f a t u m . " C zy może z w y k ł y ś m i e r t e l n i k u c i e c o d s w e g o p r z e z n a c z e n i a ? " z a p y t u j e w p i ą t y m a k c i e ( в . 6 0 7 ) . N i e j e s t t o t y l k o p y t a n i e r e -t o r y c z n e . B o h a t e r z n a o d p o w i e d ź . J e s t g ł ę b o k o p r z e ś w i a d c z o n y o f a t a l i e t y c z n y m u w a r u n k o w a n i u l u d z k i e j e g z y s t e n c j i . B u n t u j e s i ę p r z e c i w k o t a k u r z ą d z o n e m u ś w i a t u , s k a z u j ą c e m u b e z b r o n n ą j e d n o s t -k ę n a b e z s i l n o ś ć , p o g o d z e n i e s i ę z r z e c z y w i s t o ś c i ą . D o k o n a n e p r z e z K a l i n i n a z b r o d n i e s ą r o z p a c z l i w y m a k t e m p r o t e s t u , w y z w a n i e m r z u c o n y m o k r u t n e m u l o s o w i , k t ó r y z e s z l a c h e t n e g o c z ł o w i e k a c z y n i p r z e s t ę p c ę . Z p e s y m i s t y c z n ą t o n a c j ą d r a m a t u w s p ó ł b r z m i m o t t o z a -c z e r p n i ę t e p r z e z B i e l i ń s k i e g o z p o e m a t u P u s z k i n a " C y g a n i e " . C hy-b a n i e p r z y p a d k o w o a u t o r " D y m i t r a K a l i n i n a " w y b r a ł d w u w i e r s z mó-w i ą c y o " f a t a l n y c h n a m i ę t n o ś c i a c h " i b e z s i l n o ś c i c z ł o w i e k a w o b e c l o s u : X wsiudu s t r a u t i rokcwyje I ot sudie b z a s z c z i t y n i e t l W ś w i e t l e d o t y c h c z a s o w y c h uw ag p r z y n a l e ż n o ś ć K a l i n i n a d o g a -l e r i i p o s t a c i r o m a n t y c z n y c h n i e b u d z i ż a d n y c h w ą t p l i w o ś c i . Sam a u t o r we w s t ę p i e d o " D y m i t r a K a l i n i n a " w s k a z a ł n a k i l k a c e c h o p r o w e n i e n c j i r o m a n t y c z n e j : p ł o m i e n n a d u s z a ,

n a m ię tn ie

D o s z u k u j ą -c a p i ę k n a 1 i d e a ł u , s k ł o n n a do m e d y t a c j i i z n a j d u j ą c a s i ę w k o n -f l i k c i e , n i e z d o l n a do c z y n ó w , w a l c z ą c a z w ł a s n ą s ł a b o ś c i ą i d ą -ż ą c a

do

c z e g o ś n i e o k r e ś l o n e g o . M oż n a

D o sta w ić p y t a n i e ,

c z y K a-l i n i n w y c z e r p u j e w s z y s t k i e s p o s o b y p r e z e n t a c j i r o m a n t y c z n e j " d ra -m a t i s p e r s o n a e " ? Z p e w n o ś c i ą n i e , g d y ż ż a d e n b o h a t e r l i t e r a c k i n i e w y s t ę p u j e w p o s t a c i " c z y s t e j " , p o d o b n i e j a k ż a d n e d z i e ł o n i e r e a l i z u j e w s z y s t k i c h z a s a d r z ą d z ą c y c h p r ą d e m a r t y s t y c z n y m , d o k t ó r e g o p r z y p o r z ą d k o w u j e go i n t e n c j a t w ó r c y . B i e l i ń s k i n a r u s z a k o n c e p c j ę t y p o w o ś c i K a l i n i n a j a k o r o m a n -t y k a p r z e z w p r o w a d z e n i e do d r a m a t u k o n t r a s t u j ą c e j z n i m p o s t a c i S u r s k i e g o . J e s t t o s e r d e c z n y p r z y j a c i e l D y m i t r a , z a w s z e b e z i n t e -r e s o w n i e s p i e s z ą c y mu z r a d ą i p o m o c ą . W t e n s p o s ó b B i e l i ń s k i ś w i a d o m i e n a r u s z y ł 2a s a d ę i z o l a c j i , w y o b c o w a n i a K a l i n i n a i j e g o s a i r o t n i c t w a - c o b y ł o i n t e g r a l n y m s k ł a d n i k i e m b o h a t e r a - r o m a n t y k a .

(10)

W i s t o c i e D y m i t r n i e n a l e ż y do t a j e m n i c z y c h , z a g a d k o w y c h p o s t a -c i , n i e a k -c e p t o w a n y -c h p r z e z o t o c z e n i e . D o s k o n a l e r o z u m i e g o S u r - s k i , c o z r e s z t ą p r a k t y c z n i e n i e ma w i ę k s z e g o z n a c z e n i a , g d y ż i n -d y w i -d u a l i s t a i e g o i s t a K a l i n i n n i e p o d d a j e s i ę s i l e a r g u m e n t ó w k o l e g i . Co w i ę c e j , t r a k t u j e g o j a k o s w o j e g o a n t a g o n i s t ę , o p o n e n -t a i d e o w e g o . T a k i e u s y t u o w a n i e p o s t a c i d z i a ł a j ą c y c h w " o p o w i e ś c i d r a m a t y c z n e j 1* b y ł o r ó w n i e ż c e l o w y m z a m i e r z e n i e m B i e l i ń s k i e g o p o d -p o r z ą d k o w a n y m m o ż l i w i e w s z e c h s t r o n n e j a n a l i z i e o s o b o w o ś c i K a l i -n i -n a . 1V»órcy d z i e ł r o m a n t y c z n y c h c z ę s t o s i ę g a l i d o t e c h n i k i k o n -t r a s -t o w e g o z d e r z e n i a dwóch b o h a t e r ó w o d i a m e t r a l n i e o d m i e n n y c h c h a r a k t e r a c h , a b y w t e n s p o s ó b w y d o b y ć w s z y s t k i e a s p e k t y a n t y - n o m i c z n e j n a t u r y r o m a n t y k a . P o d o b n y s p o s ó b p r e z e n t a c j i p o s t a c i l i -t e r a c k i c h m i a ł j u ż w p i ś m i e n n i c t w i e r o s y j s k i m p e w n ą t r a d y c j ę , w y-k o r z y s t a n ą p r z e z B i e l i ń s y-k i e g o . C h r o n o l o g i c z n i e n a j w c z e ś n i e j z a -s t o -s o w a ł t a k i - p o m y -s ł M i k o ł a j K a r a m z i n w n o w e l i " U c z u c i o w y i z i m -n y* ( C z u w s t w i t i e l n y j i c h o ł o d n y j , 1 8 0 3 ) , n o s z ą c e j p o d t y t u ł "Dwa c h a r a k t e r y " . P ó ź n i e j w p r o w a d z i ł go P u s z k i n d o " E u g e n i u s z a O n i e -g i n a " . C h a r a k t e r y s t y k ę dwu p r z y j a c i ó ł - O n i e g i n a i L e ń s k i e g o - z p o w o d z e n i e m m o ż n a p r z e n i e ś ć d o u t w o r u B i e l i ń s k i e g o . W s z c z e g ó l n o -ś c i n i e z m i e r n i e t r a f n a w y d a j e s i ę n a s t ę p u j ą c a o c e n a , z ł o ż o n a z a n t y t e z : Ja k potok r óż n i s i ę od g ł a z u , Od pcozy w i e r s z , lód od p ł o m i e ni a , Tak różne dwa u s po so bi e ni a

Zetknęły s i ę ze sobą-. ( p r z e k t . Adama Ważyka) W i s t o c i e B i e l i ń s k i w p r o w a d z i ł d o d r a m a t u dwa t y p y k o n f l i k -t ó w ; s p o ł e c z n y ( s z l a c h e c k a r o d z i n a L e s i ń s k i c h K a l i n i r i ) i i d e o -w y , o d z -w i e r c i e d l a j ą c y z d e r z e n i e s i ę ' dw óch p r z e c i w s t a w n y c h p o s t a w ż y c i o w y c h - r o m a n t y c z n e j i r e a l i s t y c z n e j . S u r s k i u s t a w i c z n i e ś c i ą -g a p r z y j a c i e l a z o b ł o k ó w n a z i e m i ę , p r z e r y w a j e g o p a t e t y c z n e mo-n o l o g i p r o z a i c z mo-n y m i r e p l i k a m i , p r z e k ł a d a j ą c n a d e m o c j e ż e l a z n e p r a w a l o g i k i . W u t w o r z e p e ł n i n i e t y l k o r o l ę m e n t o r a , a l e j . n a u c z y c i e l a m ł o d s z e g o k o l e g i . P r ó b u j e r ó w n i e ż , c h o c i a ż b e z s u k c e s u , z d y s k r e -d y t o w a ć i -d e a l i s t y c z n y ś w i a t o p o g l ą d K a l i n i n a , ( p o d o b n y p o j e d y n e k

(11)

s ł o w n y p r z e d s t a w i c i e l a r o m a n t y c z n e j

Dostawy

i t r z e ź w e g o r e a l i -s t y w y k o r z y s t a p ó ź n i e j I w a n G o n c z a r o w w p o w i e ś c i " Z w y k ł a h i s t o -r i a " ) . K a l i n i n a w i e l e ł ą c z y z b o h a t e r a m i p o e m a t ó w B y r o n a . B y ł y t o n i e p r z e c i ę t n e i n d y w i d u a l n o ś c i , m i o t a n e b u r z l i w y m i n a m i ę t n o ś c i a m i , c i e r p i ą c e z p o w o d u n i e s z c z ę ś l i w e j m i ł o ś c i , n a p i ę t n o w a n e z b r o d n i ą ”, z u u n t o w a n e p r z e c i w p o r z ą d k o w i s p o ł e c z n e m u . C e c h o w a ł a i c h n e q a c j a r z e c z y w i s t o ś c i , p e s y m i s t y c z n y p o g l ą d n a ż y c i e , w y o l b r z y m i e n i e c i e r p i e ń d u s z y z a r a ż o n e j " c h o r o b ą w i e k u " - w e l t s c h m e r z e m , s p l e e -n e m , m e l a -n c h o l i ą . W s k r a j n e j p o s t a c i p o s t a w a t a k a w i o d ł a d o o b -s e -s y j n y c h r o z m y ś l a ń o ś m i e r c i i d o s a m o b ó j s t w a - o r o t e s t u , j a k w p r z y p a d k u K a l i n i n a . J e g o z w i ą z k i z b o h a t e r a m i w i e l u d z i e ł l i t e r a c k i c h s ą o w i e -l e g ł ę b s z o , n i ż m o g ł a b y t o s u g e r o w a ć p o b i e ż n a l e k t u r a t e k s t u . B a-d a c z e a-d aw n o z a u w a ż y l i , ż e j u ż p i e r w s z a s c e n a d r a m a t u B i e l i ń s k i e g o - o c z e k i w a n i e n a l i s t , k t ó r y z a d e c y d u j e o p r z y s z ł o ś c i b o h a t e r a - p r z y p o m i n a a n a l o g i c z n ą s y t u a c j ę z n a n ą z w c z e s n y c h d r a m a t ó w S c h i l -l e r a - " Z b ó j c y “ o r a z “ I n t r y g a i m i ł o ś ć " . Z t e g o ź r ó d ł a p o c h o d n ą r ó w n i e ż " s c h i l l e r o w s k i e " p a t e t y c z n e m o n o l o g i D y m i t r a w y m i e r z o n e w s y s t e m p a ń s z c z y ź n i a n y . N i e j e s t t o j e d y n e p o w i n o w a c t w o l i t e r a c k i e . Z n a c z n i e w i e c e j z a w d z i ę c z a ł B i e l i ń s k i w z o r c o m o j c z y s t y m . O z w i ą z k a c h z " p o d r ó ż ą z P e t e r s b u r g a d o M osk wy" i " E u g e n i u s z e m O n i e g i n e m " b y ł a j u ż mowa. W a r t o j e d n a k ż e u z u p e ł n i ć p o p r z e d n i e k o n s t a t a c j e w s k a z a n i e m n a j e -s z c z e j e d n ą p a r a l e l ę : D y m i t r K a l i n i n - W ł o d z i m i e r z L e ń s k i . Do p o w s t a n i a t a k i e j h i p o t e z y u p o w a ż n i a sam B i e l i ń s k i , w p r o w a d z a j ą c d o p i e r w s z e g o a k t u w c h a r a k t e r z e m o t t a s t r o f ę o g o r ą c e j m i ł o ś c i L e ń s k i e g o d o O l g i . Z a p o w i a d a o n o h i s t o r i ę n a m i ę t n o ś c i D y m i t r a d o Z o f i i , r o z w i ą z a n ą j e d n a k i n a c z e j n i ż w " E u g e n i u s z u O n i e g i n i e " . Z k o l e i j a k o m o t t o d o d r u g i e g o a k t u w i d n i e j e c y t a t z k o m e d i i A l e k s a n d r a G r i b o j e d o w a "M ąd re m u b i a d a " , m ó w i ą c y o s t a r y c h p r z e -s ą d a c h z a k o r z e n i o n y c h w ś r ó d k o n s e r w a t y w n e j s z l a c h t y m o s k i e w s k i e j . i t a k i m samym t y p e m l u d z i mamy d o c z y n i e n i a w " D y m i t r z e K a l i n i -n i e " , o cz y m p r z e k o n u j e s c e n a i m i e n i n u L e s i ń s k i c h . Z e b r a n i z # t e j o k a z j i g o ś c i e s t a n o w i ą i s t n ą g a l e r i ę " m a r t w y c h d u s z " . B i e -l i ń s k i c h a r a k t e r y z u j e j e G r i b o j e d o w o w s k i m i ś r o d k a m i s a t y r y c z n y m i , p o d k r e ś l a j ą c z a c o f a n i e , o b s k u r a n t y z m i c i e m n o t ę s z l a c h t y p r o w i n -c j o n a l n e j ( s . 5 7 8 ) . O b a j g ł ó w n i b o h a t e r o w i e - C z a c k i i K a l i n i n w y k a z u j ą p e w n e p o d o b i e ń s t w o t y p o l o g i c z n e . S ą n o s i c i e l a m i n a j l e D

(12)

-s z y c h " d e k a b r y -s t o w -s k i c h " c e c h s p o ł e c z e ń s t w a r o s y j s k i e g o . W d e m a -s k a t o r -s k i c h m o n o l o g a c h p i ę t n u j ą s y s t e m p a ń s z c z y ź n i a n y , ł a p o w n i -c t w o , b i u r o k r a -c j ę i i n n e a n o m a l i e s p o ł e c z n e . W s z c z e g ó l n o ś c i z a s ł u g u j e n a u w ag ę w s o ó l n y d l a o b u d r a m a t ó w m otyw o b ł ę d u . C z a c k i e g o u z n a n o z a w a r i a t a , p o n i e w a ż g ł o s i ł p r a w -dy o b c e o b o z o w i r e a k c y j n e m u . N a t o m i a s t o k r u t n i e d o ś w i a d c z o n y p r z e z l o s K a l i n i n i s t o t n i e s p r a w i a w r a ż e n i e s z a l e ń c a . Sam B i e l i ń s k i w d i d a s k a l i a c h p i s z e w p r o s t o "j a w n y m p o m i e s z a n i u ro z u m i i " s w e g o b o h a t e r a ( s . 5 8 3 ) . Motyw s z a l e ń s t w a b y ł c z ę s t o w y k o r z y s t y w a n y w l i t e r a t u r z e p r z y k r e o w a n i u p o s t a c i r o m a n t y c z n y c h . Z a z w y c z a j wy-r a ż a l i o n i i d e e b l i s k i e samym a u t o r o m , k t ó r z y c z ę ś c i o w o l u b c a ł -k o w i c i e u t o ż s a m i a l i s i ę z n i m i . Od c z a s ó w B y r o n a d o k o n a ł o s i ę z j a w i s k o i d e n t y f i k o w a n i a b o h a -t e r a z a u -t o r e m . W u p o w s z e c h n i a j ą c y c h s i ę w e p o c e r o m a n t y z m u s ą -d a c h o p i s a r z u i j e g o t w ó r c z o ś c i d o m i n o w a ł o p r z e ś w i a d c z e n i e o z b i e ż n o ś c i p o s t a w y t w ó r c y i k r e o w a n e g o p r z e z n i e g o b o h a t e r a . w p r z y p a d k u B i e l i ń s k i e g o b ł ę d e m b y ł o b y s t a w i a n i e z n a k u r ó w n o ś c i m i ę d z y “ s z a l o n y m W i s s a r i o n e m " i " s z a l o n y m D y m i t r e m " j a k t o u s i -ł o w a -ł d o w i e ś ć S i e m i o n W i e n g i e r o w ' 1. N i e m n i e j c a ł k o w i t e i g n o r o w a -n i e p e w -n y c h a -n a l o g i i o z n a c z a ł o b y a k c e p t a c j ę d r u g i e j s k r a j n o ś c i . Na a u t o b i o g r a f i c z n y p o d t e k s t " D y m i t r a K a l i n i n a ” w s k a z y w a ł o 1 2 w i e l u b a d a c z y A su m p t d o s n u c i a t a k i c h s k o j a r z e ń d a ł j e d e n z k o l e g ó w u n i w e r s y t e c k i c h B i e l i ń s k i e g o P a w e ł P r o z o r o w , d o b r z e z n a -j ą c y a u t o r a i j e g o u t w ó r . W s w o i c h w s p o m n i e n i a c h s t w i e r d z i ł : “ B o- n a t e r e m d r a m a t u b y ł sa m a u t o r , a o p i s a n e p r z e z n i e o o w y d a r z e n i a • 13 r z e c z y w i ś c i e z a p o ż y c z y ł z e s w o j e g o ż y c i a r o d z i n n e g o " W s p ó l n o t a p o g l ą d ó w a u t o r a i b o h a t e r a w y d a j e s i ę n i e u l e g a ć w ą t p l i w o ś c i , p o d o b n i e j a k i p e w n e c e c h y c h a r a k t e r u . B i e l i ń s k i n a -l e ż a ł d o k o n s e k w e n t n y c h p r z e c i w n i k ó w p r a w a p a ń s z c z y ź n i a n e g o , p r z e b i j a ł s i ę p r z e z ż y c i e o w ł a s n y c h s i ł a c h , m i a ł d u ż e p o c z u c i e w ł a s n e j n i e z a l e ż n o ś c i i p r z e w a g i n a d ś r o d o w i s k i e m , w k t ó r y m p r z e -b y w a ł d o m o m e nt u r o z p o c z ę c i a s t u d i ó w . B y ł t o ś w i a t p r o w l n c j o n a l -S. W i a n g i e r o w , M ie lik o je s ie r d o e , "R usskoje Bogatatwo" 189Ą

n r 5 , s . 2 2 1. v

12

A. P y p i n , B i e l i ń s k i j , je g o ty z ń i p ie r i e p i s k a , S a n k t - P i e t i e r - burg 1908, s . 46-47.

P. P r o z o r o w , B i e li ń s k iJ i N oskow skij u n i w i e r s i t i e t w je g o v rie m ja ( i x s tu d ie n c z e s k ic h v ospo m inan ij ), [ w : ] H. G. B i e l i n s k i j u wospo- m in a n ija c h sow riem ie nnik ow , s o e t . М. К 1 e m a n , r i e d . N. P i к s a n o - w a , Leni ngrad 1929, e . 80-81.

(13)

n e g o m i a s t e c z k a C z e m b a r u , s k ł a d a j ą c y s i ę z u r z ę d n i k ó w i z i e m i a n , p o z b a w i o n y c h a s p i r a c j i i n t e l e k t u a l n y c h , d ą ż ą c y d o o s i ą g n i ę c i a k a -r i e -r y i f o -r t u n y . S y t u a c j a r o d z i n n a B i e l i ń s k i e q o t a k ż e d o p e w n e g o s t O D n i a p r z y -14 p o m i n a ł a r e a l i a o p i s a n e w d r a m a c i e P r z y s z ł y k r y t y k l i t e r a c k i w z r a s t a ł w a t m o s f e r z e u s t a w i c z n y c h k ł ó t n i m i ę d z y r o d z i c a m i . C z u ł s i ę o b c o we w ł a s n y m dom u. D l a t e g o w z o re m K a l i n i n a s z u k a ł u c i e -c z k i w l i t e r a t u r z e , z a p o z n a j ą c s i ę g r u n t o w n i e z d z i e ł a m i p i s a r z y o j c z y s t y c h i o b c y c h . W yw a r ł y o n e z n a c z n y . wp ływ n a r o m a n t y c z n ą p o s t a w ę B i e l i ń s k i e g o w o k r e s i e p r a c y n a d " D y m i t r e m K a l i n i n e m " W r e s z c i e w a r t o z a s y g n a l i z o w a ć j e s z c z e j e d n ą z b i e ż n o ś ć w b i o g r a -f i i a u t o r a d r a m a t u i j e g o t y t u ł o w e g o b o h a t e r a , l e ż ą c ą w s f e r z e u c z u c i o w e j . M ł o d z i e ń c z a m i ł o ś ć B i e l i ń s k i e g o do n i e z n a n e j nam b l i -ż e j d z i e w c z y n y , n i e a k c e p t o w a n a p r z e z r o d z i n ę , m o g ł a p o d s u n ą ć mu p e w ne r o z w i ą z a n i a i p o m y s ł y f a b u l a r n e . N i e n a l e ż y r ó w n i e ż i g n o r o w a ć i n s n l r a c j i p ł y n ą c y c h z o b s e r w a -c j i r z e -c z y w i s t o ś -c i r o s y j s k i e j t a m t y c h c z a s ó w . W l i ś c i e d o r o d z i -ców w y s ł a n y m z Moskwy 22 s t y c z n i a 1831 r . B i e l i ń s k i p i s a ł o swym u t w o r z e : " Z o b a c z y c i e w n i m o s o b y d o ś ć d o b r z e wam z n a n e “ ' 5 . I s t o -t n i e , s z c z e g ó ł o w e b a d a n i a w y k a z a ł y , ż e a u t o r p r z e n i ó s ł d o "Dy-m i t r a K a l i n i n a " w i e l e f a k t ó w i w y d a r z e ń , k t ó r e z n a ł z a u t o o s j i1 6 P o s t a c i e w y s t ę p u j ą c e w d r a m a c i e m a j ą s w o j e r e a l n e p r o t o t y p y . Do-t y c z y Do-t o z w ł a s z c z a r o d z i n y L c s i ń s k i c h ( w r z e c z y w i s t o ś c i M o s o ł o - w ów) i g ł ó w n e g o b o h a t e r a D y m i t r a K a l i n i n a . S yn c h ł o p a p a ń s z c z y ź -n i a -n e g o o t y m samym n a z w i s k u i i m i e n i u b y ł k o l e g ą s z k o l n y m B i e -l i ń s k i e g o . W s z y s t k i e t e f a k t y d l a w i e l u i n t e r p r e t a t o r ó w s t a n o w i ł y wy-s t a r c z a j ą c ą p o d wy-s t a w ę d o u p l a s o w a n i a “ o p o w i e ś c i e d r a m a t y c z n e j " w n u r c i e l i t e r a t u r y r e a l i s t y c z n e j . Na k o r z y ś ć t e j t e z y p o z o r n i e w s k a z u j e j e s z c z e d o d a t k o w a o k o l i c z n o ś ć : w r o g i s t o s u n e k k r y t y k a d o r o m a n t y z m u i a p r o b a t y w n y , b y n i e p o w i e d z i e ć a p o l o a e t y c z n y , w o -14 W. B i e l i ń s k i , Pisma li t e r a c k i e ( w y b ó r ), tł um . J . W a l i -c k a , W. A n i s i m o w-B i e ń к o w s к a , o p r . A. M a l i c k i , Wro- cław-Warszawa-Kraków 1962, s . XV-V. 15 W. C. B i e l i n s k i j , S o b r a n i je s o c z i n i e n i j u d i e w i a t i tomach, t . 9: Pls'rna 1828-1848 godow, Moskwa 1982, s . 19.

lb W. N i e с z a j e w a , W. G. B i e l i n s k i j . Naczaio ży znienno go pu t i i l i t i e r a t u r n o j d i e j a t i e l n o s t i t B t l - } 8 3 0 , Moskwa 1949, r o z d z . : " O n i t r i j Ka-l i n i n " i k r i e p o s t n a j a d i e j s t w i t i e Ka-l n o s t ' , s . 307-327.

(14)

b e c " k i e r u n k u g o g o ł o w s k i e g o " . N i e n a l e ż y j e d n a k z a p o m i n a ć , ż e n o - s t a w y t a k i e s k r y s t a l i z o w a ł y s i e w s y s t e m i e p o g l ą d ó w k r y t y c z n o l i -t e r a c k i c h B i e l i ń s k i e g o z n a c z n i e p ó ź n i e j . N a t o m i a s t w o k r e s i e p r a c y n a d d r a m a t e m a u t o r z n a j d o w a ł s i ę c a ł k o w i c i e we w ł a d z y r o -m a n t y z -m u , co z a d e c y d o w a ł o o m o d e l u t y t u ł o w e j p o s t a c i . Gdyby p r z e -p r o w a d z i ć c h a r a k t e r y s t y k ę p o r ó w n a w c z ą K a l i n i n a o r a z b o h a t e r ó w " w s c n o d n i c h " p o e m a t ó w B y r o n a i " p o ł u d n i o w y c h ” P u s z k i n a , t o o k a -ż e s i ę , -ż e B i e l i ń s k i w y p o s a ż y ł D y m i t r a w c e c h y z a p o ż y c z o n e o d t y -p o w e g o r o m a n t y k a1 7 D z i e w i ę t n a s t o l e t n i a u t o r t r a g e d i i m i a ł p r z y t y m ś w i a d o m o ś ć , ż e w s e n s i e a r t y s t y c z n y m s t w o r z y ł u t w ó r s ł a b y , b ę d ą c y - j a k t o o k r e ś l i ł we " W s t ę p i e " " p i e r w s z y m n i e d o j r z a ł y m p ł o d e m n i e d o ś w i a d -c z o n e g o i n i e ś m i a ł e g o p i ó r a " . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k z a z n a c z y ł , i ż j e g o z a s ł u g a p o l e g a n a n o w a t o r s t w i e t e m a t y c z n y m o b c y m d r a m a t o w i r o s y j s k i e m u j e g o c z a s ó w . W t y m w y p a d k u n i e m i j a ł s i ę z p r a w d ą . D y m i t r K a l i n i n " p o d w z g l ę d e m w y d ź w i ę k u a n t y p a ń s z c2y ź n i a n e g o p o -z o s t a ł d -z i e ł e m o d o s o b n i o n y m w ó w c z e s n e j d r a m a t u r g i i o j c z y s t e j . I w ł a ś n i e d l a t e g o w a r t o p a m i ę t a ć o ty m u t w o r z e j a k o o w y n i k u e k s -p e r y m e n t ó w l i t e r a c k i c h p o c z ą t k u j ą c e g o a u t o r a o r a z o c i e k a w y m i m a ł o zn an y m e p i z o d z i e z d z i e j ó w r o m a n t y z m u w R o s j i . I n j t y t u t F i l o l o g i i R o s y js k i ej UŁ Bogusław Mucha КОНЦЕПЦИЯ РОМАНТИЧЕСКОГО ГЕРОЯ В ДРАМЕ ВИССАРИОНА БЕЛИНСКОГО "ДМИТРИЙ КАЛИНИН" Настоящая ст ат ья посвящена роли романтизма в творческой истории студ ен-ческой драмы Белинского "Дмитрий Калинин". В исслед овательской литерату ре э - тому вопросу не уделяли должного внимания, подчёркивая преимущественно св я зь пьесы с произведением Радищева "Путешествие из Петербурга в Москву" (общая тема трагической судьбы крепостного инт ел лигента). Между тем для правильной Do ta k i e g o wniosku prowadzi l e k t u r a s tu d iu m M. P i w i ń s k i e j , Cz łowiek i b o h a t e r (w to m i e : Problemy p o ls ki ect o romantyzmu. S e r i a d ru g a , r e d . M. Ż m i g r o d z k a , Wrocła* 1974, s . 47 -1 0 0 ).

(15)

оценки драны Белинского необходимо учитывать эстетику романтизма, которым увлекался юный автор а период работы над своей "драматической повестью". Сам критик не случайно • предисловии к "Дмитрию Калинину" обратил внимание чи-тателей именно на присутствие романтических черт в характере его героя. Действительно, изучение текста пьесы приведет к выводу о тесной связи Калинина с персонажами "южных" поэм Пушкина и “ восточных" Байрона. Белинский подчеркивает в особенности такие типично романтические свойства своего героя как: социальный протест против несправедливости, пафос борьбы за личную и общественную свободу, одиночество, отчуждение, конфликт с окружающей средой, индивидуализм, эгоизм, столкновение мечты и действительности, трагическая любовь, драматическая р азв язк а (самоубий ство). И хотя "Дмитрий Калинин" в художественном смысле является незрелым произведением, всй-таюч оно интерес-но для нас как мало известный эпизод из истории русского романтизма.

Cytaty

Powiązane dokumenty

„Syn Cieniów“ znajduje się w albumie późniejszym, powstał o kilka miesięcy później (str. Pini do­ daje tutaj : „Wpływ Jean Paula na „Trzy myśli“

W pierwszym etapie uroczyście zezwala na kult publiczny sługi Bożego (np. poprzez odprawienie Mszy św., własne oficjum brewiarzowe itp.) w zakresie lokalnym (np.

drugie, zmienione i poszerzone, adresowane do studentów praw a kanonicznego, zbliżało się przy om aw ianiu poszczególnych instytucji do opracow ania m onograficz­

Trwające od dłuższego już czasu dyskusje i spory wokół Konkordatu wzbogaciły się ostatnimi czasy o kolejny głos naświetlający zagadnienie z punktu

Podstawą prawną jest wydana w 1986 roku Ustawa o ochronie powietrza oraz Techniczna in- strukcja w sprawie kontroli jakości powietrza (z niem. Ta Luft - Technische

Także przedmiot Bożego objawienia ma charakter personalistyczny, co wyraża się przede wszystkim w tym, że Bóg objawia się jako Osoba oraz objawia peł- nię prawdy o człowieku

Matthäus auftritt, nicht die Tatsache ist, dass die Mission der zwölf Apostel sich auf die zwölf Stämme Israels beschränkt, sondern dass sie ihnen une.. grandeur

A model defined as MPSD, allows the creation of multiple, functionally different programs acting on a single, non-distributed data space.. Another classification we will encounter