A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZT A ŁCE N IE PO LO N ISTY CZN E C U D ZO Z IE M C Ó W 7/8, 1996
Daniela Kołodziej
NA UC ZA N IE H ISTO RII POLSK I KANDYDATÓW PO C H O D ZEN IA PO LSK IEGO ZE W S C H O D U NA STU D IA W PO LSCE
P rzed m io tem p racy są problem y zw iązane z n au czan iem m łodzieży polskiego p ochod zenia ze W schodu historii Polski w ram ach rocznego k ursu przygotow aw czego d la osób zam ierzających po djąć studia w Polsce.
Punktem wyjścia rozw ażań jest pró ba oceny przygotowania m erytorycznego k an d y d ató w ze W schodu na stu dia w Polsce. D o k o n a n o jej w oparciu 0 testy p rzep ro w adzo ne w czasie kilkuletniej p racy z P o lak am i z byłych republik Z SR R w Centrum Języka i K ultu ry Polskiej dla Polonii i Cudzoziem -ców U M CS w Lublinie.
Ie sty te zawierały p ytan ia nie tylko o h istorię Polski, ale rów nież, a niektóre z nich - przede wszystkim - z historii powszechnej. Przeprow adzano je n a po czątk u każdego ro k u akadem ickiego. Pozwoliły one osob ie p ro w a-dzącej zajęcia zorien tow ać się w ogólnym poziom ie wiedzy historycznej m łodzieży polskiego pocho dzen ia ze W schodu rozpoczynającej nauk ę w C en-tru m Język a i K u ltu ry Polskiej U M CS .
A naliza w yników tych testów potw ierdza, iż większość słuchaczy tzw. rok u zerowego nie zna historii Polski wcale lub zna j ą b ardzo słabo 1 nie zna rów nież w dostatecznym stopniu historii pow szechnej1. S po -strzeżenie to sk ło n iło d o zastano w ienia się n ad p rzyczynam i niskiego bez w ątpienia p oziom u p rzyg oto w ania P olakó w ze W schodu, k an d y d u -jących d o polskich uczelni akadem ickich. P o ró w n ano w tym celu prog ram n auc zan ia postradzieckiej szkoły ogólnokształcącej z program em polskiego
N a problem ten słusznie zwrócił uwagę J. M a z u r , M etodyka nauczania ję z yk a polskiego
w aspekcie specyfiki potrzeb Polaków ze Wschodu, [w:] M eto dyka kształcenia językowego Polaków ze Wschodu, red. J. M azur, Lublin 1993, s. 15. Poruszali go rów nież liczni uczestnicy
konferencji nt. „Kształcenie Polaków ze Wschodu w aspekcie ich przygotow ania merytorycznego”, zorganizow anej w K azim ierzu D olnym w październiku 1993 r. (m. in.: G . Przechodzka, O . Rudziński, H. K rupińska-Łyp, Z. Sibiga, R. Sochacka, O. U berm an). Zob.: M erytoryczne
liceum ogólnokształcącego o raz polskie i postradzieck ie podręczniki do historii. S taran o się też zo rientow ać poprzez przeprow ad zon ą w śród m ło -dzieży an kietę, jak ie m etody i form y pracy prefero w ane były na lekcjach historii w szkołach, d o któ ry ch uczęszczała.
Z przeprow adzonych badań wynika, iż niedostatków wiedzy m erytorycznej i um iejętności m łodzieży polskiej ze W schodu w zakresie historii szukać należy zarów n o w różnicach progi now ych, jak i w wadliwej realizacji i odm iennym od polskiego system ie nauczania w byłym Z S R R . Przede wszystkim, co podkreślano ju ż wielokrotnie w dyskusjach na tem at problem ów związanych z kształceniem Polaków ze W schodu w aspekcie ich przygotow ania m erytoryczn ego, należy wziąć pod uwagę to, że n au k a w szkołach n a W schodzie p ro w adzo na jest obecnie w cyklu U -letnim , a więc krótszym w p orów n aniu ze szkołam i polskim i, a program m a układ liniowy. P am iętać rów nież należy, iż „system edukacyjny w Związku R adzieckim , zwłaszcza w dziedzinie nau k hum anistycznych, był p ocho d ną obow iązującej d o k try n y politycznej, w m yśl której liczyło się przede wszystkim to co w łasne, cały zaś d oro bek europejskiej i światowej myśli hum anistycznej przedstaw iany był przeważnie w kontekście jeg o przydatności lub - m oże naw et częściej - wrogości obow iązującej ideologii” 2. A naliza ak tualn ie obow iązującego w ogólnokształcącej szkole postradzieckiej prog ram u dow odzi, iż nadal głów ny nacisk kładzie się w n auczaniu historii na poznaw an ie dziejów własnego pań stw a i n aro du , znacznie m niejszą zaś uwagę zw raca się n a dzieje powszechne - dzieje Eu ro py i świata, w tym tak że pań stw ościennych3.
Wystarczy również sięgnąć d o obowiązujących podręczników, by przekonać się, że historia powszechna przedstaw io na zo stała w nich w sp osó b b ard zo nierów nom ierny. T ak np. dość obszernie p otraktow an e zostały dzieje św iata antycznego i historia współczesna, nato m iast bard zo pobieżn ie om ów iono Średniowiecze i Renesans. P od obnie, w sposób jeszcze bardziej ogólnikow y, p o tr ak to w an a zo stała w nich historia Polski i sto sun ków po lsko-rosyjskich n a przestrzeni dziejów. Zauw ażyć przy tym należy, że in terp re tacja wielu fak tów i problem ó w w tym zakresie często odbieg a nadal od przyjętych powszechnie ustaleń naukow ych ostatnich lat. Dotyczy to chociażby polskich po w stań narod ow ych X IX w. czy stosunkó w polsko-radzieckich w czasie drugiej w ojny św iatowej i w okresie pow ojennym .
N iezado w alające wyniki testów z historii P olski p rzep ro w ad zo ny ch w pierw szych tygodniach nauki w Polsce tłum aczyć należy więc tym , że większość stu d en tó w ro k u zerow ego nie uczyła się d otych cz as dziejów polskich wcale lub przerabiała je bardzo pobieżnie. W wielu p rz yp ad k ach
2 G . P r z e c h o d z k a , Przygotowanie m erytoryczne kandydatów ze Wschodu na studia w Polsce w aspekcie tekstów kwalifikacyjnych z zakresu historii i geografii, [w:] M erytoryczne
kształcenie Polaków ze Wschodu..., s. 64.
w iadom ości z dziejów ojczystych zdobyw ali oni bowiem — ja k w skazują na to odpowiedzi udzielone w specjalnie zorganizowanej na ten tem at anonimowej ankiecie - na pro w adzon ych przez różne instytucje kursach, trw ających od 3 do 10 miesięcy. Zajęcia z historii w ram ach owych kursów prow ad zo ne były najczęściej w wym iarze 1 godziny tygodniow o i bardzo rzad ko - co należy podkreślić - przez nauczyciela specjalistę.
Nieco inaczej w ygląda spraw a znajom ości historii powszechnej. W yniki testów do w od zą, że stan przyg otow an ia m erytorycznego m łodzieży polskiej ze W schodu w tym zakresie jest z rok u na rok coraz lepszy. D ostrzec też m o żna znacznie lepszą orientację w zakresie historii najnowszej i współczesnej. Z ag adn ienia te przerab iane są bowiem w o statn ich klasach szkoły o gó ln o-kształcącej, a zakres po daw anego uczniom m ateriału jest o wiele szerszy niż np. z historii średniowiecznej. Stąd też p raw do po do bn ie lepsza znajom ość histo rii najnow szej i współczesnej.
W ro zw ażaniach nad przyczynam i słabego n a ogół przy goto w ania m e-rytorycznego stu dentów ro ku zerowego w zakresie historii zwrócić należy rów nież uwagę na m etodyczny aspekt kształcenia m łodzieży ze W schodu. A naliza przeprow adzo nej w śród nich an kiety w skazuje w yraźnie, iż n a lekcjach historii w szkołach, d o których uczęszczali, dom inow ały m etody pam ięciow e, polegające - jak słusznie zw rócił n a to uwagę J. M azu r - „n a bezkrytyczny m zap am ięty w aniu w y kładów nau czyciela lub fragm en tów obow iązujących, często zresztą wątpliwej jakości, podręcznikó w ” 4. W p ier-wszych m iesiącach nauki w Polsce słuchacze ro ku zerowego m ają więc olbrzym ie trud ności z krytyczną in terpretacją faktów historycznych oraz z przyczy now osku tk ow ym przedstaw ianiem w ydarzeń, a tak że ze zr o -zumieniem te k stu 5. W iększość z nich m a rów nież kłopo ty z analizą źró dła historycznego.
Głównym problem em kształcenia Polaków ze W schodu jest wyrów nywanie różnic program ow ych w zakresie wiedzy m erytorycznej, ujaw niających się m iędzy poziom em kształcenia w Polsce i w krajach pochodzenia studentów , pogłębianie wiedzy o ra z kształcenie językowe, m ające na celu przygotow anie kan dy dató w na studia w Polsce do słuchania, no tow ania i rozum ien ia wykła-dów w języku polskim . W p rzypadk u historii Polski jest to w zasadzie zapoznanie m łodzieży polskiej ze W schodu z dziejami n aro du i państw a polskiego od podstaw. D la większości słuchaczy rok u zerowego są to bowiem zagadnienia - co podkreślano już wielokrotnie - znane bardzo słabo lub wcale.
Jednym z podstaw ow ych zadań stojących przed nauczycielem historii prow adzącym zajęcia ze studentam i roku zerowego jest więc poszerzenie
4 M a z u r , M etodyka nauczania języ ka polskiego w aspekcie specyfiki potrzeb Polaków t.e
Wschodu..., s. 16-17.
i up o rząd ko w an ie posiadanej ju ż przez nich wiedzy historycznej lub p rz e-kazanie im w iadom ości o głównych fak tach i w ydarzeniach, k tó re m iały m iejsce w historii Polski o raz o najważniejszych procesach politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych zachodzących na ziemiach polskich n a przestrzeni dziejów. W inien on również zap oznać ich z p odstaw o w ą term ino logią specjalistyczną. D y d ak ty k a historii pow in na służyć je d n a k nic tylk o po daw aniu lub pogłębianiu w. Izy m erytorycznej „lecz także - jak podk reślił J. M azu r w referacie wygłoszonym n a konferencji poświęconej problem om m etodyki nauczania język a polskiego P olaków ze W schodu i Polonii um acnianiu poczucia polskiej przynależności naro dow ościow ej m łodzieży ze W schod u” 6. W tym względzie przed nauczycielem historii stoi og rom ne zadanie, ale i ogrom ne możliwości działania. D ążyć on pow inien przede wszystkim do pogłębienia zainteresow ania studentów Polską, a zwłasz-cza osiągnięciami w dziedzinie kultu ry.
O grom m ateriału, jak i w ciągu 8 9 miesięcy należy przek azać stu den to m ro k u zerow ego, spraw ia, że szczególnie istotnym problem em w nauc zaniu m łodzieży polskiej ze W schodu historii Polski jest kw estia d o b o ru o d -pow iednich treści nauczan ia oraz m etod i form prow adzenia zajęć.
P rogram ram ow y rocznego kursu historii Polski realizow any ak tu alnie w C entrum Język a i K u ltu ry Polskiej dla P olonii i Cudzoziem ców U M CS w Lublinie obejm uje dzieje P olski od k ształto w an ia się państw ow o ści na ziemiach polskich w 1X -X w. d o współczesności i o party został n a program ie liceum ogólnokształcącego. Zw róco no jed n ak uwagę, iż w zw iązku z tym , że większość m łodzieży polskiej z byłego Zw iązku R adzieckiego nie zna historii Polski i słabo (a czasem wcale) posługuje się językiem polskim , nic m oże on być realizow any w takim wym iarze i n a takim poziom ie, jak w liceum 7. Przy dob orze treści nauczania przyjęto więc, że podstaw ow ym celem nau czania jest zapoznanie kan dy dató w do polskich szkół wyższych z głównym i w ydarzeniam i z dziejów Polski - dziejów n a ro d u , państw a, k ultu ry oraz ukazanie wew nętrznych i m iędzynarodow ych u w aru nk o w ań losów narodu i państw a polskiego, a także kształcenie języka specjalistycznego.
Z najo m ość historii m a bowiem ułatwić tej m łodzieży zrozum ienie polskiej kultury i dzisiejszej rzeczywistości, przyspieszyć i pogłębić orientację w polskiej trady cji n arod ow ej, posługującej się często term inam i d la niej jeszcze obcym i, jak np. G runw ald, Racławice, Targowica, Polski Wrzesień. „O grom ną ro lę pow inna też spełniać - jak zauważył J. M azur - n au k a identyfikacji, p ozn aw ania i interpretacji polskich symboli i znaków tożsam ości n arodow ej (np. godło, hym n, flaga, stolica)” 8.
6 Tam że, s. 16
7 N a realizację treści objętych tych programem w CJiKP przewidziano 120 godzin lekcyjnych. * M a z u r , M etodyka nauczania jęz y ka polskiego tv aspekcie specyfiki potrzeb Polaków ze
Znajom ość języka specjalistycznego w znacznym stopniu ułatwi słuchaczom rok u zerow ego rozum ienie tekstu historycznego, pozw oli n a szybsze i lepsze op an ow an ie i utrw alenie wiedzy i term inologii historycznej.
Szczególne znaczenie m a - jak ju ż p odkreślono - zapo zn an ie polskiej młodzieży ze W schodu z dorobkiem polskiej kultury - m alarstwa, architektury, literatury, m uzyki. D y d ak ty k a historii musi być więc w m aksym alnym stop n iu sk o re lo w an a z d y d a k ty k ą historii literatu ry i historii k u ltu ry . W skazan e byłoby, aby om aw ianie określonych okresów w dziejach n arod u i pań stw a polskiego ko respo ndo w ało z an alizą od pow iadających im epok literackich na lekcjach historii literatu ry polskiej i prob lem aty ką p rzerab ianą n a zajęciach z h isto rii ku ltury . Przy o m aw ianiu poszczególnych epok i ch arakterystyczn ych dla nich problem ów należy zw racać szczególną uwagę - ja k ju ż zaznaczo no - n a przyczynow o-skutkow y ch arak ter procesów historycznych, wskazywać ich wew nętrzne i m iędzynarodow e uw arun kow ania i d op iero na tym tle om aw iać rozwój ku ltu ry polskiej10.
O sią o rie n tu ją cą d o b ó r p odstaw ow ych treści n au czan ia w inien być człowiek - k re ato r dziejów , rozp atryw an y ja k o je d n o stk a i ja k o członek spo łeczeń stw a, dążący do p rzeo b raża nia i refo rm o w ania rzeczyw istości społecznej, wyzwolenia spod obcej dom inacji, a jednocześnie tw órca wartości m aterialn ych i duchow ych, stanow iących spuściznę pokoleń.
„P oznaw anie polskiej ku ltury i jej dziedzictw a pow inno odbyw ać się również - jak zauw ażył słusznie J. M azur - poprzez wskazywanie wzajemnych zw iązków i odrębności m iędzy k u ltu rą i trady cją po lską a k u ltu rą i trady cją krajów zam ieszkiwania stu d en tó w ” . Te związki i odrębności w inny być ukazyw ane n a szerokim tle u w arun kow ań historycznych. Bardzo w ażn ą sp raw ą staje się przy tym podkreślenie roli w ybitnych postaci ze W schodu w dziejach Polski i tw o rzeniu polskiej k u ltu ry 11.
Szczególnie dużo miejsca i uwagi należy poświęcić przedstawieniu zagadnień i faktów tzw. drażliwych, ja k chociażby wojny obro nne, pow stania narodow e, 17 września 1939 r., starając się om aw iać je bez emocji, zgodnie ze stanem aktu aln ej wiedzy historycznej.
P o dstaw ow ą form ą pracy z m łodzieżą po lską ze W schodu winien być w ykład, ale dosto sow any do poziom u przeciętnego stud en ta n a danym etapie nauki języka polskiego. Nie powinien on jed n ak dom inować. Niezwykle korzy stn e wydaje się połączenie wykładu z tzw. ro zm ow ą o historii, z jed -noczesnym w ykorzystaniem niektórych tekstów źródłow ych i literackich oraz m ateriałów ikonograficznych i filmowych. Ilustrowanie wykładu z historii
9 Zw racali na to uwagę autorzy szeregu prac zamieszczonych w książce. M erytoryczne
kształcenie Polaków ze Wschodu... ,
10 Szerzej zob. M a z u r , M etodyka nauczania języ ka polskiego w aspekcie s pe c yf i potrze
Polaków ze Wschodu..., s. 15.
jest oczyw istością nie w ym agającą uzasadnień. D o brze przy go tow ana ik o n o -g rafia ułatw ia bowiem o db iór przekazyw anych w iadom ości, co jest b ard zo isto tne w przyp adk u osó b nic znających historii Polski. Bogate zastosow anie zbiorów ikonograficznych, m uzycznych, film ow ych służy rów nież rozwijaniu sfery wyobrażeniowej o kulturze polskiej, jej istotnych cechach i właściwościach o raz odrębnościach na tle innych kultur. Należy więc dążyć d o rozbud ow an ia ilustracyjnej strony w ykładów na wzór najlepszych edukacyjnych p rogram ów telew izyjnych12. N iezbędne jest oczywiście k orzy stan ie z m ap i atlasów .
Szczególną rolę spełniają również zajęcia w tzw. plenerze, a więc zwiedzanie zab y tk ów , m iejsc pam ięci, m u zeó w . P o m ag ają o ne bow iem m ło dzieży w p oznaw aniu dziejów Polski i różnych aspektów polskiego dziedzictw a ku lturo w ego, ale tak że ułatw iają i przyspieszają proces identyfikacji n a ro -dow ościowej. W ycieczki - zw iedzanie miejsc, k tóre odegrały szczególną rolę w historii polskiej (np. K ra k o w a, W arszaw y, G niezna, P oznania), jest ważne nie tylko ze w zględów poznaw czych. O rganizow anie w spólnych w yjazdów i im prez k ultu ralny ch przyspiesza w znacznym stopniu integrację o raz, co b ar d zo istotn e, w y rab ia naw yk ko nsum pcji ok reślony ch d ó b r k ultu ry . W procesie kształcenia bardzo ważne jest bowiem p oznaw anie, uczenie się i w ychow anie przez przeżywanie. Treści przeżyte są bowiem znacznie lepiej zap am iętyw an e i utrw alan e13.
Niezwykle w ażne jest rów nież kształcenie spraw ności językow ej. D u żo czasu poświęcić należy więc n a własne wypowiedzi słuchaczy. Uczyć należy term inologii specjalistycznej, ale także posługiwania się źródłem historycznym i k orzy stania z literatu ry historycznej. Jest to p rz yd atn e zwłaszcza tym spo śró d słuchaczy rok u zerowego, którzy zam ierzają po djąć w Polsce studia historyczne, prawnicze, czy ekonomiczne. Kształcić należy rów nież um iejętność sp orząd zan ia n otatek z w ykładów i z polecanej literatu ry fachowej.
O bo k w ym ienionych p odstaw o w ą m eto dą pracy w inna być tak że praca z m ateriałem zaw artym w podręcznikach.
Problem p odręcznik a to jeszcze jeden z niezm iernie ważnych problem ów , z któ ry m i sp oty ka się nauczyciel historii prow adzący zajęcia z m łodzieżą p olską ze W schodu. D y spo nu je on wprawdzie bogatym m ateriałem d y d a k -tycznym , lecz przygotow anym d la polskich uczniów i studentów . Zastrzeżenia budzi, po pierwsze d o b ó r treści w tych podręcznikach, po dru gie (a naw et przede wszystkim) zbyt trud ny ich język. Z powyższych uw ag w ynika, że zaadap to w an ie dostępnych powszechnie podręczników dla po trzeb słuchaczy ro k u zerow ego nie jest zadaniem łatw ym . W związku z tym w ydaje się
12 Szerzej na ten tem at zob. B. J e d y n a k , M etodyczne aspekty nauki o kulturze polskiej
dla Polaków ze Wschodu, [w:] M etodyka kształcenia językowego..., s. 141-145.
13 Zwrócił na to uwagę J. P 1 i s i e с к i w pow itaniu wygłoszonym do uczestników konferencji nt. „M eto dy ka nauczania języka polskiego dla Polaków ze W schodu i Polonii” , zob. M etodyka
p ożąd ane op racow anie podręcznika historii Polski przeznaczonego d la tego specyficznego odb iorcy , jakim jest m łodzież p olsk a ze W schodu. P odręcznik ten winien być przede wszystkim napisany językiem prostym i w sposób przystępny , a zagadn ien ia m uszą być przedstaw ione bardziej syntetycznie niż w po dręcznikach do nauczania historii d la P olaków . Byłoby dobrze, ab y ważniejsze z om aw ianych problem ów zilustrow ane zostały odpow iednio d o b ra n y m i fragm entam i źródeł historyczny ch. P od ręczn ik ten pow inien zaw ierać słowniczek ważniejszych term inów i pojęć historycznych, zestaw ćwiczeń k ontrolnych, w ykaz lektur uzupełniających oraz tablice genealogiczne i w ykaz d a t d o zap am iętan ia.
P odręcznik ten nic m oże stanow ić jedynego źród ła wiedzy historycznej. Pow inien być jedynie punktem wyjścia zaró w n o dla prow adzącego zajęcia, ja k i słuchaczy. M ateriał zaw arty w p odręczniku (oczywiście odpow iednio d o bra ny ) ułatw iłby znacznie pracę nauczycielowi, słuchaczom ro k u zerowego pozw oliłby zaś n a spraw niejsze i szybsze o panow anie i utrw alenie ogrom u m ateriału z zakresu historii Polski, z jakim m uszą u po rać się w ciągu 8-9 miesięcy nauki, co stanow i dla wielu z nich (zwłaszcza tych słabiej znających język polski) bardzo tru d n ą do p ok o n ania barierę.
P rzed staw io ne wyżej roz w ażan ia nad prob lem am i n au c zan ia historii Polski k and yd ató w pochodzenia polskiego ze W schodu na studia w Polsce po zw alają n a sform ułow anie podstaw ow ych zadań, jak ie stoją przed n a u -czycielam i tego przedm iotu. N ależą d o nich przede wszystkim:
- kształcenie m erytoryczne, m ające na celu zap oznanie m łodzieży polskiej ze W schodu z najważniejszymi wydarzeniam i i fak tam i z historii Polski oraz najw ażniejszym i procesam i politycznym i, gospodarczym i, społecznymi i k u l-tu raln y m i zachod zącym i n a ziem iach polskich n a p rzestrzeni dziejów , a także pogłębienie ich dotychczasowej wiedzy historycznej,
- kształcenie przyczynow o-skutkow ego u jm ow ania dziejów, - kształcenie interpretacji źród ła historycznego,
- k ształcen ie język ow e, m ające n a celu zap ozn an ie k a n d y d a tó w ze W schodu n a studia w Polsce ze specjalistyczną term inologią historyczn ą o raz przygotow anie ich d o słuchania, n o tow an ia i rozum ienia w ykładów w języku polskim , a także do popraw nego form ułow ania wypowiedzi ustnych,
- o p raco w ania p odręcznik a historii Polski przeznaczonego dla słuchaczy ro ku zerowego pochodzących ze W schodu, a zam ierzających p odjąć stud ia hum anistyczne w Polsce.
